• Тұлға
• 01 Қазан, 2009

ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ЖАҢА ӘЛЕМІ

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің Төрағасы Қуаныш СҰЛТАНОВПЕН «Қазақ газеттері» ЖШС Бас директоры Жұмабек КЕНЖАЛИННІҢ сұхбаты

- Ел болып атқарған еңселі еңбектің, Елбасының саяси беделінің арқасында 2007 жылы 30 қарашада Мадридте өткен Сыртқы істер министрлері кеңесінде Қазақстанның 2010 жылғы Еуропа қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етуі туралы шешім шығарылғаны белгілі. Бұл ұйым Қазақстанға не береді, сол мәселелерге тоқталып кетсеңіз?

- Бұл сұрағыңыз осы Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымымен біз қарым-қатынасты жиілете бастағалы бері көтеріліп келе жатқан сұрақ, және ол осы бірнеше жылдың көлемінде күн тәртібінен түскен жоқ. Бір жағынан біздің еліміздің ішінде, өзімізде әртүрлі саяси ұйымдар, БАҚ-ы, қоғамдық ұйымдар дамылсыз осы сұраққа әртүрлі жауап іздеп, өздерінің пікірлерін ортаға салып, жауаптарын айтуда. Бұл сұраққа еліміздің Президенті де өзінің сөздерінде жауап беріп келеді. Басқа да лауазымды қызметкерлердің пікір қорытындылары жарияланып жүр. Сіздің сұрағыңыздың өзінде де жауап жатыр. Жауаптың ең басты көрсеткіші - Еуропа қоғамдастығы тарапынан Қазақстанға үлкен сенім көрсетілуі, Қазақстанды жан-жақты тануы. Қазақстанда тәуелсіз мемлекет болғалы бері жүргізіліп отырған экономикалық, саяси реформалардың нәтижесімен санасуы. Барлығы да ең алдымен өзіміздің мемлекеттігімізді нығайтып, оның беделін арттыру, тәуелсіздігіміздің баянды болуын көздеу мақсатынан, еліміздің әлеуметтік жағдайы мен саяси-құқықтық өркендеуінен туындайды. Еліміздің рухани өмірінің өсуіне әрбір азаматымыз да мүдделі деп ойлаймын. Жалпы, Қазақстанның дүние жүзілік қоғамдастықпен емін-еркін, терезесі тең дәрежеде араласуы, яғни мемлекеттің мемлекет болуы, елдің ел болуы көзделеді. Қазір төрағалық ету - Қазақстанға ашылып тұрған жаңа мүмкіндік. Мысалы, Нұрсұлтан Әбішұлы тамызда өткен жиналыста айтқандай, мұндай дәрежеде төрағалық ету қазақтың тарихында ғана емес, бүкіл түркі, Азия елдерінің ішінен бізге ғана беріліп отырған мәртебе. Оны былай қойғанда бүгінгі ТМД мемлекеттерінің ешқайсысының үлесіне тимеген жаңа жағдай. Қауіпсіздік ынтымақтастық ұйымына мүше бір мемлекетке қайта-қайта төрағалық берілмейді. Ол тұрғыдан келетін болсақ, болашақ 55 жылда Қазақстанға бұл төрағалық тізгіні тие бермейді. Осының өзі де көп нәрсені аңғартса керек. Сондықтан Қазақстанға Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық ету көп мүмкіндік туғызады. Еуропа елдерінің өркениеттегі жетістігіне жол ашылады. Қазақстан Еуропаның озық үлгілерінен үйрену мүмкіндігі артады.

Конституциямызда көрсетілгендей, елімізде ізгілікті, құқықтық кеңістік құру шараларына, азаматтық қоғам құру жұмысына жаңа пәрмен беріледі.

Қазақстанның рухани келбетін тану, Қазақстанмен санасу - Еуропа үшін де жаңалық болмақ.

- Кезінде «Қазақстан жаңа қатерлер мен сынақтарға қарсы күрестегі халықаралық қимыл-әрекеттің белсенді қатысушысы күйінде қалып келеді», - дегеніңіз бар еді. Енді осы қатысушы статусынан ұйымдастырушы мәртебесіне мемлекетіміз қаншалықты пісіп-жетілді?

- Бұл шын мәнінде де осы қазір Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етуімен байланысты сұрақ. Қазақстан бір жағынан сондай мәмлеге келушілікпен, не болмаса әртүрлі қатерлер мен сынақтарға қарсы күресте халықаралық қозғалысқа ұйтқы болып отыр деп есептеуге болады. Өйткені, бұл жағдайда ең бірінші айтатынымыз - Семей полигонының жабылуы, яғни бұл да үлкен дәуірлік іс-әрекет. Бұған әлі толық баға беріліп болған жоқ. Қазақстаннан басқа қай мемлекетте өз еркімен ядролық полигон жабылып жатыр? Өкінішке орай, Қазақстанның бастамашылдығы әрі қарай жалғасқан жоқ, барлық мемлекет, барлық саясаткерлер ядролық қаруды, жалпы әртүрлі сынақтарды, адамзатқа келтіретін қатерлерді шектеу керек, тоқтату керек деп айтуын айтады. Бірақ әлі ешкім осындай шешімді қаракетке бара алған жоқ. Бұл жөнінде қазір біздің мемлекетіміз жетекші мемлекет деп санауға болады. Қандай дәрежеде, қандай халықаралық ұйымдарда болсын, қару-жарақты тоқтату керек, адамның өміріне қауіп төніп жатыр, соны тоқтатыңыздар, болашақтағы жер планетасының болашағын қамтамасыз ету үшін қандай қозғалыстар керек, соны жасауға Қазақстанның ұйымдастырушылық қабылеті де, мәртебесі де бар деп есептеймін.

- Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасы бойынша дайындалған «Еуропаға жол» Мемлекеттік бағдарламасына тоқтала кетсеңіз.

- Біз биылғы жылы жылдың басында Австрияда Вена қаласында өткен Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының Парламенттік Ассамблеясының қысқы сессиясының бір күнінде барлық 56 мемлекет депутаттарының алдында «Еуропаға жол» мемлекеттік бағдарламасын арнайы таныстырып, мән-жайын түсіндіріп айттық. Сенат Төрағасы Қ.Тоқаев арнайы баяндама жасады, көптеген сұрақтарға жауап берілді. Қазақстандағы экономикалық реформалар, Қазақстанның болашақта атқаратын және еуропалық дәрежеде жүргізілетін әлеуметтік және басқа да саяси реформалар туралы кеңінен әңгіме болды. «Еуропаға жол» бағдарламасы үлкен қызығушылық туғызып отыр. «Еуропаға жол» бағдарламасының мақсаттары, жалпы біздің бүкіл жүргізіп жатқан реформаларымыз, соны еуропалық стандарттың дәрежесіне жеткізуге ұмтылу, өнім сапаларын әлемдік сұраныс деңгейіне көтеру сияқты межелер осы бағдарламаның негізгі бағыттары. Осыған сәйкес «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» темір жолының үлкен бөлегі Қазақстанның жерінен өтуінің де маңызы ерекше болмақ. Президенттің бұрын жария еткен бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіреміз деген мақсаты жай ұран емес, мемлекеттік қозғалыс, мемлекеттің мүддесін көтеретін идея да осы бағдарламаның аясына кіреді. Сондықтан бұл бағдарламаның маңызы біз үшін өте қажет.

Біздің экономикамызда болсын, әлеуметтік тұрмысымызда, не болмаса рухани өміріміздің барлығында да Еуропада бар нәрсе бізде де болуы керек. Яғни қазір Еуропаны айтып отырған себебіміз Еуропада бүкіл дүние жүзілік талап-деңгей жоғары деп танылып отыр. Өркениеттің адамзатқа пайдалы жолдары, мешеу, артта қалған жолдар емес, озық жолдар, яғни озық технология, озық әдістемеліктер, білім, ғылым саласында болсын, өнер саласында болсын, жалпы осындай бір ұғымдық теңеуліктер басым. Міне, сол теңеуліктерге ұмтылуымыз қажет.

Бізде қазіргі ең үлкен мәселе - жемқорлықпен күресті жариялап жатырмыз ғой. Біз кейде өзімізді өзіміз жемқорлық деген барлық елдерде бар деп жұбатамыз. Бары бар, бірақ бізде бұл өте тереңге кетіп қалған. Халықтың санасында ұялап қалған нәрсе. Біз содан арылуымыз керек. Мысалы, еуропалық мемлекеттерден біздің үйренетін тағы да бір үлкен мәселеміз құқық, заңмен өмір сүру, соған бейімделу, соған үйрену. Бізде осы жағы жетпей жатыр. Кішкентай да болса билікке келген адам заңды күзетудің орнына заңды белден басады. Заң жайына қалады. Неге жемқорлық шығып жатыр? Мысалы, мемлекеттік қызметке келген адам алдымен мен осы қызметке келдім, енді мен адамға қызмет етуім керек, менің алдыма келген адамға қызмет етуім керек деп ойламайды, керісінше, сол адамды өзіне тәуелді еткісі келеді. Өзімшілдік, алдымен өзін мемлекет есебінен немесе қызметі есебінен жарылқаушылық қаптап кетті. Мемлекеттік қызметке келген адам мемлекеттің қаржысынан бірдеңе жасап алғысы келеді.

Міне, біздегі сананың шіріктігі осы. Өзі таза болып, заңмен қызмет ету міндетін ойлаудан бұрын, біреуге үстемдік, билік жүргізгісі келіп тұрады. Соның ішінде сот жүйесін ерекше айту керек. Сот жүйесі, мына біздің құқықтық органдар, сот, прокуратура, қауіпсіздік салалары алдымен өздерінің күштерін көрсетіп отырғысы келеді. Міне, осыдан арылуымыз керек. Ешқандай билік ешкімге өзінің күшін, қоқан-лоққысын көрсетпеуі керек. Біз тек осыдан арылған кезде ғана барып, адам тазалыққа көшу арқылы ғана парақорлықтан, жемқорлықтан құтылуы мүмкін. Парақорлықты, жемқорлықты туғызатын адамдардың бір-біріне тәуелділігі, атқарушы билік, сот, құқық қорғау орындарының әділетсіздігі. Мұқтаж үшін, біреудің әділетсіздігінен құтылу үшін заңнан гөрі пара берудің жолын іздейді. Адам санасы осыдан арылуы керек. Еуропада бұл жағынан тазалық көп, тазалық басым. Заң жұмыс жасайды. Заңның үстемдігін жүргізу керек. Еуропалық жолды мен осылай түсінемін өз басым.

Қазір енді заңды, талапты, жазалауды күшейтіп жатырмыз. Бірақ бүкіл елді жазалап, жемқорлықты тоқтата алмайсың ғой. Ол үшін не істеу керек? Адамның санасын өзгерту керек. Рухани еркіндік болмай жатыр. Бізде әлі рухани еркіндік жоқ, құлдық сана басым. Қоғамдағы тәртіп солай жаман қалыптасқан. Жай адамдармен сөйлессеңіз – «ақша бермейінше еш жерде ештеңе шешілмейді», - дейді. «Жұмысқа орналасу үшін ақша беру керек, құжат алу үшін ақша беру керек», - дейді. Өзіміз осы қоғамдағы болып жатқан әңгімені сараптайықшы, солай емес пе? Міне, содан барып туындайды. Барлығы адамның санасынан туындайды. Біз мына еуропалық жол дегенде ең бастысы - құқықтық қатынаста өмір сүру, құқықтық кеңістік жасау, заңның үстемділігін жүргізуге талпынып, әдеттенуіміз керек.

Төрағалық та, арнайы бағдарлама да белгілі бір уақытпен шектелгенімен оның мазмұндық ауқымын осылайша кеңінен түсінгеніміз абзал.

- Президенттік мемлекеттен президенттік-парламенттік республикаға қадам бастық. Осы орайда Европалық белді ұйымға өтуге халық қалаулылары қандай жұмыстар атқарып отыр?

- Халық қалаулыларының ең негізгі жұмысы жаңа мен алдында айтқан сауаттылық, насихаттық жұмыс. Содан кейін заңды насихаттау, заңның өзін жүзеге асырудың жолдарын насихаттау, сол арқылы Еуропада болып жатқан әдіс-тәсілдерді біздің өзіміздің заңдарды қабылдаған кезде ескере білу, өзіміздің Парламентіміздің жұмысын, елдегі құқықтық, демократиялық реформаларды Еуропаға таныстыра білу. Осы тұрғыда ТМД арасындағы Парламенттік Ассамблея, Еуропа қауіпсіздік ынтымақтастық ұйымындағы Парламенттік Ассамблеяда біздің делегация тұрақты жұмыс жасайды. Парламенттік Ассамблеяларға жай барып келгеніміз үшін емес, сол жерде сөйлеп, орынды мәселе көтеріп жүргендігімізден, кейбір мәселелерге өзіміздің пікірімізді кәсіби деңгейде айта білгендіктен, Қазақстанның делегациясының парламенттік, кәсіптік дәрежесін әріптестер жоғары бағалайды.

- Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымындағы әскери, саяси, экономикалық, экологиялық және адами өлшемдерді қамтитын қауіпсіздіктің кешенді ұғымы қаншалықты нәтиже беріп келеді?

- Үш сала ғой, үш саланың үшеуі де теңдей жүргізілуі қажет. Оның барлығының нәтижесінің өзі, алдымен халықаралық ұйымға кіру арқылы қай мемлекет болса да өзінде бір өзгерістер, не болмаса басқа бір көрші мемлекетке жасалатын өзінің қарым-қатынасы арқылы соның талаптарын орындауға міндетті. Жалпы, халықаралық талаптарын орындауға міндетті. Бұл тұрғыдан, рухани қарым-қатынас саласындағы жағдайлар көп нәтиже береді деп айтар едім алдыменен. Бұл жерде де осы үш таразының басын тең ұстау сияқты үш бағытты теңдей жүргізуге біз төрағалық кезінде де үлкен жұмыс жасайтын боламыз.

- Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы халықаралық стандарттарға қайшы келеді деп таныған еліміздегі «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы», «Сайлау туралы» және «Саяси партиялар туралы» заңдарды либералдау бағытына қарай өзгерту енгендігін қалайды. Мұны елімізге келетін түрлі еуропалық өкілдер де жиі қайталаудан жалыққан емес. Бұл салада қазақстандық заңнамалық нормаларда қандай өзгерістер қарастырылып жатыр?

- Сәл ертеректе айтылған сын. Одан бері көп жұмыс атқарылды. Қайшылықтар жойылды. Біз осы үш заң бойынша да көп өзгерістер енгіздік. Ол біздің сол енгізген өзгерістермен Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының алқалы жиындарының барлығы да онымен санасты, оны жоғары бағалады. Демократиялық процесте «бәлен жерде тоқтайды», «бәлен биіктікке жетеді» деген ұғым жоқ. Бұл өмірбақи дами беретін процесс. Сондықтан қазіргі біздің жасалып отырған заңдық кеңістігіміздің барлығы да Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының талаптарына үйлеседі. Алдағы уақытта одан да ары қарай тереңдете түседі. Ешкім демократияға бір жылда, бір күнде келмейді, көптеген жылдар бойына адамдардың психологиясын, санасын қалыптастыра отырып, дами беретін құбылыс. Сондықтан қазіргі кезде бізде жасалып жатқан, әсіресе, осы айтылған «БАҚ туралы», «Сайлау туралы», «Партиялар туралы» қабылданған заңымызбен Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы санасып отыр. Алдағы уақытта заңдық кеңістігіміз осы бағытта да тереңдетіліп, демократиялық тұрғыда кеңейтілетініне олар сенеді.

- 1995 жылы наурыздың 4-де Елбасы басшылық еткен «Қазақстанның Халық бірлігі» партиясы құрылғанда бір ауыздан партия төрағасы болып сайланғаныңыз аян.

Талай қажырлы еңбек атқардыңыз, бүгінде де Президенттің бастауында тұрған еліміздегі ірі халықтық партияның алғашқы шептегі мүшесісіз. Осы уақыт аралығында еліміздегі партиялық жүйенің даму тарихында қандай оң өзгерістер жүзеге асырылып жатыр?

- Ең бірінші біз әуел бастан көп партиялық жүйеге көшеміз деп, сол партиялардың қоғамдағы ықпалдылығына үлкен мән бердік. «Халық бірлігі» партиясы да сол мақсатта құрылған болатын. «Халық бірлігі» партиясының негізінде, кейін оған «Отан» деген қозғалыс қосылып, қазіргі «Нұр Отан» партиясы құрылды, оны өздеріңіз жақсы білесіздер. Басқа партиялар да жылдан-жылға көптеген өзгерістерге ұшырап, жалпы партиялық қозғалыстың өзі шыңдалып келе жатыр. Содан бері қарай 1995 жылмен салыстырғанда жалпы партиялық құрылыстың өзі көп өзгеріске ұшырады. Көп өсу жолынан өтті. Талай партиялар жаңадан құрылып, талай партиялар тарап та кетті. Көпшілігінің өздерін қоғамда тұрақтандыра алатын және қоғам қабылдай алатындай бағдарламалары жеткіліксіз болды.

Қоғамда кез келген саяси партияны құрып, оны тұрақтандыру оңай емес. Өйткені, қоғамның бағасына ие болу керек. Бұл оңай болып жатқан жоқ. Сондықтан да партиялардың тек сайлау науқанында емес, жалпы өздерінің электораттарымен үнемі жұмыс жасау, негізгі билікте отырған партиямен терезесі тең болатындай, не болмаса соның бағдарламасынан артық болатындай бағдарлама жасалғанда ғана көпшіліктің қолдауына ие болады. Осы жағынан бізде партияға көзқарас та көп өзгерді, партияларға талап та өзгерді. Алда да осы құбылыс қатып-семіп қалмайды, бірталай өзгерістерге ұшырайды деп ойлаймын.

- 2005 жылы елімізде президенттік сайлаудың әділ өтуін қадағалайтын қоғамдық комиссия құрылды. Бұл да сіздің игі бастамаңыз. Сайлауды бақылау комитеті қоғамдық ұйымы Сенат сайлауында да белсенділік танытты. Қазақстандағы демократияландыру үдерісіне қатысты шет елдік сарапшылардың сын-пікірлеріне көзқарасыңыз қандай?

- Сол қоғамдық ұйымға біздің еліміздің көрнекті қоғам қайраткерлері кірді. Сайлауды қадағалау комитеті өте нәтижелі жұмыс жасады деп есептейміз. Сондай біздің өзіміздің отандық қадағалаушылар болуы керек, өз қоғамымыз тарапынан. Тек қана шет елдік бақылаушылар емес. Кейбір шет елдік бақылаушылармен біз әртүрлі пікірталастар өткіздік. Оларға дәлелдедік. Бізде болып жатқан сайлау процестері, сайлауға қатысты заңның ережелері түгел орындалуын біз бақылауда ұстадық, шет елдік сарапшылармен көп жерде өзіміз бірге болдық. Олар орынды сын-пікір айтқанда, онымен келісу қажет. Егер олар жай, мысалы, Еуропада былай еді, бізде былай десе, біз барлығына заң негізіне жасалған екпін береміз. Сондықтан олар орынды айтқан жерде олармен әр уақытта санасып отырамыз. Енді олардың ешқайсысының бізге ұсынып жатқан бәлендей стандарты жоқ. Сайлаудың ең негізгі мақсаты, мүддесі ең алдымен «Сайлау туралы» Заңды орындау, ешкімге қиянат жасамау, біреудің жетегінде жүрмеу. Бұл мәселелерді біз өте қатаң қадағаладық. Осының барлығы сайлау кезінде өзінің жақсы нәтижесін берді.

- Қазақстанның қауіпсіздік саласына ЕҚЫҰ қандай үлес қоспақ?

- ЕҚЫҰ туралы жаңа бастапқы сұраққа жауап бергенде мен айттым. Сол сияқты Қазақстан тарапынан осы ядролық қаруды шектеу мақсатында жалпы қауіпсіздік мәселесін қамтамасыз ету мақсатында жаңа келісімді қабылдау жөнінде де қазір мәселе қозғалып жатыр. Осы тұрғыдан да үлкен пікір алмасу болады деп есептеймін.

- Қазақстанның өңірлік қауіпсіздікті нығайтуға ұмтылысы Президент Нұрсұлтан Назарбаев сонау 1992 жылдың өзінде БҰҰ Бас Ассамблеясының 47 сессиясында жария еткен Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңес шақыру туралы бастамасына арқа сүйейді. Бүгінде осы кеңес халыққа халықаралық қатынастың маңызды факторына айналды. Еуропа қауіпсіздік ынтымақтастық ұйымы осы сынды Орта Азиялық өңірлік ұйымдардың қызметін қалай бағалап отыр.

- Бұл да Қазақстанның жаңа бастамашылығымен байланысты. Ал Қазақстан, әсіресе, Азия мемлекеттерінің арасында өзара сенім шараларын тұрақтандыру, қабылдау жолында үлкен еңбек сіңірді. Бұл сонау 1992 жылдан бастап 2002 жылға дейін 10 жыл көлемінде Қазақстан барлық Азия мемлекеттерімен үлкен дипломатиялық қарым-қатынас жасап, осы идеяны түсіндірді. Соның нәтижесінде 10 жылдан кейін барып 2002 жылы Қазақстанда, Алматыда Азиядағы 17 мемлекеттің, соның ішінде Қытай, Үнді, Ресей сияқты ірі мемлекеттердің қатысуымен, 4 мемлекет бақылаушы болып, ең бірінші бас қосу болды. Міне, ол қазір халықаралық институт болып қалыптасты. Бұған Еуропалық қауіпсіздік ынтымақтастық ұйымы да үлкен ыждағатпенен, үлкен сеніммен және үлкен сыйластықпен қарайды. Сенім шаралары не үшін керек? Сенім шаралары қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін керек. Қауіп-қатерді болдырмау үшін, соғысты болдырмас үшін, әртүрлі саяси қайшылықтарды мейлінше түсіністікке қарай бұру жолында жүргізіледі. Сондықтан бұл институттың құрылуына олар үлкен қызығушылық білдіріп отыр. Тіпті бұл Азиядағы өзара сенім шараларын қалыптастыру ұйымы Еуропадағы қауіпсіздік ынтымақтастық ұйымының бір моделі сияқты деген де пікірлер айтылып жүргені тектен текке емес. Жалпы, болашақта мұндай қарым-қатынас қажет және бұл институт өзі тұрақты жұмыс жасап жүреді деп есептеймін.

- Қытайда елші қызметін атқардыңыз. Батыс пен шығыс өркениеті арасындағы теке-тіресті бір адамдай білесіз. Жалпы Қазақстанның Европа қауіпсіздік ынтымақтастық ұйымға төрағалық етуі аталған екі өркениет арасындағы алтын көпір қызметін атқара ала ма?

- Қазақстан болашақта сондай алтын көпір болады деп есептеймін. Өйткені, Қазақстанның өзінің табиғаты, жалпы Қазақстандағы қоғамның дамуы, біздің ұлтымыздың, біздің адамдардың өзінің жалпы дүниетанымдық өркендеуі шын мәнінде, мысалы көптеген Азия мемлекеттеріне қарағанда үлкен прогрестік бағыты бар. Сол сияқты, мысалы, Еуропа Қазақстан арқылы Азияға шыға алады, не болмаса Азия Қазақстан арқылы Европаға шыға алады. Сондықтан Еуразиялық көпір Қазақстанның Еуразиялық идеяны жүргізгені де өзі, Қазақстанның ұстанған бағыты осымен тікелей байланысты. Болашақта ол Қазақстанның үлкен миссиясы болады деп есептеймін.

- 2009 жылы 3 шілдеде Еуропа қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы Парламенттік Ассамблеясы нацистік және гитлерлік екі тоталитарлық жүйе мойнындағы қылмысты кеңес ретінде қарар қабылдады. Бұл Ресей тарапынан біраз дүрлігулер тудырғаны аян. Жалпы, тоталитарлық қылмыстың зерттелуіне Европа қауіпсіздік ынтымақтастық ұйымы қандай серпін әкелмек?

- Өкінішке орай, мысалы сол қабылданып жатқан құжаттардың арасында қайшылықтар болып жатады. Гитлерлік, жалпы тоталитарлық жүйеге біздің табиғатымыз қазір қас. Кезінде тоталитарлық жүйенің үлкен зардаптарын шеккен бірден бір елдің біреуі бізбіз. Коллективтендіру болды, аштық болды, репрессиялық қырғындар болды. Осылардың бәрін де Қазақстан басынан өткерді. Бірақ бұл жерде жалпы Екінші Дүниежүзілік соғыстың шығуымен Екінші Дүниежүзілік соғысты тікелей тек қана осы тоталитарлық жүйемен, екеуін бір арнаға салудың қажеті жоқ. Жалпы бұл адамзат тарихындағы трагедиялар. Тоталитарлық жүйенің өзінің табиғатын бөлек зерттеу керек. Гитлерлік, фашистік Екінші Дүниежүзілік соғысты ашқан мемлекеттің әрекеттеріне, оның өзіне бөлек баға берілуі тиіс деп есептеймін.

- Соңғы сұрақ. Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы құрылғалы бері 30 жылдан астам уақыттың ішінде бар-жоғы 6 рет саммит өткені белгілі. Әрі оның бесеуі 90-жылдардан кейін ұйымдастырылған. Соңғы саммиттен кейін де 10 жыл өткен екен. ЕҚЫҰ-ның саммитын ұйымдастыратын кез келгенін тілге тиек етіп жүрсіз. Сіздің ойыңызша аталған саммит қандай мәселелерді көтеруі қажет?

- Қазір осы заман, жаһандану заманының өзі туғызып отырған проблемалар өте көп, қайшылықтар да көп. Оның бәрі өзара түсініспеушіліктен де туып отыр. Күн тәртібіне шығаратын мәселелер де көп. Бірақ, әрине 56 мемлекеттің бәріне ортақ, үлкен мүдделі проблема болу керек. Меніңше, Жаңа келісім - бүкіл Еуропада, Азияда қауіпсіздікті қамтамасыз ететін барлық мемлекеттерге де ортақ мүдде деп есептеймін. Соның төңірегінде күн тәртібін қарастыруға болады.

Не болмаса, барлық мемлекеттерге ортақ үлкен проблема - азық-түлік қауіпсіздігі. Ол да үлкен проблема. Барлық мемлекеттерге тән денсаулық сақтау проблемасы бар. Барлық мемлекеттердің өсуіне тән қазіргі үлкен технологиялық құбылыстар бар. Ал, жалпы, саммиттың мұнша 10 жылға дейін үзіліс болып кетуі де онша жақсы жағдай деп есептемеймін. Меніңше, мемлекет басшылары осы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымында әлдеқайда жиірек кездесіп, саммит өткізіп тұруы керек. Сондықтан Қазақстан өзінің төрағалығы кезінде осы саммиттің өткізілуіне болашақта, тек өзінің төрағалығы тұсында ғана емес, мүмкін 2011-2012 жылдары болар, соған күн тәртібін дайындап, үлкен мемлекеттердің басшылары қатынасатын үлкен саммит өткізілуі тиіс деп есептеймін.