- Тіл
- 21 Қазан, 2020
«СӨЗІ ЖОҒАЛҒАН ЖҰРТТЫҢ ӨЗІ ДЕ ЖОҒАЛАДЫ...»
Әбдіжәлел БӘКІР,
саяси ғылым докторы,
профессор
Бүгінгі тіл білімі ғылымына әлемдегі тілдер саны нақты мәлімсіз көрінеді. Мамандардың болжауларына қарағанда әлемде 7000 тіл бар. Сонымен қатар әрбір екі аптада бір тіл жойылып отырады екен. Тілші ғалымдардың есебі бойынша қазіргі қолданыста аз пайдаланылатын тілдердің 50 пайызы ХХI ғасырдың соңына өмір сүруін тоқтататын сияқты. Қазір 1400‑дей тілдер қолданыстан шығуға жақын. Бұл – осы тілдердің иелері де жеке ұлт, халық ретінде де тарих көшіне ілесе алмай қалады деген сөз.
Алла мұның бетін бізден аулақ қылғай! Дегенмен, осыдан ғасырға жуық уақыт бұрын заңғар жазушымыз М.Әуезовтің сөзімен айтқанда, қазақтың «оқыған азаматтарының тұңғыш көсемі» Ахмет Байтұрсынұлы «ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл» дегенде өз халқының тағдыры, оның тілінің толымсыз күйі көкейінде тұрғанына күмән жоқ. Бұл жағдай Ресейдің отарлық кезеңінен басталған болатын. Алаштың болашақ көсемдері Ресейдің отары болуымыздың қасіретті салмағы ең алдымен ана тілімізге түсіп отырғанын жете түсінді, терең сезінді. Сол себепті де Алаш ұлт-азаттық қозғалыстың алғашқы қадамдарының бірі 1905 жылдың маусым айында Қоянды жәрмеңкесінен Ресей патшасы II Николайға жолданған петицияда отарлау саясатқа ашықтан-ашық қарсылық білдірілді. Көп мәселенің ішінде ерекшелеп ана тіліне еркіндік беруді ең қажеттілік деп алға шығарылды. Ал осы қозғалыстың жетекшісі Әлихан Бөкейхан 1905 жылдың қарашасында Мәскеуде Жалпыресейлік жергілікті және қалалық қайраткерлер съезіне қатысып, онда 4 миллион қазақ халқының атынан сөз сөйлеп, қазақ тілін оқытатын мектептердің қуғынға ұшырайтынын, қатаң бақыланатынын айтып, жергілікті тілге барлық шектеуді алып тастауды ұсынды. Алайда бұл ұсыныстарды тыңдайтын құлақ та, көретін көз де ол кезде де, кейін де бола қойған жоқ.
Осылай тіліміз бен халқымыздың тағдырлы тарихы патшалық Ресейдің отарлау саясатынан басталды. Асты да, үсті де бай, Менделеев таблицасындағы барлық элементтерге бай Ұлы даланың кең байтақ жерін ғана иемденумен шектелмей, отаршылдығы басқа елдерден «қомағайлығымен» ерекшеленген Ресей билік табаны қазақ жеріне тиісімен өңірдегілерді өз мұратына ыңғайлауға кірісті. Мұны сезген жергілікті халықтың ішке қарай ығыса бастағанын байқаған билік басқа жолды іздеуге мәжбүр болды. Оны көп қиналмай тапты да. Қазан қаласында арнайы дайындықтан өткен татар молдаларын бірінен соң бірін қазақ даласына аттандырды. Олар аса маңызды екі мәселені шешулері керек болды. Бірі – оқытамыз деп қазақ тілін өз тілдерімен шұбарлау, екіншісі – дін таратамыз деп осы кезге дейін халық өз тұрмысына лайықты қабылданған ислам дінінің нұсқасын лайлау. Ал тілі мен дінінен, ділінен, яғни ұлттық рухынан алыстаған халықтың тағдыры үстем ұлттың қолында болатынына адамзат тарихы куә. Бұған мысалдар толып жатыр.
Патшалық Ресейдің саяси жалғасындай болған, әлеуметтік әділеттілікті сөз жүзінде ұрандатып саяси сахнаға шыққан Кеңес заманында да тіліміздің айдарынан жел ескен жоқ. Алаш алыптарының бірі Мұстафа Шоқай: «Орыстың патшалық мекемелері біздің ұлттық дамуымызды тежеп келсе, большевиктердің басқаруы халқымызды ұлттық сезімнен жұрдай етуге, мұндай сезімді көкірегінен біржола сылып тастауға тырысып отыр» деп ашық жазған болатын.
Қазақ тіліне деген қиянат кеңестік Қазақстанның ең басты құжаты, 1937 жылғы конституциядан басталды. Онда ежелден осы жердің иесі және мемлекет құрушы ұлттың тілі туралы бір ауыз сөз жазылмаған. Мұны негізгі заңды дайындағандар білмеді емес, білді. Бірақ ұлтының асыл мұраттарын мәселе етіп көтергендер «ұлтшылдар» аталып, жаппай қудаланып, қырғынға ұшырап жатқандар еңсесін көтеріп, Мәскеуге қарап, бірдеңе деуге бата алмады. Коммунист көсемдеріне бұл да аз көрінді. Содан елімізде орыс тілінің үстемдігін арттыра түсуге бағытталған құжат – 1938 жылғы 13-наурызда БКП(б) ОК мен КСРО Халық комиссариатының «Ұлттық республикалар мен облыстардағы мектептерде орыс тілін міндетті оқыту туралы» шешім қабылдады. Бұл өз елінде азшылық болып қалған, кеше ғана зиялыларынан айырылған жергілікті халық үшін тіпті қиын болды. Содан сол кездегі, кейін де жетіп-артылатын солақай белсенділер Мәскеудің саясатын жалаулатып алға шықты. Олар орыс тілінің үстемдігін орнатуға білек түре кірісті. 5-сәуірде Қазақстан КП(б) ОК және ҚазКСР Халық комиссариаты кеңесі іле-шала арнайы кешенді іс-шара қабылдады. Онда 1938-1939-оқу жылынан бастауыш мектептің екінші класының екінші жартысынан, толық емес орта және орта мектептердің үшінші класынан бастап орыс тілін оқытуды қамтамасыз ету республика Халық ағарту комиссариатына ұсынылды. Алайда мұны қатаң қадағалауға соғыс кедергі келтірді. Содан он жыл өткеннен соң бұл шаралардың жүзеге асырылуы тағы да арнайы қаралып, Қазақстан КП(б) ОК 1948-жылдың 2-3-тамызында «Қазақ мектептерінде орыс тілін оқыту туралы» Қаулы қабылданды. Онда қазақ мектептерінде, әсіресе ауылдық жерлерде орыс тілі қанағаттанғысыз оқытылып жатыр деп, 1948-1949-оқу жылынан бастап қазақ мектептерінде орыс тілін оқытуды түбірімен жақсарту мақсатында 1-кластың екінші жарты жылдығынан бастап оқытуды, осымен байланысты көптеген нақты шараны жүзеге асыру міндеттелді. Тіпті тәжірибе есебінде, қазақ мектебінің 8-10-кластарында математика, физика, химия және денешынықтыру пәндерін орыс тілінде оқыту ұсынылды. Осы арада таңданатын бір мәселеге тоқтай кетпеу мүмкін емес. Осы күндері жаратылыстану пәндерін ағылшын тілінде оқытайық деген ұсыныстар жасалуда. Сонда қазақтың ұл-қыздары бұл пәндерді өз тілдерінде білуі қажет емес пе?
Тіл тағдырын әңгіме еткенде соңғы бір ғасырда әліпби жүйесінің тұрақты өзгеруімен қосымша қиыншылықтар жалғасып келе жатқанын айтпай кетуге болмайды. Ахмет Байтұрсынұлының жазуынан латынға көштік. Ал латыннан кирилге бір жарлықпен бір түнде асығыс ауыстырылды. Ал соңғы шара еліміздің ана тілдік кеңістігінде қаншама қайшылықты жағдайлар туғызды. Мәскеу сонымен қатар бірсыпыра орыс әріптерін қабылдаттырды, орыс тілінде қалай айтылса, солай жазу керек деп «КПСС, ООН, ТАСС» деген сияқты қысқарған сөздердің күнделікті жазуға қосты. Не керек, осыларды айта отырып, қазақ жазуының тарихы – «әліпби айтысының тарихы» болды деушілермен келіспеу қиын. Мұны сонау Францияда жүріп, Кеңес Одағындағы, әсіресе Түркістанда болып жатқан экономикалық, саяси‑әлеуметтік салалардағы өзгерістерді жіті бақылап отырған Мұстафа Шоқай: «Рухани салада маңызды рөл ойнайтын әліпби мәселесінде де кеңестердің саясаты белгілі. Олар өз тепкісінде отырған түріктерге орыс алфавитін зорлап таңу арқылы түркиялық бауырларымызды бөліп тастауды көздейді» деп жазған еді.
Ең қиыны ұлттық үнімізден жаңылдық. Жастау кездерімізде Мәскеуде болғанда метрода жергілікті қартаң кісілер бізден ылғи «сіздер қай ұлттың өкілісіздер?» деп сұрайтын. Сонда қазақпыз десек, олар «орысша қалай таза сөйлейсіздер!» деп таңғалатын. Иә, бұл олар үшін таңғаларлық жай еді. Ал біздер үшін мұның не екенін өздеріңіз ойлаңыздар...
1978 жылы қабылданған Республика Конституциясында да ана тіліміз «ұмыт» қалды. Сонымен, жергілікті халық Одақ конституциясын басшылыққа алып, орыс тілін мемлекеттік тіл және ұлтаралық қарым-қатынас құралы ретінде пайдалануға мәжбүр болды. Бұл ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан ұлттық аймақтарды менсінбеудің, басынғандықтың ашық та айқын көрінісі, «кемелденген социализмнің» рухани нәтижесі болатын. Бұл шара да Одақ орталығына жетімсіз саналды. Содан 1990 жылғы 24-сәуірде кеңестік кеңістікте орыс тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін құқықтық жағынан бекіту мақсатында КСРО халықтарының тілдері туралы заң қабылданды. Бақытымызға орай одақ ыдырап, ол жүзеге аспай қалды. Ал ол жүзеге асқанда, бәлкім, қазір ана тіліміздің үлгілерін мұражайлардан іздеп жүрер ме едік?
1980 жылдардың аяғына қарай Одақтың ыдырауы, егемендіктің елең-алаңы ұлтшыл азаматтарды ана тілі үшін белсенді күреске тартты. 1989 жылдың 22-қыркүйегінде Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің кезектен тыс ХІV сессиясында аса күрделі жағдайда «Тіл туралы» Заң қабылданып, қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болды. Бұл сан жылдар аңсаған арман, сарғайтқан үміт еді, нақты жүзеге асты. Осылай тіліміздің мерейін көтеруге, қолданыс аясын кеңейтуге бағытталған бүкілхалықтық қозғалыс басталып-ақ еді. Алайда бұл ұзаққа созылмады. Өкініштісі, сол кездегі жер-жерде көріне бастаған ұлттық рухқа тиісті тыныс, өркенді өріс берілмеді. Қайта оянған сана, асқақ идея жаңа жағдайда ұлттық мұраттарымызды шешумен жалғастырылмады, тәуелсіздік талаптарына сәйкес тиісті жаңара, нығая түспеді. Содан ана тілдік кеңістікте көптен қордаланған мәселелер шешімін таппай, қайта жалғаса берді, күрделене түсті. Мұның ең қиыны 1995 жылғы Конституциядан басталды. Ата заңның 7-бабының 1-тармағындағы «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деген халқымыздың көптен аңсаған аса маңызды құқықтық норманың келесі тармақтағы «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» деген қайшылықты нормамен қабылдануымен тиісті құқықтық күшінен айрылды. Содан орыс тілі, шын мәнінде, мемлекеттік мәртебеге көтеріліп, ұлтаралық қарым-қатынас тіліне айналды. Ана тіліміз бұрын‑соңды бола қоймаған жаңа қайшылықты жағдайға ұшырады. Ең қиыны – мемлекеттік жүйеде орыс тілі ашық үстемдікке ие болды, әлі ие болып келеді...
Осы арада өзінің ұлттық мәселелеріне әрқашан өзі ие болып келе жатқан көрші Өзбекстандағы жағдай туралы бір ауыз сөз айта кетейік. Рас, кейбіреулер бізді олармен салыстырмау керек деуі мүмкін. Ол кейбір жайларға байланысты жөнсіз де емес. Алайда біз реті бар нәрсенің өзін жасауға әлсін‑әлсін жан‑жағымызға қараумен, жалтақтаумен дәрменсіздік танытып келеміз. Тілімізге мемлекеттік мәртебе бердік, енді ол автоматты түрде жүзеге аса береді деген алданыш ойға беріліп, мәз болдық. Ал көрші ағайын 1989 жылы өз тілдерінің мемлекеттік мәртебесін шешкенін қанағат тұтпай, 1995 жылы Өзбекстан Республикасының «Мемлекеттік тіл туралы» Заңын қабылдады. Ал біз 1997 жылы Қазақстан Республикасындағы Тіл (бұл шынына келгенде «о языках» болатын) туралы заңдағы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі» деп конституциялық норманы қайталаудан аса алмай келеміз. Шаршайтын емеспіз. Сондықтан содан бері қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін көтеріп, оның қолданыс аясын кеңейте түсетін бірде-бір қағидатты шара қабылдай алған жоқпыз.
2006 жылдың 11-мамырында «Ана тілі» газетіне берген «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» атты сұхбатында Елбасымыз Тілдер туралы заңды қайта қарап, қажет болса, оған заман талабына сай өзгерістер енгізу керек деген еді. Бірақ бұған Парламент те, Үкімет те былқ еткен жоқ. Содан бері арада он төрт жыл өтті. Мұны қазір ешкім еске де алмайды, түсіне де кірмейді. Тек ана тілі туралы құрғақ ұрандардың салдарынан туасы дәрменсіз, қайшылықты жайлардан аяқ баса алмайтын Тіл туралы заң, шынына келгенде, ана тіліміздің дамуына тұсау бола бастады.
Бірер мысалға жүгіне кетейік. Басты мәселе – Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңы мемлекеттік тілді меңгеруді міндеттемейді, тілді білу қажет, парыз, меңгеруге тиісті деген ұсыныстармен шектелген. Ал осы Заңның негізгі ІІ, ІІІ және ІV тарауларындағы 15-бабы түгелдей «мемлекеттік тілде және орыс тілінде» деген сөз тіркестерімен қатар «қажет болған жағдайда басқа тілдерде жүргізіледі» деген сияқты қосақтаулы нормалар. Бұл басқа этнос өкілдерінің мемлекеттік тілді білуіне қажеттілікті жойды. Қазақша үйреніп басыңды қатырма, өз тіліңде дайыны тұр дегеннен кейін кім қазақ тілін білуге ұмтылады? Тіпті орысша білім алған өз ұл‑қыздарымыз да бастарын қатырмайды.
Мемлекеттік тіл туралы конституциялық норманың құқықтық күшін елей бермейтіндігімізге бірер мысал келтіре кетейін. Тілді үйретіп, жетілдіретін, шынайы қолданыс аясын кеңейте түсетін әлеуметтік орталар – қоғамның білім беру, ғылым, мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары саласы екені белгілі. «Тіл туралы» Заңымыздың осыларға қатысты тарауында «Қазақстан Республикасы бастауыш, негізгі орта, жалпы орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімді мемлекеттік тілде, орыс тілінде, ал қажетіне қарай және мүмкіндігі болған жағдайда басқа да тілдерде алуды қамтамасыз етеді» немесе «Қазақстан Республикасы баспа басылымдары мен бұқаралық ақпарат құралдарында мемлекеттік тілдің, басқа да тілдердің қолданылуын қамтамасыз етеді» деп жазылған. Бұл мысалдар қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі жай ғана қағаз жүзінде екеніне еріксіз сендіреді.
Ал Тіл туралы Заңның «Мемлекеттің тіл жөніндегі қамқорлығы» деген 6-бабында «Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін оқып-үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызу жөнінде қамқорлық жасайды» және «Тілді мемлекеттік қорғау» атты 23-баптың бірінші бөлігіндегі «Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл және барлық басқа тілдер мемлекеттің қорғауында болады. Мемлекеттік органдар бұл тілдердің қолданылуы мен дамуына қажетті жағдай жасайды» деп ешкімді ештеңеге міндеттемейтін баптар мен «Тілді құқықтық қорғау» атты 5-тарауының 23-бабындағы «Тілдің дамуы мемлекеттік тілдің басымдығын және ісқағаздарын жүргізуді қазақ тіліне кезең-кезеңмен көшіруді көздейтін Мемлекеттік бағдарламамен қамтамасыз етіледі» деген қағиданың бүгінгі жағдайы кез келгенге белгілі болар. Тіл – ұлттық ділімізді айқындайтын күрделі құбылыс, мәдениетіміздің биік тұғыры, оны жай құқықтық күші жоқ сөздермен не бағдарламамен шешеміз деу өзімізді алдарқату басқа ештеңе емес.
ҚР Үкіметінің 1998 жылғы 14-тамызда қабылдаған «Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту туралы» Қаулысынан жұртшылық күткен үміт ақталмады. Сонымен, қазіргі келешегіміз деп отырған қаракөз жастарымыздың, жас мамандарымыздың дені, тіпті түрлі билік өкілдерінің өз мемлекеттік тілде еркін сөйлей алмауы, кейбіреулерінің сөйлеуге талпынбайтын жағдайы қалыптасты. Өйткені олар ондай лауазымды қызметтерге бару үшін қазақ тілін білу міндетті емес екенін жақсы біледі.
Ашық айтқанда, осы кезге дейін мемлекеттік тіл туралы саясатта оң жүйе қалыптаспай келеді. Осыдан он шақты жыл бұрын (2004) Елбасы «үш тілдің бірлігі» идеясын ұсынған болатын. Ондағы ой біздің ұрпақтарымыз өз ана тілін жетік біліп, орыс тілін оның үстіне ағылшын тілін, тілдерін ғана емес сол халықтардың тарихын, мәдениеті мен ғылымын білетін болса, біздің қоғам өркениеттің жаңа бір белесіне көтерілер еді деген мақсат еді. Алайда сол кездегі саясатшыл аудармашылар (көбіне орыс тілінде сөйлейтін) «триединство языков» дегенді «үш тұғырлы тіл» деп аударып, бүкіл қоғамды шатастырды. Мұны байқаған Елбасы 2008 жылғы 29-мамырда қазақтілді ақпарат құралдарының жетекшілерімен кездесуінде осы «үш тілдің бірлігін» (әсте «үш тұғырлы тіл» емес) дұрыс түсінбегендерге: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі!» деп қадап айтқан болатын. Бірақ осы «үш тұғырлы тіл» Мемлекеттік бағдарламаларға кіріп, күнделікті өмірде көптеген қайшылықты жайлар жалғаса түсті. Басқаны былай қойғанда, басшылары екі-үш жылда ауысып отыратын, сондықтан кейде нені, қалай оқытуды шатастыратын Білім және ғылым министрлігінің қазақ балабақшаларында үш тілді үйретуге ұмтылуынан туған қиыншылықтар қаншама? Менің тіл туралы жазбаған билік тармағым қалмады, бірақ еш нәтиже жоқ. Тек Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Алдымен мемлекеттік тілге басымдық берілсін» дегеннен кейін ғана бұған тыйым салынды.
Міне, мемлекеттік мәртебеге осыдан отыз жыл бұрын ие болған ана тіліміздің бүгінгі ахуалы осындай. Мұның себептері көп‑ақ. Тәуелсіз ел болғанымызға осыншама уақыт болса да, мемлекеттік саясат ел мен жердің иесі қазақ халқының ең басты ұлттық мүддесіне толық мойын бұра алмай отыр. Ана тіліміздің мемлекеттік мәртебесіне Ата заңымыз кепілдік беріп отырса да, оған мемлекеттік органдарда мемлекеттік көзқарас жетіспейді. Конституция мен «Тіл туралы» Заңның мемлекеттік тілге қатысты онсыз да әлсіз құқықтық нормаларының орындалуын қадағалауға атқарушы органдар тарапынан жігерлілік, жүйелілік, принципшілдік жетіспейді. Кешегі кеңестік заманның тоталитарлық саясатынан пайда болған ұлтсыздық сана бүгінгі тәуелсіздік жағдайында еркіндік ала алмай отыр. Алаш көсемі Әлихан Бөкейханның «Батыстық буржуазиялық жолды таңдаймыз, бірақ өзіміздің тарихи, ұлттық ерекшеліктерімізді ескере отырып, қабылдаймыз» деген асыл өсиетін назарға алмай, жаһандану, таңдамай, талғамай Батысқа табыну жалғаса түсуде. Осындай жағдайда не істеуге болады, қазіргі ғасырлар қордаланған қиындықтан ана тілімізді қалай аман‑есен алып шығамыз?
Ел Президенті Қ.Тоқаевтың «Тіл мәселесіне бейжай қарап, немқұрайдылық танытатын болсақ, мемлекеттігіміз бен ұлттық қауіпсіздігімізге қатер төндіріп алуымыз мүмкін» деген сөзі мемлекеттік органдарды да, халқымызды да қатты ойландыруы қажет. Сондықтан осы кезге дейін тиісті ескерілмей келген Ата Заңымыздың 93-бабындағы «Конституцияның 7-бабын жүзеге асыру мақсатында Үкімет, жергілікті өкілді және атқарушы органдар, арнаулы заңға сәйкес, Қазақстан Республикасының барлық азаматтары мемлекеттік тілді еркін әрі тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасауға міндетті» деген конституциялық тапсырманың аясында ана тіліміздің мемлекеттік мәртебесін елеулі түрде жоғары көтеретін, оның қолданыс аясын барынша кеңейте түсетін пәрменді құқықтық нормалар мен шаралар аса қажет. Ол үшін ең бірінші қазақ тілін мүшкіл күйге түсірген, түсіріп келе жатқан Конституцияның 7-бабының 2-тармағындағы «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» деген норманы алып тастау қажет. Бұл автоматты түрде қоғамда ана тілімізге деген үлкен бетбұрыс әкеліп, алда мемлекеттік тіл туралы заң қабылдауға мүмкіндік туғызар еді. Ал мемлекеттік тіл туралы заң қабылдамай тіліміздің мәселесі шешілмейді. Оны көрші елдердің тәжірибесі айқын көрсетіп отыр. Мұндай қажеттілік латын әліпбиіне көшу туралы идеяның толық жүзеге асуы үшін де маңызды боларына дау жоқ.
Президентіміз ұлттық мектептің үлгісін жасау мәселесін алға қойып отыр. Болашаққа қызмет ететін бұл қағидатты мәселені жан‑жақты ойластыру қажет. Кешегі ана тілді ардақтағандар «ұлтшыл» аталған зобалаң заманның саясатынан бастауыш класс 5 жылдық болсын, оның алғашқы үш жылында ұл-қыздарымыз өз ана тілінде еркін оқып, жаза және сөйлей алсын, содан соң 4-кластан орыс тілін оқытайық деген тамаша педагог әрі психолог, ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының асыл өсиеті келмеске кеткен еді. Бәлкім осыған қайтып оралу керек шығар. Қазіргі еліміздегі орта оқу орындарының жиырма пайызын құрап отырған аралас мектептерден кезең-кезеңімен арылған жөн. Сонан соң дені өзіміздің ұл‑қыздарымыз болып отырған орыс мектептерінің оқу жоспарларын өзіміздің ұлттық мүдделерімізге сәйкес қайта қараған дұрыс болар еді. Егер қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін шын мойындайтын болсақ, балабақшалар түгел дерлік қазақ тіліне көшуі керек.
Келесі бір мәнді мәселе – тілдің иесі халқымыздың өзін жаппай мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеруге, қоғамда әркімнің өз ана тіліне деген жеке азаматтық жауапкершілігін арттыру – маңызды мәселе. Қазіргі ана тілімізге қатысты жаңаша көзқарасты қалыптастыру парыз ғана емес, міндет деп түсінгеніміз жөн. Сонан соң халқымыздың саяси санасының да біршама биіктегенімен есептескен дұрыс. Қазіргі қоғамды еркіндікке тарту, қоғам мен билік арасында сындарлы диалог орнатуға ұмтылу халықты белсенділікке бағыттап отыр. Бұрынғыдай ғимараттың ең жоғары қабаттарында отырып алып, министрліктер «сен мынаны оқы, мынаны біл» деп тапсырма бергендерін тыйғаны жөн. Тілдің иесі өзі екенін халықтың ұғынатын уақыты келді. Осы бағытта кешегі егемендіктің елең‑аланында жұртшылықты жаппай ана тілінің азаттығы үшін атсалысқан, кеңестік дәуірден бастау алып, тәуелсіз ел болып жарияланған 90-жылдардың алғашқы кезінде аса белсенділік танытқан, бірақ кейін орыстілді билікке де, орыстілді қазаққа да керегі болмай қалған, бүгінгі күні кейбір аймақтарда қызу жұмыс жүргізіп жатқан «Қазақ тілі» қоғамдық ұйымдардың жандана түсуіне жергілікті мемлекеттік мекемелер тиісті қолдау жасаса оң іс болар еді. Мысалы, осындай қолдау көріп отырған Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының Қызылорда облыстық филиалының, оның «Тіл сақшысы» газетінің ана тіліміздің мемлекеттік мәртебесін көтеру, оның қолданыс аясын кеңейте түсу бағытындағы жүйелі де қағидатты, мазмұнды да қызғылықты жұмысы облыс жұртшылығын риза етіп отыр. Бұл да – қайта жанданған ұйым.
Тәуелсіздік жылдары Тіл комитеті бірнеше рет өзгерді. Ана тілімізге қандай көзқарас болса, оның мемлекеттік құрылымына да сондай қатынас жасалды. Мәдениет және спорт министрлігіне қарасты осы Тіл комитетіне ерекше құқықтық мәртебе беру керек деп есептеймін. Бұдан шығатын қорытынды – қазіргі қазақ тілінің тағдыры оны басқаратын мемлекеттік ұйымның деңгейі мен оның құқықтық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты деген ой.
Осылардың барлығын айта отырып, мынадай ұсыныс жасағымыз келеді. Ана тілдік кеңістікте ғасырлар қордаланған күрделі қиыншылықтарды шеше алатын, оның бүгінгі күйін терең түсініп және қоғамымызда қалыптасқан аса күрделі жай-күйін жан-жақты талдай отырып, ерекше құқықтық мүмкіндік және мәртебелерге ие, мемлекеттік жүйеде тіліміздің конституциялық қағидасын қатаң қадағалап отыратын, тілдік кеңістікте, әсіресе ана тілінің өзекті мәселелерін шеше алатын, тікелей Президентке бағынатын мемлекеттік агенттік болып құрылса дұрыс болар еді. Мұндай ой тіл жанашырларының көкейінде көптен ұялады. Бұл құрылымның басты мақсаты – Ахмет Байтұрсынұлының ана тілі – ұлтты сақтаушы, халықты ұйыстырушы, сол жұрттың елдігін айғақтаушы белгі, қалқан əәрі қорған боларлық нағыз тағдырлы құбылыс дегенін шындыққа айналдыру болмақ.
Әлемдік тәжірибеде кез келген мемлекет өз шекарасы шеңберіндегі көпэтносты мәдениеттің әр текті сипатына қарамай, өзінің ұлттық мәдениетін, өзінің рухани мәселесін қалыптастырады, еркін шешеді. Бұл үшін ұлттық рух қажет, ал оның негізі – ұлттық тіл. Біз неғұрлым санамыздағы құлдық бұғаудан тезірек құтылып, мемлекеттік мәртебелі өз тілімізге өзіміз шынайы ие болсақ, сан ғасыр күресіп қол жеткен тәуелсіздігіміз рухани жағынан тұғырлана түсер еді.
2293 рет
көрсетілді92
пікір