• Тіл
  • 05 Наурыз, 2014

Масатыдай құлпырған, батсайыдай жайнаған...

Жазиралы сайын даланың ыстық-суығы мен жел-боранында жан сақтаған, әдепке сай, тұрмысқа қолайлы болып пішілетін, той-жиында адамның ажарын ашып, сән берген, оның жасын, әлеуметтік келбетін, тіпті қай аймақтың кісісі екенін де ажыратып тұратын айрықша белгілері бар қазақтың ұлттық киімдері терең тамырлы мәдениетімізден хабар беретін бірден-бір жәдігер. Ел тарихымен бірге дамып, сан және сапа жағынан түрлі өзгерістерге ұшырап келе жатқан ұлттық нышандарымыздың бірі – осы киімдер.  «Оның сипаты географиялық және климаттық жағдайлармен анықталады да, істейтін кәсібі мен тұрмысын бейнелейді. Осыған сай ер адамның және әйелдердің киімі, бойжеткен қыздың және күйеуге шыққан әйелдің киімі, күнделікті тұрмыстық және салтанаттық-сәндік, иә тойда киетін киім, т.б. деп жіктеледі. Киім сонымен бірге этникалық (рулық, жүздік, аймақтық, т.б.) және жалпыұлттық ерекшеліктерді де бейнелейді» (1, 121). Ал қолданыстық сипатына қарай қазақ киімдері іштік, сырттық, сулық, біркиер деп бөлінген. Іштік киімдерге көйлек, дамбал, желетке, камзол, кәзекей, сырттық киімдерге шапан, күпі, тон, шидем, сулық киімдерге шекпен, қаптал шекпен, кебенек, т.б. жатады. Біркиер киімді кейде дұшпанкөз киім деп те атайды. Бұндай киім қымбат маталардан әшекейлеп тігілген, той-думанға немесе жиын-топқа барғанда, жат елге шыққанда киілетін болған. Баққан малының жүнін иіріп, мата тоқып, киім тіккен, терісін өңдеп, тон пішкен. Осы ретте ата-бабалар тілінде тон сөзі қазіргідей тек қыста киетін сырттық жылы киім дегенді білдірмей, жалпы киімді атауға жарағанын айта кету керек. «Азығы жоқ, тоны жоқ, Кеуілінің қошы жоқ» («Ер Қосай») дегенде тон сөзінің көне түркі тіліндегі жалпы киім мағынасын түсінеміз. Мұны ел аузында сақталған «Таныған жерде бой сыйлы, танымаған жерде т о н сыйлы» деген мақалдан да аңғаруға болады. Ішкиім ретінде пайдаланылған іштон (кейін ыштан болып айтылып кетті), яғни дамбал атауы орыс тіліне штан(-ы) болып ауысқаны белгілі. «Тоқсанға келген атаңның бұтында жоқ іштоны, Тізесіне тон жетпей Қызылбастың елінде, Қаратабан болып жүргенде Сұлтаным, сонда келерсің» («Қобыланды батыр») деген жыр жолдарынан іштонның ішкиім мағынасын анық көруге болады. Қазіргі кезде бұл сөз нақты бір киім түрін, яғни иленген теріден жасалған жылы сырт киім дегенді ғана білдіруге жұмсалып жүр. Қазақстанда жүн иіріп, одан мата, киім тоқу ежелгі дәуірден дамыған. Ал өндірістік жолмен тоқылған алғашқы жүн мата 1910 жылы құрылған Қарғалы шұға фабрикасында шығарылды. Онда 1913 жылдың өзінде 110 мың метр шұға мата өндірілген екен. Одан кейінгі жылдары Семей шұға мата комбинаты, Қостанай костюмдік мата комбинаты, Семей мауыты иіру фабрикасы, т.б. ірі өндіріс орындары салынды (2, 144). Жерорта теңізінен Қытайға дейінгі аралықты алып жатқан Жібек жолы арқылы сауда-саттық жасау нәтижесінде елімізге Қытайдың үлбіреген торғын-торқасы, сусымалы жібегі мен атласы, мақпалдай қыжымы мен барқыты, өзбектің бөзі мен шыты, шәйі шүберегі жете бастады. Соған орай қазақтың киім үлгілерінің сапасы артып, сәнді де жайлы етіліп тігілді. Мысалы, шыт пен ақ бөзден жейде, дамбал тіксе, барқыт пен қыжымнан шалбар, жеңіл шапан, тақия, жалбағай киді. Ал мақта мен матадан қыздар желбіршек көйлек, әйелдер басына жаулық тартып, кимешек киді, ал мауыты, шұғадан оқалатқан камзол тігіп киді (1,123). Осы кезде матаның арасына жүн салып сыру әдісі пайда болды. Біз осы мақаламызда бүгінде сөз қолда­ны­сынан шығып қалған немесе сирек қолданылатын, қазақ тілінің қорындағы бірсыпыра мата атауларының сырына үңілуді жөн көрдік. Ел есінде қалған ескі жыр-дастандардың көбінде берен сөзі мынадай бірнеше мағынаға ие: 1) ең мықты болаттан жасал­ған қару (қылыш, семсер); 2) берік металдан, болаттан жасалған сауыт (көбе, кіреуке); 3) ең сапалы (жақсы) мата барқыт. «Қынабынан суырып, Қолына алды беренді», «Керегеде ақ берен, Мұны да белге шалады» дегенде батырдың алмас қылы­шын түсінсек, «Жауға кисең, берен ки, Егеулеген болат өте алмас» (Батырлар жыры) дегенде жаужүрек батырдың жанын сақтар сауытты ұғамыз. Ал асыл киім, яғни «сапалы, қымбат матадан тіккен киім» деген мағынада жұмсалуы бұрынғы өлең-жырларда тіпті көп: «Мінген аты дөнен-ді, Көкке қойған көбеңді, Байдың қызы жамылар Масаты мен беренді», Аузың бал,тілің шекер, қойның жұмақ, Кигенің жібек, берен, құндыз, жанат» (Сегіз сері). Қазақ әдеби тілінің сөздігінде аталған сөз «қымбат, асыл мата» деп түсіндіріледі. Соған қарағанда «ең жақсы барқыт» деген түпкі мағынасы бірте-бірте жылжып, жалпы «жақсы, қымбат мата» дегенге ойысқан секілді. Тілдік деректерге шолу жасай отырып, заты асыл,тіні мықты дүниенің қазақы танымда берен аталғанын аңғарамыз. Тілдегі ұқсату заңымен осы ұғым кейінірек рухы мықты, жаны сірі, жүрегінің түгі бар батырларды сипаттайтын қосымша мағыналық сыңарға ие болған секілді. Мәселен, «Бөкенбайдай жас берен Жылқыны іздеп барғасын» (Батырлар жыры), «Айтулының өзі еді, Төрехан жалғыз беренім» (Төрехан батыр). Ұлы Жібек жолымен қазақ жеріне үлкен сұраныспен жеткізілетін маталардың арасында жібектің орны ерекше болған. Ол жібек құртының пілләсынан өнді­ріліп, тоқыма-мата өнер кәсібінде пайда­ланылатын табиғи талшықтан алынады. «Археологиялық деректерге қарағанда, жібек талшықтан жіп иіріп тоқуды адамдар Шығыс Азияда 5000 жыл бұрын игерген. Жібек ерте ортағасырлардан бас­тап, Шығыс пен Батыс өркениеттерінің ара­сындағы алыс-берістің, сауда-сат­тық байланыстардың бірден-бір тауар­лық эквиваленті болып келді, яғни ақша­ның рөлін атқарды деуге болады. Ұлы Жібек жолының қалыптасуы да осы кезең­ге сай келеді. Қазақ жеріне жібек Қытай­дан, Орталық Азия, Таяу Шығыс мемле­кеттерінен, Ресейге қосылғаннан кейін Ресейден, Еуропа елдерінен әкелініп сатылатын» (3,566). Саздауға біткен құба тал Кімдерге сайғақ болмаған. Басына жібек байлаған Арулар кімнен қалмаған, – деп Махамбет ақын жырлағандай жібекті қас арулар басына жаулық қып тағып, көйлек қып киген. Қолы жеткендер жібекті тек көйлектік-жаулықтық мата ретінде ғана емес, көрпе-төсек қаптап, тұскиіз тігуге де пайдаланған. Өндіруге көп еңбек жұмсалатындықтан, жібек ең қымбат талшық саналады, сондықтан қазіргі таңда табиғи жолмен алынатын жібектен басқа жасанды немесе синтетикалық жібек талшықтары да өсіріліп, сол арқылы жасанды жібек өндірісі жолға қойылған. Бүгінде ел аузында орысша немесе басқа тілдегі атауымен аталып кеткен крепдешин, крепжоржет, шифон, капрон, тафта, т.б. қымбат маталарға қазақы ортада торғын, торқа, атлас, батсайы, шәйі, тапта тәрізді небір әдемі атаулар берілген. Беті тегіс, жылтыр келетін сусымалы қымбат маталардың ішінде «Орталық Азия­да өндірілетін жібек аралас адрас, бекасап сияқты маталар да күнделікті тұрмыста кең тараған» (3,567). Сырттан әкелінген қымбат бағалы жібек матаның бір түрі торғын делінген. Ескі жырлар тіліндегі қолданысына қарап, торғынның жібек тәрізді сусымалы қасиетін білуге болады: Қарасам,қалмақ қызы жаудыраған, Кигені өңшең торғын судыраған. Келіп тұр терезеден күле сөйлеп, Арқалық қайсысың деп жөн сұраған (Батырлар жыры). Тәнге нәзік тиіп, көзге қуаныш сыйлайтын үлбіреген бұл мата көркем дүние тілінде ақ ұлпа бұлтқа теңеледі: «Көкте көкала т о р ғ ы н бұлттар маужырап қалғып, ерініп қана әлдеқайда жылжып бара жатыр» (М.Жұмабаев. Шығармалары.) Көкпеңбек, жасыл желек жамылған сұлу алқап, ашық аспан да осы мата атауымен бейнеледі: «Көк торғындай аспан-көк, Білемін жайнап ашылар. Исі аңқыған бәйшешек, Түрленіп жерді жасырар» (Абай). Бағасы артық, құны қымбат жібек матаның бірі торқа деп аталған. Ол ауқат­тылардың біркиер киімдерін тігуге, ұзатылатын қыздардың жасауын дайын­дауға пайдаланылған: «Іштері Самарқант пен Бұқардан тоғыз керуенмен тасылған қырмызы қызыл кілем, дүрия, торқа жібекпен тысталған мамық жастық, түбіт көрпелермен безенген» (I.Есенберлин. Алмас қылыш). Торқадан сондай-ақ батырға арнап арнайы тоғыз қабаттап киім тігілетін болған: «Тартылмас ішек қақпай домбыра да, Ауылды сусыз жерге қондыра ма? Торқадан тоғыз қабат тон озғанда, Еңбексіз еш адамды оңдыра ма?» (К.Әзірбаев. Таңдамалы шығармалары). Ал жібектен қалыңдау етіп тығыз тоқылған матаны немесе кездемені ел арасында батсайы деп атаған (4,107). Одан қыз-келіншектердің көйлек-көн­шегі тігіліп, баскиімдер тысталған, киім­нің етек-жеңі көмкерілген. Араб, Қы­тай, Иран мемлекеттерінен алынатын қымбат батсайыны қолы жеткендер ғана тұтынатын болған. «Бұл матаның атауы­ның семантикалық уәжі оның тоқылу техно­логиясының түріне негізделген. Әйтпесе, матаның ескі жазба нұсқаларында кездесетін басқа түрлері, мысалы, торғын, шәйі, жібек, т.б. тоқылуы басқаша. Батсайы атауының негізгі семантикалық уәжі «тығыз тоқылған», яғни «бір-біріне тұтасып, жабыса еніп, кіріп жату» дегенге саяды (1,192). Қырғыздармен көрші қоныстанған жерлерде батшайы деп те аталатынын байқаймыз: «Батшайы жидым киізше, Батырдан қалған қырық шора, Қадір білмес кіл кеще» (Манас жыры). Жібек тектес маталардың қатарында сусымалы, тығыз тоқылған дүрияны, бір жақ беті жылтырауық атласты, шағын енді биқасапты, күміс не алтын зерлі, қымбат мата қамқаны, жо­лақ­­ты жібек мата баршынды атай кеткеніміз жөн. Жұмсақ, түкті, қымбат маталардың қатарында ауызға алдымен масаты (кей жерде масат деп те қолданылады) алынады. Масаты ұғымы тілдік қолданыста негізінен кілемдерді немесе шөбі кілемдей жап-жасыл болып құлпырып жатқан жерлерді сипаттауда қолданылады. Масатының оң қабатындағы құлпырып, көздің жауын алып тұратын түкті, жұмсақ жағы жазғы даланың өз кілемімен қызықтырған келбетін еске салады. Соған орай халық ақындарының тілінде шүйгін шөпті, гүл кестелі дала көбінесе «масаты кілем» тұрақты тіркесімен бейнеленеді: Шөбіңді сенің татқан мал, Құламасы сусаған. Масаты кілем жайғандай Қоныстың шұрай жері едің! (Дулат Бабатайұлы). Жинақтай айтқанда, масаты сөзі жұм­сақ, түкті, қымбат немесе көңілге жағым­ды нәрсені білдіретін ұғымға ие (2,335). Мақпал да тығыз тоқылған түкті, жұм­сақ, қалың маталардың қатарына жатады. Ол жібектен, биязы жүннен тоқылады. Аталған мата «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі» атты энциклопедияда «Жібектен, жүннен тоқылатын, түгі 0,8 мм-ге жететін, бір түсті қымбат пүліштердің бірі» деп анықталған және оның басты ерекшелігі ретінде түгінің біркелкі шымқай қою түсті болып, жылтырамай тұратындығы көрсетілген (6,281). Одан әрі мақпалдың ел аузындағы қарамақпал, қоймақпал, қырмызымақпал секілді түрлері аталған. Мұндағы қарамақпал, қырмызымақпал олардың түсін көрсететін белгі болса, қоймақпал дегеніміз түгі жұқалау, қара барқыт дегенді білдіреді. Осы орайда профессор Р.Шойбеков құрастырған «Қазақ қолөнері аталымдарының түсіндірме сөздігінде» мақпалдың «тығыз тоқылған түкті, жұмсақ қалың мата, барқыт» (7,223) ретінде көрсетілуінен оның бір атының ел аузында барқыт болып аталып кеткенін көреміз. Сонда мақпалға қатыстырылып жоғарыда аталған пүліш, барқыт дегендердің астарында «түкті, жұмсақ, тығыз тоқылған» деген ортақ ұғымның жатқанын байқаймыз. Ал нақтылай кетер болсақ, пүліш (орысша плюш) – түгі биіктеу әрі босаң болатын қалың мата, барқыт (орысша бархат) – түгі төмендеу, бірақ өте тығыз тоқылған қалың мата. Олардан әдетте біркиер шапан, камзол, көйлек тіккен және бас киімдерді қаптаған. Көздің жауын алатын көрікті матаны қыз жасауына қосылатын дүние-бұйымдарды дайындауға да пайдаланған. Мақпалдың жұмсақтығы мен жанға жайлы тиер майдалығы тіліміздегі мақпал түн, мақпал дауыс, мақпал қара (жылқыға қатысты айтылады), т.б. метафоралық қолданыстарға негіз болған. Осы қатарға беті түкті келген бағалы барқыт түрі доқа­баны (жергілікті жерлерде тұқаба дейді) жат­қызуға болады. Доқабадан көбінесе әйел­дердің бешпент, кеудеше тәрізді сырт­тық киімдері тігілген және құрақ көрпелер, жастыққаптар дайындалған. Барқыттың оң бетіне жол-жол сызық салынып, ши бедерлі болып келетін шибарқыт, жібек жіп аралас­тырылып, әртүрлі гүл төгіліп тоқылатын панбарқыт деген түрлері бар. Халқымыз қыстық жылы киім тігуге пайдаланған, күнделікті тұрмыста кең қол­данған майда түпті биязы жүн маталардың қатарында шұға, қойқын, мауыты, тібен, қыжым, шағиды атауға болады. Ал жаздық жеңіл киімдерді тігуге мақтадан тоқылатын, арзан бағалы сиса (орысша ситец), шыт (жергілікті жерлерде ақтық дейді), шөжім, жұқа, тіні бостау бөз, сондай-ақ мақта не зығыр жібінен тоқылатын түсі жылтыр бәтес, жұқа ақ мата дабы секілді кездемелер қолданылған. Қорыта айтқанда, көзі қарақты, кө­кірегі сара халқымыз  асылды  бөзден ажырата білген, әр матаның қадір-қасие­тіне жетіп, тұрмыс-тіршіліктегі қолдану орнын пайымдаған, соған орай әрқай­сысына  лайықты атау берген. Бүгінгі күні үстіміздегі киімдер тігілген мата атауларын орысша не еуропаша атағанымызбен, қазақша атауға келгенде тіліміздің күрме­летіні жасырын емес. Бұған бір жағынан қолданыстағы мата атаулының 90-95 пайызының сырттан әкелінетіні, яғни мата өндірісінің кейін қалуы, соған орай ұлттық санамыздағы киім-кешекке, оны даяр­лайтын мата атауларына қатысты мәдени аяның көмескіленуі себеп болып отыр. Әйтпесе, қазақ тілінде өмірдің бар қажетін өтеуге жараған, ұлттың эсте­ти­калық, этикалық талғамы мен рухани ерек­шеліктерін танытқан, ажарына ажар қосып, өзге ел алдында айбынын асырған киім түрлері тігілген мата атаулары өте көп. Әдебиет 1.Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. Алматы: «Жібек жолы», 2008.–356 б. 2.Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы. Алматы, 2002 ж. 4-том. 3.Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. 2-том. Алматы: РПК «Слон», 2012.- 736 б. 4.Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Алматы: «Арыс», 2011. 3-том.– 744 б. 5.Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. М., 1965. 386-520 с. 6.Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. 4-том. Алматы: РПК «Слон», 2012.- 736 б. – 736 б. 7.Шойбеков Р.Н. Қазақ қолөнері аталымдарының түсіндірме сөздігі. Алматы: «Сардар», 2012.– 312 б. Жанат Исаева, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты тіл мәдениеті бөлімінің меңгерушісі, филология ғылымдарының кандидаты

17638 рет

көрсетілді

112

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

ANA TILI №12

28 Наурыз, 2024

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ерлан Жүніс

«Ана тілі» газетінің Бас редакторы