• Тарих
• 31 Шілде, 2019

ТАРИХ ҚОЙНАУЫНДАҒЫ АСЫЛ МҰРА

Батырбек ҚАЙЫР,

Ономастикалық атаулар өңірдің ерекшеліктерін көрсетіп тұратын рухани құндылықтарының негізгі факторы екені баршаға аян. Сон­дықтан ертеректе қойылған қазақи көне атаулардан сол аймақтың табиғи, физико-географиялық өзгешеліктері мен басқа да қырларын аңғармау әсте мүмкін емес. Оған бабаларымыз атаған өзен-көлдер мен орман-тоғайлардың, таулар мен қыраттардың, жайлау­лар мен қыстаулардың атаулары дәлел. Өкінішке қарай, физикалық-географиялық нысандардың атаулары сақталғанымен ономастиканың қоғам үшін маңызды бөлшегі боп табылатын елді мекендер мен құрамдас бөлік атауларының біршамасы түрлі тарихи оқиғалар кесірінен өзгеріске ұшыраған болатын. Атауларды жаппай өзгерту мәселесі, әсіресе Кеңес Үкіметінің әмірі үстем болып тұрған кезеңде белең алып, ертеден бері келе жатқан атауларымыздың көпшілігі өзге тілдердегі атаулармен алмастырылса (Ефремовка, Даниловка, Ольгинка, Башмачный, Белоу­сов,­ Ольхов, Тимирязев, Крупское, Октябрьское, Галицк, Благодатное, Петропавловка, Церковное, Сахновка), біршама атауларымыз тілдік нормасынан ауытқып, өзінің түпкі нұсқаларына ұқсамайтындай қалыпқа дейін өзгерген. Бұған аймағымыздағы Арбиген [Арбаиген], Урлютюб [Үрлітүп], Моялда [Мойылды], т.б. атаулар дәлел. Осындай этимоло­гиялық ауытқуларға душар болған нысан­дардың мән-мағынасы жергі­лікті тұрғындарға да, өзге этнос өкілдеріне де беймәлім күйде десек те болады. 

Сондықтан еліміз егемен ел аталғаннан бері өңір-өңірлерде елді мекендерге тарихи­ атауларын қайтару, көшелер мен даңғылдарды ұлттық нақыштағы атау­лармен қайта атау жұмыстары қолға алынды. Себебі бұл, біріншіден, жас ұрпақтың отансүйгіштік сезімін арттырып, рухани дамуына ерекше әсер ететін дүние болса, екіншіден тіліміздің шұбарланбай таза қалпында сақталуына септігін тигізері сөзсіз. Осыған орай соңғы үш жыл ішінде ономастикалық атауларды өзгертуге жарияланған мораторий алынысымен, Павлодар өңірінің азаматтары бірауыздық танытып, тарихи атаулардың қайтарылуына ден қойғандығы біршама жұмыстың басын қайыруға үлкен септігін тигізген еді. Көп жылдар бойғы көпші­лік­тің қалауын іске асыруға ең алдымен Қазақстан Республикасы Прези­денті­ Әкімшілігі Басшысының ел Тәуел­сіздігінің 25 жылдығы қарсаңындағы тапсыр­масы мен бүгінгі күні жүзеге асырылып жатқан идеологиялық тұрғыдан ескірген, қайталанатын атауларды тарихи жер-су атаулары және ұлттық танымға жақын дәстүрлі атаулармен өзгерту туралы ҚР Прези­дентінің 2017 жылғы 28 ақпанда берген № 17-388-5 тапсырмасы ықпал болды. Осындай мемлекеттік маңызы бар тапсырмаларды негізге ала отырып, ­Павлодар облысы Қашыр (Качир) ауданы­на тарихи­ атауы болып табылатын Тереңкөл атауын,­ Лебяжі ауданына Аққулы атауын қайтару бойынша жұмыстарын тиімді аяқтап үлгерді. Оның біріншісі – Качир ауданының атауын қайта атау мәселесі 2007 жылы 14 желтоқсанда облыстық мәсли­хаттың шешімімен (№50/3) Қазақ­стан Республикасының Үкіметіне жолданып, 2009 жылы Республикалық ономас­тика комис­сиясында қолдау тапқан еді. Алайда түрлі себептермен жарияланған мораторийдің салдарынан құжат кері қай­тарылған болатын. Кейін ономастика саласына қатысты заңнамалық акті­лерге өзгерістер мен толықтырулар енгізіл­ген­діктен, аталған мәселеге қатысты жұмысты қайта басынан бастауға тура келді. Ауданның тарихи атауының шығу төркініне тоқталар болсақ, ғылыми сараптамаларға сәйкес ертеректе Обь өзені Тереңкөл ауданының маңындағы Ұзынқамыс көліне дейін келіп, мына жақтан Ертіс ернеуінен асып екі өзен қосылған тұста үлкен көл пайда болып, оны халық «Тереңкөл» деп атап кеткен. Осыдан сол мекеннің, кейіннен болыстың да атаулары «Тереңкөл» болып аталған. Бұл мәліметті Қазақ­стан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігінің Орталық мемлекеттік мұрағаты мен Шығыс Қазақстан облысы мәдениет, архив­тер және құжаттама басқармасының «Қазіргі заман тарихын құжаттандыру ор­талығы» коммуналдық мемлекеттік ­ме­кеме­сі ұсынған анықтамалар растап отыр. Осындай деректер мен мұрағаттық анықтамаларды негізге ала отырып, негативті семантикалық ассоциа­ция­ларды тудырып, құлаққа жағым­сыз болып­ естілетін Қашыр атауы «Тереңкөл» тарихи­ атауымен алмасты­рылғанда жергілікті тұрғындардың қуанышында шек болмап еді. Оның үстіне Жарлық бойынша­ ауданның қазақша нұсқасымен қатар, орысша нұсқасында да қазақ тіліндегі төл табиғаты сақталып, орыс тілінің жұрнағынсыз «Тереңкөл» болып ауыстырылғандығы қуантарлық жағдай. Качир ауданымен бірге, бұл Жарлыққа сәйкес, Лебяжі ауданы да өзгертіліп, Аққулы атауымен аталды. Бұған қоса осы ауданға қарасты Лебяжі ауылдық округі мен Аққу ауылын «Аққулы» деп қайта атау бойынша облыс әкімдігі мен облыстық мәслихаттың шығарған бірлескен қаулы мен шешімнің әділет органында тіркелуі Елбасының аудан атауын өзгертуге қатысты шығарған Жарлығымен тұспа-тұс келгені Аққулы ауданы тұрғындарының қуанышын одан бетер арттыра түскені сөзсіз. Жалпы тіл білімінің теорияларына сәйкес «лы», «лі», «ты», «ті», «ды», «ді» туынды­ сын есім формалары арқылы келген­ топонимдік атаулардың түбірлері сол аймақтың табиғат және дүниетанымымен тығыз байланысты сөздер болса, түбірге жалғанған «лы», «лі» тәрізді сөз тудырушы жұрнақтар түбірде айтылған өсімдік және жануар түрлерінің әлдеқайда кең таралғанынан мол мағлұматтар беретін қосымшалар болып табылады. Осындай теориялық тұжырымдар негізінде Аққу ауылы да өзіне «лы» жұрнағын қосып, Аққулы болып қайта аталған еді. Бұдан өзге жергілікті тұрғындарының пікірі мен ұсыныстары негізінде Баян­ауыл ауданының Большевик ауылы «Шоманкөл», ЦЭС ауылы «Майкөбе», ТЭЦ ауылы «Үйтас», Павлодар ауданына қарасты Березовка ауылы «Үміт апа», Ақтоғай ауданының Ивановка ауылы­ «Жалаулы», Ақсу қаласына қарасты ­Парамоновка ауылы «Береке», Железин ауданының Березовка ауылы «Ақтау» атауларымен қайта аталып, қазақша елді мекен атауларының саны арта түсті. Сонымен­ қатар ұлы тұлғаларымыздың мерейтойы қарсаңында Баянауыл ауданының Жаңажол елді мекені Мәшһүр Жүсіп ауылына, Теңдік ауылы Мұса Шорман ауылына, Қараащы ауылы Қаныш Сәтбаев ауылына қайта атау туралы мәселелер облыстық ономастика комиссиясының отырысында қаралып, оң қорытындыға ие болған еді. Осы бағыттағы жұмыстар биыл да өз жалғасын тауып, 14 маусымда өткен облыстық ономастика комиссиясының отырысында Ақсу қаласы Мәмәйіт О­маров атындағы ауылдық округінің Путь Ильича­ ауылының атауы «Еңбек» ауылына, Май ауданына қарасты Қызыл-Октябрь ауылының атауы«Абай» ауылына, Красноармейка ауылы мен ауылдық округі атауы «Кемеңгер» атауына қайта атау туралы­ мәселелер бірауыздан қабылданды. Бүгінгі таңда өңіріміздегі Баянауыл,­ Май аудандарының елді мекендері мен құрамдас бөлік атаулары толықтай қазақшаға өзгертілді деп айтуға болады. Жоғарыда аталған тапсырмалар негізінде ономастикалық атаулардың маңызды бөлігі болып табылатын көше атаулары да жаңартылып, ұлттық танымға жақын атаулармен қайта аталды. Бұл ретте, әсіресе идеологиялық жағынан ескірген құрамдас бөліктердің атау­лары жаңартылып, ұлттық танымға жақын атаулармен қайта аталғандығын айтуға болады. Солардың қатарында қазақ тарихындағы батыр, билермен қоса есімдері алты алашқа мәлім ғылым, өнер, мәдениет қайраткерлерінің де есімдері ұлықталған болатын. Бұлардың барлығы да халықпен жүргізілген насихат жұмысының арқасында іске асырылып жатыр. Соңғы 3 жыл бойы ономастика­ сала­сы­ бойынша республикалық, облыс­тық, қала-аудандық газеттерде түрлі мақа­лалар жария­ланып, теледи­дар­лар арқылы біршама сұхбаттар халық назарына ұсы­нылған еді. Осының нәтижесінде Павлодар қаласының Дерибас­ көшесі Кеңес Одағының Батыры­ Құдайберген Сұрағановтың, Суворов көшесі Малайсары батырдың, қаланың кіреберісіндегі Баян батырдың ескерткіші орналасқан көше Баян батырдың, Ленин­ көшесі Астана атауына, сондай-ақ облыс орталы­ғын­дағы басты көше Нұрсұлтан Назарбаевтың есімімен қайта аталды. Әрине, елді мекен­дердің құрамдас бөліктерінен гөрі облыс орталықтарының көшелерін қайта атау мәселесі әлдеқайда қиынырақ екені баршаңызға мәлім. Павлодар қаласындағы жоғарыдағы айтылған Ленин көшесі мен Кутузов көшесінің аталғанына біршама жыл болғандықтан, қайта атау жұмыстарын бастамас бұрын жергілікті тұрғындармен барынша түсіндіру жұмыстарын жүргізуге тура келді. Оның үстіне Павлодар облысы өзге ұлт өкілдері көп шоғырланған аймақ болғандықтан ономастика, тіл мәселесі еліміздің өзге өңірлерімен салыстырғанда біршама күрделірек екені белгілі. Жалпы қазіргі таңда Павлодар облысы бойынша тұрғын­дар­дың, шамамен,­ 51,7 пайызы қазақ болса, облыс орталығы тұрғын­дарының 46,2 пайызы ғана жергілікті ұлт өкілі болып табылады. Сол себепті облыс орталығындағы көше атауларын өзгертуге қатысты қоғамдық жиналыстардың өтетіндігі жөнінде ­хабарландырулар тек газет беттерінде ғана жарияланып қоймай, WhatsApp, Facebook, Инстаграм әлеуметтік желілер арқылы молынан ­таратылып, қазақ жастарының барынша көп қатысуын қамтамасыз ету, жиналыстың оң қорытындымен аяқталуына септігін тигізетініне көзіміз жетті. Нәтижесінде қоғамдық тыңдауда талқыланған көше атауын өзгертуге қатысты мәселелер ойдағыдай шешімін тауып келеді. Дәл осындай жүйелі жұмыстар аймағы­мыздың өзге де қала мен аудандарында жүргізіліп, соңғы екі-үші жылдың ішінде Ленин есімімен аталатын 30 көше, ­Советов атауымен аталатын 15 көше, ­Октябрь – 12, Целина – 17, Комсомольская­ – 12 көше ұлттық танымға қатысты атаулармен алмастырылды. Жалпы алғанда, 2015 жылдан бүгінгі күнге дейін, ­шамамен, идеологиялық тұрғыда ескірген бірсыпыра көшенің атауы өзгертіліп, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Қаныш Сәтбаев тәрізді ұлылар мен Жұмат Шанин, Кәукен Кен­жетаев сынды өнер тарландарының, Бауыржан Момышұлы, Әлия Мол­дағұлова, Мәншүк Мәметова, Құдай­берген Сұрағанов, сынды­ Кеңес Одағы батырларының есімдері берілген болатын. 2 білім беру мекемесіне, яғни Павлодар­ қаласының № 22 жалпы орта білім беру мектебі мен Ақсу қаласы Пограничный­ селолық округінің орта мектебіне Бауыржан­ Момышұлының, Баянауыл ауданы білім беру бөлімінің Бірлік жалпы орта білім беру мектебіне партизан Жылбек­ Ақәділов пен Баянауыл ауданындағы жалпы­ орта білім беру мектебіне Дүйсенбай Рахметовтің, Екібастұз қаласының өнер мектебіне Естай Беркімбаевтың есімдері берілді. Жалпы айтқанда, жоғарыда тапсырмалар негізінде, Павлодар облысында соңғы 2-3 жыл ішінде 500-ден астам көшенің атауы, 26 елді мекен атауы мен 2 ауданның атауы өзгертіліп, 5 білім беру мекемесіне ұлы тұлғалардың есімі берілді. Десек те, ономастика мәселесіне қатысты заңнамалық актілер мен ереже­лерден өзге Үкімет пен министрлік тарапынан келіп түскен тапсырмалардың әлі де болса алып-қосар тұстары бар екені баршаға мәлім болып отыр. Солардың бірі – қазіргі уақытта қолданыстағы ҚР Үкіметінің жанындағы Республикалық ономастика комиссиясының бекіткен 150 тұлға тізімі.Нақтырақ тоқталар болсақ, аталған тізімге Павлодар облы­сынан тек 11 тұлға кіргізілген (Бұқар жырау, Мәшһүр Жүсіп, Жаяу Мұса, Естай, Жүсіпбек Аймауытұлы, Жұмат Шанин,­ Сұлтанмахмұт Торайғыров, Қаныш Сәтпаев, Шәкен Айманов, Ермұхан ­Бекмаханов, Әлкей Марғұлан). Бұлардан өзге біздің өңірде «Тарихи тұлғалар» тізбесін толықтырар есімдер жетерлік. Олардың қатарына ақын, әнші-композитор Иса Байзақов, ақын, драматург Аманжол Шамкенов, жазушы Мұзафар Әлімбаев, композитор, халық әншісі Майра ­Шамсутдинова, ақын, драматург Қалижан Бекхожин, жазушы Дихан Әбілов, ақын Сәбит Дөнентаев, қазақ археология ғылымының негізін қалаушылардың бірі Кемел Ақышев, ақын, жазушы Қамар Қасымов, ­драматург, әдебиеттанушы Қошмұхамбет Кемеңгеров, кинорежиссер, қазақ кино аудару өнерінің негізін қалаушылардың бірі Қуат Әбусейітов, әнші, Қазақстанның халық артисі Суат Әбусейітов, т.б. ­дарынды тұлғалар мен ерен қайсарлықтың үлгісін танытқан Көлебе батыр, Олжабай батыр, Баянның ағасы Сары батыр (Ерсары­ деген атпен таралған), Жасыбай батыр сынды батырларымыз енбей қалған. Осы жайында өңіріміздің танымал ғалымы, облыстық ономастика комиссиясының белсенді мүшесі Бекен Сағындықұлы да «Жердің атауы – елімнің атауы» атты мақаласында аталған тізімнен сырт қалған жоғарыда аталған тұлғалардың есімдерін тілге тиек ете келе, «Біздіңше бұлардың қай-қайсысы болмасын өңіріміздің қала-аудан көшелерін қайта атауға сұранып-ақ отыр» деп жазған болатын. Әрине, бұл тізімде тек Ертіс-Баян өңірінің тұлғалары ғана емес, еліміздің барлық өңірінен де ауыз толтырып айтатын батырлар мен билер, өнер, ғылым майталмандары кірмей қалғандығы 2019 жылғы 21 маусымда Орал қаласында өткен «Тарихи атауларды қайтару – тарихи жаңғыру кепілі» тақырыбындағы өңірлік дөңгелек үстелде әр облыстан келген ономаст мамандар мен ғалымдардың сөздерінен байқалған еді. Олай болса, кезінде көнеден келе жатқан дәстүрмен қойылған тарихи атау­ларымызды қалпына келтіру мәселесіне енді бүгінгі күннің көзімен қарауымыз қажет. Өйткені төл тарихымыз бен мәдениетіміз арқылы қазақ өркениетінің көшін ілгерілете алсақ, келесі ұрпаққа жарқын жүзбен қарай аларымыз анық.