• Руханият
• 15 Қазан, 2020

ЖЫРШЫ

(«Біздің елдің сұлтаны мен ұлтаны» топтамасынан)

Мақсат ТӘЖ-МҰРАТ

Мен атыраулық ақын-жыршы Құмар Жүсіповтің есімін алғаш «Ақындар жыры» дейтін кітаптан ұшыраттым. 1961 жылғы тамыз айында Алматыда халық ақындарының республикалық мәслихаты өткен екен — әлгі кітапқа сол жиылыстың материалдары топтастырылыпты. Оған республиканың түкпір-түкпірінен отыз үш халық ақыны, жыршы-жырау, әнші, шешен-ділмар, күйшілер шақырылған. Құмар сол 33-тің біреуі.

Өз шеңберінен асып, астана жұртының мәдени тойына айналған мәслихат-кеңестің алғашқы күні қатысушылар Ғылым академиясының кіші мәжіліс залында шығармашылық зиялы қауыммен кездесті. Жиынды халық ақыны ­Кенен Әзірбаев ­«Никитажан, құлақ сал, / Сенің орның бір төбе. / Қуанышын Кенен шал, / Өз алдыңа іркер ме!» деп келетін «Ел бастаған кемеңгер» арнау өлеңімен ашты (сол тұстағы кеңес партия басшысы Никита Хрущевті ұлы­ғылағаны). Кешіне ақындар тоқтаған орындарына — Алматы маңындағы Текелі қаласына таяу «Күреңбел» шипажайына кетіп, таңертең семинарға қайтып келді. Бұл жолы зерттеушілер әр ақынмен жеке-жеке әңгімелесіп, репертуарларын анықтады, қолжазба алды, төл туындыларын жинақтады, кейбір жеке шығарма, ауыз әдебиеті үлгілерін магнитофон таспасына түсірді. Үшінші күні Академияның Алатау жақ алаңындағы көгалға тігілген сегіз қанат ақ үйде мәслихатқа қатысушы ақындар айтысқа түсті. Жұрт ішке сыймағасын іргені түріп тастап, жерге төселген текемет-киіздің үстінде отырып тыңдады. Талай топты жарыста жүлде бермеген ақпа-төкпе ақын-жыршылар бір орынға дүрмегімен кеп күнде жинала бермейтіні түсінікті ғой.
Мәслихат материалдары негізінде жарық көрген жоғарыдағы кітапта Құмар Жүсіпов есімі бірнеше жерде аталады. Ол бірінші күнгі кездесуде қарт ақын Есдәулет Кәндеков пен Қазақстанның халық ақыны Үмбетәлі Кәрібаевтан (екеуі де терме айтқан) кейін ортаға шығып, «мүдірмей, бипылдата, дікілдете, екпіндете лек-легімен желдірмені төккен». Ал екінші күнгі жағдайды Ғылым академиясы­ның мүше-корреспонденті Есмағамбет Ысмайыловтың мәслихатта сөйлеген сөзінен естейік:
«...Бұрын және қазірде де талай фольклористер ақындық өнердің ертедегі дәстүрін, творчестволық процестерін алыстағы аралдардан, Қиыр Сибирьден іздеумен болса, ал біз сол ғалымдар іздестірген тамаша ақындардың — гомерлердің ортасында отырмыз. Өйткені, мынау отырған, Гурьевтен келген Құмар Сыпыра жыраудан бастап Қашаған, Мұратқа дейін көп ақынның не айтқанын, қай кезде, қашан өмір сүргенін, біздің талай жылдар іздейтін тағы сондай аса құнды, қызықты нәрселерімізді кеше 10 минут ішінде айтып берді».
«...Осыдан кейін мәселе ақындардың халық қазынасы, өнегелі сөз өрнектерінен не білетіндігіне ойысты, — деп жазады мәслихатты ұйымдастырушы Әдебиет және өнер институтының және бір өкілі Бүркіт Ысқақов «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған мақаласында. — Сұрау, жауап түрінде өткізілген бұл әсерлі әңгімеде көп нәрсенің сыры ашылды. Халқымыздың осындай асыл мұрасын жадына сақтап, ала келген әдебиетіміздің алтын сандығы, кәрі тарландарымыздың бірі — құрметті Құмар Жүсіпов. Ол репертуары мол, көмейінен күй, аузынан жыр төгілген майталман жүйрік жырау да, асқақ сөзді ақындығының үстіне жыршы да, термеші де. Ол Шәлгез, Шернияз, Қашаған, Ығылманның жайын көп біледі және Мұрын жыраудың репертуарынан «Қырымның қырық батырының» басты-басты тарауларын, сондай-ақ осы уақытқа дейін жұртқа мәлім емес Құйшық тәрізді жырау-жыршының жырларын біледі. Тегі Құмар сияқты ақындардың ау­зы­нан ескілікті тарихи сөздерді жинап алып, ғылымның пайдасына асырған жөн...»
Автор, сонымен бірге ақынның мінез жайынан да хабар беріп өтеді. Жазуынша, Құмекең әңгімені дуылдатып қыздыра сөйлейтін кісі екен және жақсы бір қасиеті — турашыл, шыншыл, бетің бар, жүзің бар демей, іркілмей кесіп айтады. Жұмыстың үшінші күні өнер жарысы — ақындар айтысына айналатындығы ерекше ескертілді, – дейді Бүркіт ағамыз: осы сәтте Гурьевтен келген дарынды ақын, Ығылман Шөрековтың шәкірті Құмар Жүсіпов жазып айтатын ақындармен емес, сөз өнерін төгіп айтатын ақпа ақындармен айтысатынын аңғартып, өз бойына біткен қайсарлық қырын да көрсетіп қойды, – деп сабақтапты сөзін зерттеуші. Қазірде айтысқа түсіп жүргендердің көбісі екеуара оңаша жолығып, тақырып белгілеп, айтатындарын алдын ала шығарып, жаттап алатын көрінеді ғой, сондай әдет 1960 жылдар өресінде ­болыпты. Айырмашылығы, ол кезде ­айтыскер айтатынын алдымен жазып алып, майданға шыққанда бір қолында домбырасы, бір қолында қағазы отырады екен. Мысалы, біз сөз етіп отырған мәслихат кезінде Алматы облысынан келген Әбікен Сарыбаев семейлік жас ақын Қалихан Алтынбаевпен, қызылордалық Таубай Қирабаев пен Тың өлкесінен (Қазақстанның орталық және солтүстік аймағынан) келген Аманжол Әлжанов қағаздарына қарап отырып айтысқан. Айта кететін жайт, айтыс табиғатына мүлдем кереғар бұл құбылысты кейбіреулер онша теріс көре қоймаған сияқты. Мәселен, мәслихат хақында газетке мақала жазған Ғ.Жұмабаев деген ­автор: «Айтыстың мұндай түріне ғана ­ойысу онша пайда бермейді, ол ақындардың ұшқырлығына, ұтымды сөзді табан астында тауып кетуіне нұқсан келтірмек» дей келіп, одан әрі «Мұндай түрді де жойып жібермей, бірақ абзалы ауызекі еркін айтысқа көбірек бой ұрған жөн» деп былқылдатады. Ал Бүркіт Ысқақовтың жоғарыда келтірілген сөз ләміне қарағанда Құмар Жүсіпов айтыстың негізгі мәнін бұлайша өрескел бұрмалауды жақтырмаған. Содан да жаттамалы жарқашақ дауыспен «сайраған» жапалақтардан қашып, өзі сияқты кәр қылып, ауызша айтатын жетісулық Артық Жексенбаевпен бірге-бір шыққан. Қос ақпаның табанасты суырып айтатын өнері сол жолы жиылған жұртты да, айтысты әдейілеп келіп көрген Қазақстан компартиясы орталық комитетінің хатшысы Нұрділдә Жанділдин жолдасты да тәнті етеді.
Хош, сонымен, өнерімен, шежірешіл­дігімен, мінезімен астана жұртын өзіне жалт қаратқан, мәслихаттың «главный» Гомері атанған, бүгінгі тілмен айтқанда шараның хэдлайнеріне айналған Құмар Жүсіпов кім еді?
Сол күннен бастап мен осы бір ерекше өнер иесімен шындап ауаланып, оның аты аталатын дерек-әңгімелерді жинай жүрдім.

ІІ

Бір ғажабы, өмірден тіпті бертін, 1980 жылдардың ортасында кеткен Құмар Жүсіпов­тың толық, бірізді өмірбаяны жазыл­маған. Бүгінде Атырау облыстық архивінде сақ­таулы тұрған ақынның жеке папкасындағы бір материалда оның 1905 жылы Гурьев облысы Махамбет ауданындағы №8 ауылда туғаны жазылған (АОМА, 238 қор, 2 тізімдеме, 16 іс). Кезінде Құмар ақынмен кездесіп, ауызба-ауыз дерек алған ғалым-филолог Қабиболла Сыдиқов Құмекеңнің 60-қа толу мерейтойы қарсаңында облыстық «Коммунистік еңбек» газетінде жарияланған «Жыршы абыройы» дейтін мақаласында да 1905 жылы «Гурьев уезі Сі­берті болысының 8 ауылында (Гурьев қаласы маңындағы «Теңдік» совхозының ­Бе­сікті мекені) дүниеге келгенін жазады. 1979 жылы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Ақын-жыраулар» анықтамалығында Гурьев ауданына қарасты Кендірлі ауылында туды» деп берілген. Енді бір мәліметкөзде Тайын­ша ауданы аталады. Қарабаулық ­шежі­реші-ардагер, Құмар әулетіне күйеу бала болып келетін Шапиғолла Қонысбаевтың мәліметінше ақын Бесіктіде туған. Атыраулық күйші-домбырашы Нәсіпқали Төлегенов бұл деректі «Бесікті маңындағы 18 ауылда туған» деп дәлдей түседі. Онсегізінші ауыл Бесіктіден 20 шақырымдай жоғары, бұрын Құлтай деп атал­ған елді мекен, бұл күнде орны ғана жатыр. Соңғы екі деректі негізге алып және оларға Қабиболла Сыдиқовтың жазғанын үстеп, ақын 1905 жылы Гурьев маңындағы Бесікті елді мекенінде дүниеге келді деу жөн. 8 ауыл Бесікті емес, ол Махамбет ауданы­ның аумағында, Кендірлі дейтін жер Маң­ғыстаудың Жаңаөзені жағында, ал «Тайынша» деп бұрын Батыс Қазақстан облысының Тайпақ ауданын айтқан.
Шапиғолла ағамыздың қолындағы ататек тізілісі бойынша Құмекеңнің руы — беріш, оның бегіс тақтасы, құдайберді бөлімі. Құдайбердіден Кегенбай, одан Тәңірқұл, одан Жанжігіт, әрі қарай Жақсыбай — Мәнкөт — Бекіш — Дүрмағамбет, Жолмағамбет болып келеді де, Дүрмағамбеттен Жолай, Сағида, Жүсіп туады. Жолайдан — Мәулен, Дияр, Асқар, ал Жүсіптен — Ақлима, Құмар. Дүрмағамбеттің кемпірі, яғни Құмекеңнің әжесі Нәзира — Қарабау жағында жасаған Қараның Есеті дейтін өзі би, өзі жырау атақты адамның қызы екен. Сондай кісінің қызын алғанына қарағанда Дүрмағамбет те тегін адам болмай тұр ғой.
Сөйте тұра оның баласы Жүсіп кедейлеу кісі болыпты. Содан да бала Құмар он екі жасынан Аухали, Айтжан дейтін байлардың, ­Ша­пурин, Завьялов көпестердің малын бағы­сып, дәнін пісіріседі. 1928-1940 жылдар аралығында ауылды кеңестендіру, кол­хоздастыру ісіне қатысып, «Қосшы» мойын­серіктігі делінген ауылшаруашылық артеліне кірген. Мұнай жағында да жасағанға ұқсайды. 1943 жылдан бастап бірыңғай мәдениет майданына ауысады. Мәдениет бригада­ла­рының құрамында ­ауыл-ауылды аралап, өнер көрсетіп, үгіт айтатын қызмет қой. Осы еңбегі үшін 1960 жылдар басында ­«Гурьев облысының ақыны» дейтін атақ алады (облыстық Халық шығармашылығы үйінің директоры, кейін қазақтың көрнекі ақыны атанатын Меңдекеш Сатыбалдиев қол қойған «облыс ақыны» куәлігі қазірде архивтің жоғарыда аталған қорында сақтаулы тұр).
Құмар Жүсіповке 1987 жылы 16 қыр­күйек­те Гурьев қаласында уақыт болды. Зайыбы Мәдина екеуі Меруерт есімді бір түйір қыз көрген екен, ол 1980 жылдардың ор­та­сын­да қайтыс болған, соңында екі ұлы қа­­лыпты. Ақынның тұқымы дегенде соларды ғана айтамыз. Жалпы үлкен жыршылардың түбі­нің тақ-тұқ болатыны бар. Ал немере інісі Диярдан бес бала: Роза, Бақтылы, Кәдірбай, Сұлу­шаш, Светлана. Жоғарыдағы Шапиғолла ағамыз Сұлушашты алған. Диярдың зайыбы Сәуле, есен беріш Әліп қожаның, дендерлік атақты «ұры Қосжанның» тұқымы. Ал Асқар ерте­ректе Ақтөбенің Шалқарына кетіп қалған, ол жақ Асқар Жолаевты белгілі мұғалім ретінде біледі. Қызы Дариға Махамбет ауданында тұрады.
«Құмар елге әуелі жыршы ретінде таныл­ған» деп жазады марқұм Қабекең (Сыдиқов). Айтуынша, оны мен Диярға ақындық әу баста ескілікті сөз, өлең-жырды көп білген кәрі шешесі Нәзирадан жад болған. Екінші жағы­нан Жолай көкесі арқылы жұғыстылық бар. Есмағамбет Ысмайыловтың жазуынша, Құме­кең оған 1961 жылғы мәслихат күндері: «Ата туысым, нағашы тегімнен ауысқан ақын­дық үстіне, мені ақындық жолға ақын Жолай деген әкемнің інісі тәрбиеледі» депті. Ғалым қате ес­тіген болуы, әйтпесе әкесінің ағасын інісі деп ша­тасатындай Құмекеңді не қара басыпты!?
Құмекең сол жолы Е.Ысмайыловқа Жолай көкесінің өзін ақындыққа он алты жасына дейін баулығанын әңгімелеген. «Өлеңді аз айт, асылын теріп айт, көп жырлап өлеңнің қадірін келтіріп алма» деп, бағыт-бағдар беріп отырған. Жыршының одан әрі «Бала жасымнан жатқа айтқаным Махамбеттің, Ығылманның, Қашағанның өлең-жырлары» дегенін әжесі Нәзира мен ағасы Жолай үйреткен сөз нұсқалары деп ұғу керек. Олай болса Құмекеңе ақындық әуелі жыршылық өнер түрінде түп (кәрі) нағашылары жағынан да, өз жағынан да қатар қонған болып шығады.
Қазақта, жалпы әлемдік эпик өнерде жыршылық көбінесе тұқым қуалап, атадан балаға, ағадан ініге беріліп отырады, шешеден қызға жұғысты болатыны да бар. Мысалы, Ақтөбе өңіріндегі атақты Үкі жыраудың жеті буын тұқымына үзілмей жыр қонған, осы алап­тың Жиренқопа жерінің тумасы Қазақбай жыраудың бабасы Жиен, атасы Қалмұрат, әкесі Шаңқай, өз балалары Жиенмұрат пен Құрманбай түгелімен жыршы болған. Сыр бо­йында Жиенбай жырау, Ешнияз сал, ­жа­қайым Құлжан, Сәрсенбай ақындардың өнері баласына, немересіне, тіпті шөбере-шөп­ше­гіне жал­ғасқан. Сол сияқты Жолай мен Нә­зира әже арқылы өнер Құмар мен Диярға, сосын Дияр­дың баласы Кәдірбайға ауысып, тоқтаған.
Көптеген этник мәдениеттер тәжірибесінде болашақ жыршының қалыптасуында ­үй-ішілік, отбасылық дәстүрдің алар орнын айтқанда аймақтық дәстүрмен қоса-қабат локальдық (бір рудың ішіндегі) жыршылық аурасына да мән беріледі. Беріштен заманында күшті, арқалы жырау-жыршылар көп шыққан. Қуан жырау деген болған, баяғыда Исатайды Баймағамбет сұлтан көп әскермен қуғанда Қарабау-Тасойған жеріне келген алаша Сарыбөпе бидің жасағын сөзбен тоқтатып, кері қайтарған, Махамбетпен жеделдес өнер иесі. Ғұмар Қарашты зерттеп жүргенімде оның «Көксілдер» жинағынан «Мұхамед жыраудың (Махамбеттің) жырларын» және сол Махамбеттің ұстазы делінген Есет Қараұлының «Мен, мен едім...» деп басталатын толғауын кезіктіріп, Махаңның осы мағыналас әйгілі шығармасымен ғажап ұқсастығын көріп, қабағат қайран қалғанмын. Есет Махамбеттен сөз алды деудің еш реті жоқ, себебі Есет одан көп үлкен, ендеше сөз өнерінде де солай болуы, себебі дәстүрде жасы үлкен өзінен кішіден сөз алмайды. Есет пен Махамбет аға-іні ретінде қатты араласқан — Исатай екеуі Жәңгірден жеңіліп, бергі бетке өткенде Қарабаудағы Есет ауылын паналап, қыстап шыққан. Демек, Қуанның да, Махамбеттің де алдында жырау ретінде Қараның Есеті тұрады, тіпті ол әлгі екеуінің «жырдағы пірі» десек, адаса қояр ма екенбіз?! Есет би жырау ретінде Мұрат Мөңкеұлына да шапағатты әсерін тигізген — бір әңгімеде Мұрат Жылқышымен айтысқа түсер алдында оған бағыт сілтеп, ескі сөз, шежіремен танысып алу жөнінде кеңес бергені айтылады. Олай болса Құмардың бастапқы жыршылық өнеге үлгісін, арқа тұтқан негізін Есет Қараұлы — Қуан — Махамбет — Мұрат — Ығылман деп жүлгелеу дұрыс болмақ.
Құмардың жастайынан нәр алған ортасы әлгіндей қуатты эпикалық атмосферамен тыныстаған. Осы жағдай оның жыр өлкесіне бала кезінен ерте қадам басуына мұрындық болған. Дәстүрде болашақ жыршының өзінен өзі жырға құмартуы өте сирек, ол жазба әдебиетке тән нәрсе. Болашақ жыршы ернінен ана сүті кеппей жатып эпик ортада өсіп-жетіледі. Ес біліп, етек жапқаннан (бәлкім, одан да бұрын, бесікте жатқанында-ақ) үйге келген жыршы-ақындар айтқан түрлі жыр, толғау, терме, нақыл сөз тыңдап өседі. Жай тыңдап қоймайды, естігеннің мазмұнын, мағынасын, уақиғасын жадына өмір-бақи тоқып алады. Қазақтың «Бала жасындағысын ұмытпайды» дейтіні содан.
Сәл жетіле, кейде төрт-бес, кейде жеті-сегіз жастан, үйренудің ұстаз, тәлімгердің бағыт беріп, бет нұсқауымен жүретін екінші кезеңі басталады. Бұл болашақ өнер иесінің өміріндегі ілкі айрықша көтерілу, серпілу кезеңі. Мұндайда бала қалақ домбырасын қолға алып, көзін бақшитып, шүметейін қақшита береді. Себебі өзін бір әлемет кеп иығынан соғып өткендей сезінеді. Кейде түс көріп, аян алады. Бір нәрсе қырық жігіт болып кеп, жыр айтуға күштейді; күміс сақалы кеудесіне төгілген Қыдыр әлейкісалам: «Маң­дайыңа берейін бе, таңдайыңа берейін бе?», «Өлең аласың ба, көген аласың ба?», «Дорбалап аласың ба, қапшықтап аласың ба?», т.б. деп таңдау жасатады. Бала ояна сап, заулатып өлең айтып кетеді. Дәстүрде мұны «жырдың пірі» қонғаны — жауырынына жапсырып қойған төкпе сөздің келгені деп ұғып, үй-іші маңайдағы белгілі сөз иесін — аты дабыралы жырау-жыршы, не ақын кісіні шақырып, ол балаға: «Маңдайың бүгілмесін, таңдайың іркілмесін, табаның сүрінбесін» деп, үшкіріп бата береді. Осылайша бата алғаннан кейін бала жыны жазылып, ақпа ақын боп кетеді.
Біздің қолымызда бала Құмардың әлгін­дей кәмелеттік сынақтан (жыршылық инициациядан) өткендігі жайлы мәлімет жоқ. Маңдайына Мұрат тіріліп келді ме, әлде Қыдырмен бірге кеп Қашаған түсіне енді ме, ол жағы белгісіз. Десе де, Құмардың пірлі жырау болғандығына ден қойғызарлық бір жағдай бар — жыршының қолымызда бар жалғыз фотосуретіне барлап қарасақ, бір қырын түскен оның сол жақ көзінің зақымды екендігін байқаймыз. Эпик дәстүрде мұның өзі айрықша нышан, Тәңірден келген тылсым белгі. Ол бойынша болашақ өнер иесі не анадан әз боп туады, не жүре-бара көзден қалады. Мысалы, Бұхардағы Қалдаш жыршы туа зағип, ал Қашағанның бір көзі кейініректе көрмей қалған. Хиуа — Маңғыстау жерінде жасаған Жақсылық жыршы да кейін екі көзден қалған. Қотырбас адай Қарасай да көзден майырылған. Жыршылардың өздері мұның себебін Ноғайлықты (Ноғайлы дәуірі жырларын) айтқаннан деп түсіндірген. Сол сияқты жыр үстінде дәреті бұзылса да бір көзден қари боп қалады. Не жыр айтып отырғанда ішінде артық сөз кетіп қалса, өзің таза болмасаң көзден, тілден, құлақтан қаласың. Бұл жағдай санасы әбден ағарған бүгінгінің адамдары үшін түсініксіз, не қиял-ғажайып аңыз болып көрінуі мүмкін, ал ақиқатында бұл болған, бар нәрсе. Жыршылық шынымен де киелі нәрсе, онда біз түсінбейтін нәрсе көп, мұны бүгінде ­заманауи зерттеушілердің өздері де ­мойындайды.
Ендеше Құмар пірлі де көзді жырау ­болуы мүмкін екенін есте ұстауымыз керек. «Өлең түстеніп, жыр қонып өткен» Жүсіп (Дүрмағамбет) әулеті осы жағдайды ағатсыз ұғып, «иесі бар» баланың бойындағы қасиетті кәделеп, одан әрі ұштауға жастайынан зер салған десе лайық. Осындай жолмен, яғни айнала ортасының алқауымен жыршылық жолы ашылған өнер иелері аз емес. Айталық, қазалылық жыршы Жәмет Сайымұлы нағашысы — анасы Үбіштің туған інісі, белгілі шайыр-жырау Нұртуған Кенжеғұлұлының ізіне еріп жүріп, жыршылықты меңгерсе, қарақалпақстандық атақты Наурызбек жырау Раманқұлов нағашысы Оразбай жыраудан тәлім көрген. Жоғарыдағы Қалдаш Сәдіровты сөз өнеріне ағасы Сейділда баулыған. Мұндай жағдай туыстас түркі халықтарында да бар. Мәселен, саха олонхошысы Тимофеев-­Теплоухов алғаш он үш жасында әкесінің інісінің алдында өнер көрсетіп, батасын алған. Сол сияқты Жолайды да Құмардың жыршылық жолындағы тәу ұстазы, тәлімгері деп танимыз. Құмекеңнің өзінің айтуынша, Жолай оған он алты жасқа толғанша «ақындықтың» жолын үйреткен. Нәтижесінде, депті жыршының өзі Е.Ысмайыловқа, бала жасынан Махамбеттің, Ығылманның, Қашағанның өлең-жырларын жатқа айтатын дәрежеге жеттім. Қабекеңнің мәліметінше, одан әрі, яғни он алтыға толғаннан кейін атақты Қашаған жыраудың қасына ереді. Ал жыршының өзінің айтуынша, «Ығылманмен бірталай уақыт жолдас болып, көп сабақ алады, одан «Қамбар», «Ер ­Сайын», «Ер Тарғын» сияқты батырлар жырын үйренеді». Тағы бір мәліметте 1922 жылы, яғни 17 жасында Ығылманмен кездесіп, одан ­«Исатай-Махамбет» дастанын үйренді делінген.
Тұтас алғанда, Қ.Сыдиқов Құмар Жүсіпов­­­тің жыршылық репертуарын Абыл, Махамбет, Шернияз, Ақтан, Нұрым, Ығылман, Аралбай, Қашаған, Досжан, Аязбай, Реушен, т.б. жыршы-ақындардың шығармаларымен белгілейді. Осы автор белгілі «Ақын-жыраулар» кітабында Құмардан Есет жыраудың «Тауға біткен қайыңның» деп басталатын толғауының бір нұсқасын, Абыл жырларын, Шынияз Шанайұлының толғауларын жазып алғанын келтіреді. Осы есеппен келгенде, Құмар он алты жасында Қашағанға еріп, одан кейін Ығылманға түстеніп, бұл екі жырау дүниеден өткен, яғни 1929 және 1931 жылға дейін кәсіби жыршы ретінде толық қалыптасып болған. Яғни жекелеген толғау, шағын көлемді жыр, үлкен жырлардың жеке тарауларын айтатын ортаңқол жыршы емес, «Қамбар», «Ер Тарғын» тәрізді бір салалы жырлармен қатар Қабекең «Қашағаннан үйренді» дейтін «Қырымның қырық батыры» тәрізді таң ұзағына түссең де сала-сөресі тау­сылмайтын көлемді де тармақты жырларды жер тіренте соқтыратын, классикалық баулу, үйрену мектебінен өткен нағыз эпик жыршы ретінде қалыптанған дер едік. Қабекең кезінде Құмарды Мұрын, Ығылман, Нұрпейіс, Өскенбай, Көшек, Аралбай, Шадыман, Өмір Көшекбайұлы, Ыбыр Досалиев, Сүгір Бегендікұлы, Сәттіғұл Жанғабылов, Сұраубай Үттібаевтармен бірге Абыл, одан шығатын Қашаған Күржіманұлының жыршылық мектебіне жатқызып кеткені белгілі. Дұрыс қой. Алайда Құмарға келгенде Қашағанмен қатар Ығылманның дәнекерлігімен жеткен Мұрат Мөңкеұлының жыршылық мектебін де ұмытпау жөн. Жоғарыда аттары аталған жыршылардың бірқатары, мысалы, Мұрын, Қашағанмен бір мезгілде Мұратқа да шәкірт боп ерген ғой. Алдына қара салмайтын ­жырау-жыршы Мұрат «Қарасай-Қазиды» екі күн бойы жырлаған. Құмар кейін өз ­жырлауында ғылыми қорға тапсырған «Қарасай-Қази» осы Мұрат жырлаған нұсқа болуы әбден мүмкін. Қалай болғанда да, Құмар Е.Ысмайыловқа өзі еріп, тәлім алған ұстазы ретінде Ығылманды атаған да, Қашағанды айтпаған. Неге олай, біле білсек, Қашағанның атағы Ығылманнан да даңды ғой, егер ­шынымен де, Нұрымды іздеп Тайсойғанға талай келген одан жыр үйренсе, мектебінен өтсе, айқыртып тұрып айтатын жері емес пе еді?! Ойландырады.
Құмар үйде жырға бастығып, іргемен жылжып аққан көк толқын Жайықтың ырғағына елтіп ауызша сөз қайымдап, нәтижесінде мектепке бармай тұрып батырлар жырын ­заулатумен қатар тасқа басылған сөзден де өрнек алған. Тағы да сол Қабекеңнің жазуынша, ауыл молдасынан хат танып, ел ішіне тараған қисса-дастандарды көп оқиды. Оқып қоймай, романдық мазмұндағы шығыстық қиссаларды да айтқан. Алайда мұны дәстүрге алағаттанып жазба әдебиет араласқаннан болатын, кітаптан жаттағанын жад етіп, өзгертпей айтатын кітаби шайырлық дәстүр деп емес, қағаздағы сөзбен жаттығып, одан әрі ауызша айтып кететін, жыршылық дәстүрдің заманға аз-кем бейімделуі деп ұққан жөн. Құмекеңнің жаттап алғанын қақсауға жан-тәнімен қаншалықты қарсы болғанын мақаламыздың бас жағында келтіргенбіз.
Құмар жыр айтумен қатар талай жиын-тойдың туын көтеріп, желегін ұстағаны анық, соған орай жыршылардың дәстүрлі қоғамдағы көпсалалы (полифункционалды) қызметінен де шет қалмағаны анық. «Бертінде бірталай ақындармен айтысқа түсіп, ақындыққа төселдім» депті өзі Есағаңа айтқан әңгімесінде. 1940 жылдардан бері Сұраубай Үттібаев, Сәттіғұл Жанғабыловпен айтысқан, бірақ олар идеологиялық тапсырыспен болған нәрселер, біз оларды есепке алмаймыз, бұл ретте 1931 жылы кезінде Бала Ораз айтысқан тайпақтық Жібек Ерубайқызымен айтысын айту жөн. Құмардың ірі айтыстары осылар, одан уақтау бізге жетпеген айтыстары да ­болуы мүмкін. Бүркіт Ысқақовтың Алматыдағы мәслихатта «Құмар термеші ретінде де көрінді» деуіне және жыршының Қабекеңе Насихат Сүгірұлының термелерін бергеніне қарағанда ол терме, желдірме, толғау, нақыл сөз де айтқан. Әдетте біз қазақтың поэти­ка­лық-музыкалық өнерінің желдірме тармағын Иса Байзақовқа ғана телиміз, ал жоғарыдағы мәслихаттың ашылу салтанатында желдірмені төгіп-төгіп жіберіп, жұрттың есін шығарғанына қарағанда Құмекеңнің әншілігі де болуы мүмкін. Облыстық мұрағатта қолжазба күйінде сақтаулы «Өгіз бен кісінің айтысы» дейтін аллегориялық шығармасына қарағанда заманында мысал өлең (басня) да шығарып тұрған тәрізді.
Бұларды жыршының өзі «ақындыққа төселуім» деп атағанымен, шынтуайтында, олар оның жыршылығын әсте кемітпейді де, оны эпос өнерінен алыс әкетпейді де. Себебі жырдағы ауызша дәстүрдің деңгей-көлемі өте кең, біздің фольклорлық ән, салт жырлары; ырыми-ғұрыптық, рулық санадағы ақындық дәстүр; тарихи сананы бейнелейтін эпик дәстүр деп үшке жіктеп жүрген нәрсеміздің соңғы айтылған эпикалық жанр жүйесіне немесе «эпикалық дәстүр» ұғымына эпостың өзінен туындайтын салт әндерінің эпик сыңарлары, аңыз-әпсана, ертегі, ­сондай-ақ эпостың жанабындағы толғау, терме, желдірме, нақыл сөз, хат, эпикалық лирика, тіпті ақындық мысал өлең іспетті «орбиталық» серіктес жанрлар кіреді. Басқаша айтқанда, бұлар батырлық жырдан кейінірек бөлініп шыққан оның қосарлары, сыңар (дубль) жанрлық түзілімдер. Тіпті айтыс жанрын ақындық дәстүрге жатқызғанымызбен, оның да арғы төркінінде жырдағы диалог, полилог сияқты үн қатысулар және әсіресе эпосқа тән екпіндете, құйындата кеп иландыратын суггестика «мен мұндалайды». Эпик шығарма корпусындағы диалогтық жанрдың және бір айқын көрінісі — жұмбақ жасыру және оны шешу (жұмбақ айтыс). Оның арғы жағында, егер жыршы жырды өзгертпей ­айтатын туындатушы жыршы емес, әр айтқан сайын өзгерте жырлайтын шығармашыл жыршы болған жағдайда, эпос пен айтыс өнерін суырыпсалмалық (импровизация) ­туыстырады.
Құмар Жүсіпті жыршылықтағы осы екі тұрпаттың — креатив (creative); туындатушы (reproductive) жыршының қайсысына жатқызуға болар еді?
Бұл сұраққа жауап беру қиын. Одан да қиыны — ендігәрі жауап бере алмайтын да шы­ғармыз. Себебі Құмар жырлаған жырлар кезінде жөнді жазып алынбады, көбісін, әлденеше том құрарлық құнды мұраны ол өзімен бірге ала кетті, ал жазып алынған, не өзі тапсырған нұсқалар әліге дейін архив мүлкі болып жатыр, бірен-саран баспа бетін көргендері ілкі нұсқалармен (извод) салыс­тыра заманауи тәсілдермен тексерілмеген. Жыршының жыр айтып отырған сәтін тіркеген (фиксациялаған), сипаттаған, бейнелеген бірде-бір нақты ғылыми мәлімет жоқ, жыршылық мектебі дәл анық емес, әр мектептен болатын репертуарлық, саздық, айту ерекшеліктері ажыратылмаған, жыршылық қолтаңбасы, поэтикалық синаксисі, эпикалық формулдар, клишелер, осылардың әбден қашалып, тұрақты сипатқа ие болғандарының әр жырлаудағы вариативтілігі (өзгермелілігі)... осы тектес толып жатқан маңызды сұрақтарға жауап табылмайынша әлдене деп айту қиын. Бір жағдайдың басы ашық: Алматыдағы мәслихат күндері ерекше өзгеріп, жал алып кеткендігіне қарап, біз Құмар Жүсіптен дулы ортада тұяғы қызып, табанасты суырып ­салып өлең-жыр шығаратын ақпа-төкпе ақын, тұтқиылдан жол табатын, қысылшаңда сөз табатын айтыскер, Мұхтар Әуезов айтқан «қынаптан қылыш суырғандай жалт еткіш, өткір өнер иесінің» қалыбын көреміз. Ендеше осындай жан жыршылықта да ұзаққа сілтейтін үдемелі өнерпаз болумен қатар, табанасты ­жадынан құрап айтып, бір жырды әр жырлағанда құлпыртып жырлайтын шығармашыл (креатив) жыршы неге болмасқа?! Тыңдаушы қауым мұндай өнер иесін айрықша кәделейді.
Солай бола тұра... иә, осылай болса-дағы ел Құмарды «жырау» деу тұрмақ, «жыршы» да демеген. Мұны мынадай себеппен байланыстыруға болады.
Әдетте қазақ ұғымында жыршы — ақын емес, ол жанынан құрап өлең, жыр шығар­май­ды, айтысқа да көп түсе бермейді. Сол себепті Мұратты да жырау, жыршы атаған сөз кездеспейді. Ал Құмар жыршы ретінде ауыз әдебиетінің жазба әдебиетке жақындап келген, ең бір базарлы, қайнаған шағында өмір сүргендіктен ауызша ақындыққа көбірек қол берген сыңайлы. Мұхтар Әуезов айтқандай, бұл қасиет оңай орнамайды, яғни өнерпаз шын ақпа ақындық өнерге бейім болған күнде де ұзақ сонар жол кешіп, сан сайыста сілкісе жүріп, сан рет жаға жыртып, тон тоздырып барып келеді. Ал ондай кезеңді уақыт Құмар өмірінде қысқалау болған сияқты. Тиісінше эпикалық білімді игеру қуатына (трансмиссиясына) — ұзақ, көлемді, не қысқалау жыр айту, жырлау жиілігі, өзгерте айту дәрежесіне берілер уақыт та азаңдау боп шығады. Шамамен алғанда ол уақыт 1921-1940 жылдар ара­лығын, яғни небәрі жиырма жылды қамтиды. Ал одан әрі, отыз беске келген, шығар­ма­шылық дер шағында Құмардың жыршы-жыраулығы да, ауызша дәстүрдегі ақындығы да тоқырайды. Сарқылғандығынан емес, идеология тоқыратады. «Күншуақты коммунизм құрып жатқан совет халқының ұлы ерлігін эпикалық жыр дәрежесіне жеткізе жырлау үлгісі» Құмардың эпик жыршы, ақпа ақындығының көгенкөз белгілерін ғана қалдырып, өңгесін су аяғы құрдымға жібер­геннен кейін оның жыршы ретіндегі дәрпі ұмытылады. Жыршының өзі ­Е.Ыс­майыловқа «Әсіресе кеңес тұсындағы көрген, ұққандарым, білімімнің, ой-санамның артуы — ақындығымды өсіріп отырды» депті-мыс. Әрине, автордың жанынан қосқаны. 1943 жылы Қарағандыда өткен ақындар айтысына іле-шала сол жылы әуелі аудандар арасында басталып, Гурьевте облыстық айтыспен қорытындыланған таза идеологиялық дерби (бұл айтыстың материалдары сол 1943 жылы Гурьевте «Облысымыздың халық ақындары Ұлы Отан соғысы күндерінде» деген кітапта толық күйінде, кейін мақаттық авторлар құрастырған «Ерлікке ескерткіш» жинағында үзінділер түрінде жарық көрді. Индер ауданының, Қарабаудың атынан шыққан Құмар Жүсіп Сәттіғұлмен, Сұраубаймен, Жәрдеммен айтысқан) жыршылығының кері кетуінің — регрессиясының басы, одан соң 1961 жылы ұлытаулық Болман Қожабекұлымен, жетісулық Артық ақынмен сөз сайысқан, одан арғы «Молдекеңе нанбаңыз», «Біздің ауыл осындай», «Мұнай, «Балықшы», «Шұрайлы қоныста», «Жүгері»... қатарлы өлеңдері әлгі регрессияның шарықтау шегі болды десе лайық. Мұны жыршының өзі ұқпауы, сезбеуі мүмкін емес. Демек, ғалымға оның әлгіндей пафосты сөздерді айтуы да неғайбыл. Біздіңше, Құмар советтік триумфаторлардың баршасының басында болған осы трагедиялық хәлді басынан кешкен және өзі содан іштей азап та шеккен болуы. Осыдан кеп Дияр да «ағаммен жағаласпайын» деген сылтаумен айтысты қойып кеткен, одан туған Кәдірбай да бойындағы ақындық қабілетті одан әрі дамытпаған. Бұл — дәстүрдің үзілуі.

ІІІ

Бір кездегі ғажайып та бекзат өнер — жыршылықтың «дәурені» өткеніне бүгін бірнеше тарих-әлеуметтік жағдай себеп болғаны айтылып та, жазылып та жүр. Оның бәрін таратып жатуға бұл жерде орын тар. Солардың ішіндегі ең үлкені — жыр іздейтін, жыр тыңдайтын орта, аудитория сақталған өңірлердің өзінде ауызша жырлау дәстүрін кітаптарда жарияланған, грампластинкаға, магнитофонға жазылған, радиодан берілетін нұсқалардың ығыстырып шығаруы болса керек. Жұрт соларды оқып яки тыңдап, ауызекі айтар жыршыны іздемейтін болды. Жыршылардың өздері де баяғыдай ел адақтап, төбедей болып төрге жайғасып алып жыр айтудан қорынады — бұл күнде қаңғу дегенді біреу жақтырса, біреу жақтыртпайды, ел жағалап өлең айтатын заман емес, жұрттың жырсыз да нандары жүріп, иттері үріп жатыр. Яғни бағзы жыршылық дәстүр қазір «концерттік» реңк алды, тыңдаушысын тырп еткізбейтін кәнігі жыршылардың орнын эпик емес жай айтушылар басты. Мұны «пересемантизация» дейді. Осы қалпымен барып-барып, ол да жоғалуы мүмкін. Қашаған жырау айтпақшы, «пілдің тірі бәсі де мың ділдә, өлсе, тері бәсі де мың ділдә» деп, мөлдіреп отыра берсек. Болмаса тамырынан ажыраңқыраған осы күйінде өзгеріп, қайта жал алып та кете алады. Ол өзімізге байланысты.
Қалай болғанда да бізге эпостық дәстүрді, соның ішінде Атырау аймағында машық салған жыршылық өнерді, қаһармандық эпос айту дәстүрін, оның ішіндегі эпик жыршылық мектептерді кешенді түрде зерттеп және сонымен шендестіре отырып ел ішінде әлі де бар өнерлерді — терме төгіп, жыр айтып, жанынан өлең-толғау шығаратын, жөппелдемеде айтысқа да түсіп кететіндерді іздеп тауып, өмірбаяндарын жазып, репертуарларын хатқа, бейне-дыбыстаспаға түсіріп, талдау жүргізіп, әйтеуір бір тірлік жасап көру керек. Одан әрі, техногендік заманда осының өзі біртүрлі болып көрінетініне қарамастан, ел ішінде жүрген талаптыларды жаратып әкеп, өнер жарысына — жыр жарысына түсіріп қарау. Жоғары технологиялар заманында, жаһандану заманында ауызша дәстүрді сақтап қалған екі халық бола, қазақ соның бірі, ал бір халық болса, соның өзі. Осының өзі айта қалсын артықшылық емес пе?! Жазба әдебиет, кітап басу есте сақтау қабілеті нашар халықтардан шыққан. «Жазуға сенген жаңылшақ, оқуға сенген ұмытшақ». Содан да ақылдың, өнердің үстіне мініп отыр­ған, галактикалар арасында әуе кемелерін жүргізе бастаған Батыстың балалары бір шумақ өлеңді әрең жаттайды. Ал кезінде миллион жолды есінде сақтаған қазақтың зор қабі­леті, эпиктік ой ойлау машығы әлі де болса жа­нымызда, қанымызда. Олар ешқайда кет­кен жоқ, коронавирус сияқты бізбен бірге. Ғалымдардың есептеуінше, адамның миы шамамен 10 млрд бит хабарды сақтай алады екен — бұл 500 том «Британ энциклопедия­сына» тең. Демек, бүгінгі әр қазақтың ми қатпарларында осыншама инсталляциялық босалқы орын пайдаланылмай, текке жатыр деген сөз. Өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап бізде базбіреулер эпикалық дәстүрімізге қарсы quasi американизм дегенді көлденең тартып, содан бері санаға қазіргі заманның адамының эпик туындыларды оқуға, тыңдауға уақыты жоқ деген ұғым сартап болып сіңіріле бастаған. Қазірде сол ұғым тіпті өршіп кетті. Қит етсе клиптік сана деп шыға келетін болдық. Алайда бүгінгі үрдіс әлем әдебиеті қайтадан эпик жанрларға қайтып орала бастағанын көрсетіп отыр. Себебі глобалды заманның руханияты да глобалды, жалпыласу заманының мәдениеті де жалпақ болмақ керек. Соңғы жылдары республикалық деңгейде, Ақпарат министрлігі, Qazaq Epos қорының ұйымдастыруымен мектеп оқушылары арасында батырлар жырын жаттау бойынша өтіп жүрген «Тұлпар мініп, ту алған!» байқауы, бұрынырақта Илья Жақанов ағамыз Атырау телевидениесінен жүргізген «Жыр сандық» хабарлар циклы, Махамбеттің 200 жылдығына орай өткізілген жыршы-жыраулар конкурсы түп тереңінде өскелең ұрпақты жат әсерлерден, жад жаңылшақтығынан қорғау, сабақтастықты, институционалдық жадты сақтаумен қатар әлгіндей планетарлық ауқымдағы рефлексиялар жатуы да әбден мүмкін. Иә, рас, эпик өнер тарихи тамырынан ажыраңқырап қалды, бірақ тіліміз де дәл солай өзгеріске түсіп жатқан жоқ па, сол үшін тілді тәрк етпейміз ғой. Жыршылық та сол тіл сияқты тарихи категория, жанды құбылыс ретінде қабылданып, соған сай ол да жаңа қоғамға, жаңа ортаға бейімделіп ұсынылуы керек. Бұл іс жыршылық дәстүр сараңси бастаған 1980 жылдары нақтыланып, нақты жұмыс жоспары да жасалған еді. Ол ­бойынша, ең алдымен, эпостық мұраның қазіргі мәдениетіміздегі орнын нақты белгілеу; кең көлемде қоғамдық сахнаға шығару; эпостық мұраны жинауды жалғастыру; қорлардағы нұсқаларды жариялау; эпостық мұраны ­заманауи әдіс-тәсілдерді қолданып ­зерттеу; облыс-аудандарға комплексті ғылыми экспедициялар жіберіп, жыршыларды тізімдеу, әр облыстың фольклорлық картасын ­жасау; эпос жинау ісіне жергілікті тілші-корреспонденттерді, мектеп оқушыларын тарту, т.б. мәселелер қарастырылған еді. Экспе­дициялар шығарылды да. Менің бір байқағаным, солар әлденеге Атырау алабын орағытып өтіп, негізінен Қызылорда, Маңғыстау, Қарақалпақстан жағын жиірек аралаған. Соған қарағанда эпостанушы мамандар арасында «Атырау — күй өлкесі, онда жыршылық дәстүр онша дамымаған» деген түсінік бар сияқты. Бұл — түбірімен жаңсақ ұғым. Батыс Қазақстан аймақтық дәстүрі ішіндегі локальдық субмәдениет — Атырау эпикалық дәстүрі жалғыз Мұрат, Нұрым, Ығылмандармен шектелмейді, «қой да ақсағымен мың болады» демекші, онда ұлыларды ұлы етіп тұратын түрлі деңгейдегі жыршылар, бәлки ұмыт қалған өрен жүйріктер аз болмаған. Мысалы, Құмекең айтқан Құйшық жырау кім? Мәліметтерде аттары ара-кідік айтылып қалатын, Тайсойған өңірінде жасаған Әбуғалидың Құмары, Сағымқожа, Сартай, Жарылқаған, Нұрмақан дейтін жыршы-өнерпаздар кімдер? 1950 жылдары Гурьевте жасаған Нұрбаулы Битілеуов, 1967 жылы қайтқан Сапар Смағұлов, сол мұғдар­дағы тағдырлы өнер иесі Сұлтанқұби Жұрын­баев деген жыршылар жайында не білеміз? Бұлардан жыр жазып алған ба, өздері тапсырғандары болған ба? Болса қорлардағы хал-күйі қандай? Кезінде Құмардың ­айтуынан жазып алынған және өзі қағазға түсіріп тапсырған Абылдың, Шынияздың, Насихаттың шығармаларының, Қашағанның Ізбаспен айтысының, Балтабай Адамбаевқа тапсырған Қашаған жырларының, оның «Топан» жырының төртінші нұсқасының, тағы да басқа нұсқалардың қолжазбалары не күйде, мөрі өшіп, малталанып кеткен жоқ па? Алматы консерваториясының фоно-фото бөлімінде сақтаулы тұрған, «Мелодия» фир­масының Алматы дыбыс жазу филиалы шығарған «Қарасай-Қази» грампластинкасы­нан жыршының өз даусын тыңдап көрген адам бар ма? 1961 жылғы мәслихат кезінде Ғабең (Ғабит Мүсірепов) айтқан «екі қара сан­дыққа», яғни стационар магнитофондарға жазып алынған шығармаларының, айтқан әңгі­мелерінің ӘӨИ қорындағы жай-күйі қандай? Магнитофонның ферромагнитті таспалары сақталған ба, күлдіреп түсіп қалған жоқ па?
Осы және басқа да толып жатқан сұрақтар өз жауабын алуы тиіс. Мұндайда энтузиазм, жекелеген адамдардың бастамашылдығы жеткіліксіз. Эпостанудағы қағида бойынша, жыршылық өнер арнайы мекеме тарапынан зерттелуі керек. «Атырау аймағының жыршылық дәстүрін зерттеу» ғылыми жобасы аясында бағдарлы, далалық жұмыс жүргізуге маманданған ғылыми мекеменің, кәсіби фольклортанушы мамандардың қолына берілуі тиіс. Әйтпесе кеш болады — қағаздың да, таспаның да, адамның да ғұмыры өлшеулі.

***

Фариза апайдың (Оңғарсынова) қайтыс болар алдындағы ақтық сөздерінің бірі «Мы не умираем» деген сөз болыпты. Дәл осылай, орысша айтқан. Өз басым мұны «тұлғалы жандар өлмейді — олар елдің есінде қалады» деген мағынада ұқтым. Арқалы жыршы, Ақжайық өңіріндегі домбыралы дала перзенттерінің бірі де бірегейі Құмар Жүсіп туралы мақаламды осы мағынамен аяқтауды жөн көрдім. Бірақ та бұл тұлғалардың ел есінде қалу-қалмауы, қалса да қай дәрежеде ескерілетіндігі алдымен бізге сын, сосын жас буынымызға байланысты. Мұхаңшыласақ: Біздің жастық шағымыздай, қанатын кең жайып, / Барады ағып, бабамыздың ерке өзені Жайық. / Өр теңізге бағыт ұстап, жағада тұр кеме, / Кешігем, деп ойламайсың неге...