• Cұхбаттар
  • 11 Ақпан, 2021

Мұрат ӘБУҒАЗЫ, күйші, өнер зерттеушісі: КҮЙ ТІЛІ – КӨШПЕНДІЛЕР ТІЛІ

Ұлтымыздың арғы-бергі тарихына үңілсек, қазақ пен күйдің заманалардан қатар келе 
жатқанын байқар едік. Қазақ айтарын күй тілімен жеткізген, сырын сыбызғыға айтқан, мұңын домбырадан төгілткен, зарын қобызбен сарнатқан. Күй қазақтың бұрнағыдан сырласы еді. Күй байырғыдан қазақтың болмысы еді. Сол күй өнерінің бүгінгі бары мен жоғы нендей жағдайда? Оны кім, қалай зерттеп, зерделеп жүр? ҚР Мәдениет қайраткері, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының доценті Мұрат Әбуғазымен әңгімеде осы жайттардың сырын білгіміз келді. 
Күй туралы сұхбатта оның аспабы – домбыра жөніндегі сөзге құлақ қоятынымыз белгілі еді ғой. Күйші бізге арнаған әңгімесін былай бастады:

 

– Бұрынғының әңгімесі қандай да бір дүние туралы болса, ең әуелі оның атын атап, түсін түстеп, түп-тамырына үңіліп алады екен. Менің де сол жолдан ауытқығым келмейді. Күй туралы әңгімеде домбыраны қалай ұмыт қалдырамыз? Ендеше сол домбырамыз қайдан келді? Мағынасы не? Оны халықтың жадында қалған аңыз-әңгімелерден, сөздің этимологиясынан, ғылыми зерттеулерден көп іздедім.

Домбыра туралы бірнеше аңыз жүлгесі бар. Бәрін жекелей атап жатпай-ақ, біреуіне ғана тоқталайын...

Бұл бір ерте замандарда, бәлкім  тарихтың қалың кітабы енді басталған бір уақыттарда болған оқиға екен. Ол уақыттың да өз аңшысы, өз мергені бар көрінеді. Міне, сондай бір аңшы жігіт аң аулауға шығыпты. Қанжығасы майланып, маралды атып алып, ­сояды да, ішек-қарнын сол маңның шатқалдау жеріндегі тал арасына лақтырып, аңның етін арқалап кете барады. Күндердің бір күнінде әлгі аңшы тағы да сол жерге аң аулайын деп келе қалса аңызақ жел соғып, бір әуез ызыңдап тұр екен. «Бұл не дауыс екен?» құлақ түрсе, өткенде өзі лақтырып кеткен маралдың ішегі тал бұтағына ілініп қалып, жел тербеп, саз сарнап жатқанын байқайды. Аңшы әлгі ішекті алып үйіне келіп, ағаштан шауып аспап жасап, ішекті тағып, тартып көрсе, кәдімгідей сазды әуен құйылыпты. Міне, домбыраның қалай пайда болғаны жөнінде ел арасында сақталған аңыз осылай сыр шертеді...

Иә, ықылым замандардан қазақ халқына серік болған аспап – домбыра ғой. Оның түп тамыры тереңде. Тіпті қазақ атауы қалыптаспай тұрғанда домбыра аспабы болған. Оның қай дәуірде, қай ғасырда пайда болғанын нақты айта алмаймыз. Әйтеуір ежелгі дүниеден бері қарай адам баласы жан сырын осы аспап арқылы кейінгіге қалдырып отырғаны анық. Көне түрік дәуірінде де домбыраның болғаны жөнінде деректер бар.

Домбыраның алғаш пайда болған жері Алтай тауларының маңы дейді тағы бір дерек. Археологиялық қазба жұмысы кезінде табылған домбыра осы сөзімізді айғақтайды. Мұның тағы бір дәлелі – осы күні Алтайдан Анадолыға дейінгі жерді жайлаған түрік елдерінде домбыра тектес аспаптар сақталып отыр.

Ал домбыра сөзінің этимологиясына байланысты нақты тұжырым, өкінішке қарай, әлі айтылған жоқ. Домбыра атауы нақты қандай ұғымды білдіреді – бұл да жұмбақ. Ол қосар­ланған сөзден тұрады. «Дом» және «бұра». «Бұра» сөзі осы күні құлақ күйін келтіру, яғни күйге сәйкес бұрау деген мағынаны білдіріп тұр десек, «дом» сөзін әркім әртүрлі болжайды. «Дом» сөзі қазіргі қазақ тілінің қолдану аясында ісіну, ұлғаю деген мағынада да қолданылатынын ұмытпасақ екен. Домбығып кетті деп жатамыз ғой. Осы сөздің төркінін түрік тілдерінің біраз сөздіктерінен іздестіріп көрдім. Бірақ әзірше нақты мағынасын таба алмадым.

Қалай айтсақ та бұл жұмбақ атаудың сырын шешу кейінгі зерттеулердің еншісінде қала бермек.

Иә, домбыраның пайда болуы мен дамуы күй өнерімен тікелей байланысты. Тіл ғылымының тұңғыш профессоры Құдайберген Жұбанов: «Күй сөзі «күк», яғни «көк» деген мағынаны білдіреді, кейін келе сөздің өзгеріске ұшырауына байланысты «күй» болып аталған» деп алғаш пікір білдірген. Демек, күй өнері көне түрік дәуірінде көк тәңірі ұғымымен, жаратушы иемен байланысты болған.

– Осы күні күйді аңызсыз тарту қалыпты саналатын болды. Соның әсері ме екен, күйді түсінбейтіндердің қа­тары көбейді. Күй аңызының қатары Ахмет Жұбановтан бері қарай тасқа басылып тарала бастады ғой. Осы күні күй аңызының қалың оқырманға, тың­даушыға жетпей жатқанының себебі не?

– Кезінде Мұхтар Әуезов: «Күй аңызы көркем әдебиетке еніп, күйдің өзінен ажырап қалды» деген болатын. Шындығында күй белгілі бір жағдайға байланысты туындайды. Әр күйдің шығу тарихы немесе аңызы болады. Ертеде қазақ даласында қалыптасқан күйшілік дәстүрде күйші күйді тартпас бұрын тыңдаушыға түсінікті болу үшін әуелі аңызын баяндап алатын еді. Содан кейін ғана күй тартқан. Бұл үрдіс Кеңес өкіметі тұсында жойылып кетті. Себебі оркестрге түсіріп орындау немесе сахналық орындау кезінде күйдің жалаң өзін ғана орындау дұрыс деп саналды. Орындаушыға уақыт шектеулі, ары кетсе 1-2 күй ғана шертуге мүмкіндік беріледі.

Дей тұрғанмен «күйдің тілі – тілсіз тіл» ғой. Көкірек көзі ашық тыңдаушыға күйдің мәні жетпей қоймайды. Бүгінгі таңда күй тілін терең түсініп тыңдау азайған сияқты. Оның себебі көп. Күй – күрделі өнер. Тыңдаушыдан белгілі бір жағдайда дайындықты қажет етеді. Сол үшін күй тартушыны ғана емес, күй тыңдаушыны да тәрбиелеуіміз ­керек. Ол тәрбие балабақшадан, мектеп ­жасынан басталуға тиіс. Себебі баланың ой-өрісі, сана-сезімі 12 жасқа дейін қалыптасады. Осы уақыт аралығында жас ұрпақтың санасына ұлттық тәрбие мен ұлттық өнерді сіңіруіміз керек. Есейіп кеткеннен кейін оған ол тәрбие сіңе қоймайды. Жас күнінен тыңдап өспегендіктен, күй оның жүрегін тербете, сезімін оята алмайды. Өзін тілін білмей, бөтен елде өскен бала туған тілін түсіне қоймайды ғой. Бұл да осы сияқты жағдай.

– Күйшілік мектептің әрқайсысының қазақ өнеріне қосқан үлесі қомақты. Сіздіңше қай күйшілік мектеп жете зерттеліп біткен жоқ? Жалпы осы мектептерді біріктіретін және әрқайсысын ерекшелейтін не нәрсе?

– Қазақ даласында күй өнері айрықша дамыған. Әр өңірде өз орын­даушылық мәнері бар күйшілік мектеп салтанат құрған. Мұндай күйшілік мектептерді атақты өнерпаздар қалыптастырып отырған. Күйшілік мектептер азғана уақыт аясында қалыптаса қоймайтыны анық қой. Сондықтан әр күйшілік мектептің қалыптасу жағдайы, кезеңдері бар. Бүгінгі күйтану саласында 7 күйшілік-орындаушылық дәстүр анықталып отыр. Олар: Алтай-Тарбағатай, Сарыарқа, Жетісу, Қаратау, Сыр бойы, Батыс және Маңғыстау күйшілік дәстүрлері. Оның ішінде жекелеген күйшілік мектептер де бар.

Осы күні күйшілік мектептер біршама зерттелді деп айта аламыз. Кеңес заманында санаулы ғана күйшілердің күйлері орындалса, қазір зерттеулер мен күй өнерінің аясы кеңейді. Осы аталған күйшілік мектептердің ішінде кейбір күйшілердің шығармашылығы жете зерттелмей отырғанын да айта кету керек. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары күй өнерін жинақтау, зерттеу жұмысы қарқынды жүрді. Әсіресе шетелдегі қандас ағайынның күй мұрасы атажұртқа оралып, күй қоржынымызды толықтыра түсті. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі» антологиясы сияқты ірі жобалар жасалды. Қаншама кітаптар жарық көрді. Бірақ қазақ күй өнері толық зерттеліп, жинақталып болды дей алмаймын. Зерттеушілердің пайымдауынша, қазақта жеті мыңға тарта күй бар. Зерттеу жұмыстары жақсы нәтиже берсе де, насихат, халыққа жеткізу жағы ақсап жатқанын мойындасақ деймін. Бұл тараптағы жұмыстар жүйелі жолға қойылмады. Осы тұста Кеңес өкіметі кезеңіндегі күйді насихаттау жұмыстарының сабақтастығын да жойып алғанымызды мойындауымыз керек. Қаншама телеарналарымыз бар, алайда соларда ұлттық музыка өнерін дәріптейтін танымды бағдарлама жоқтың қасы. Кезінде Хабар телеарнасында «Алтыбақан», Қазақстан телеарнасында «Дала думаны», «Жеті саз», т.б. тамаша бағдарламалар болған еді. Қазір ондай бағдарламалардың орнын кілең сайқымазақ шоу бағдарламалар жаулап алған. Арзанқол эстрада, өтірік айтыс, т.б. халықтың санасын улап бітті. «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» дейді ғой Мұхтар Әуезов. Сол бесігімізді түзейік. Ол бесік – ұлттық тәлім-тәрбие бесігі болса, шіркін!

– Әр күйшілік мектептің өз дәстүрі, өз өнерпазы бар десек, ол дәстүр осы күні жалғасып отыр ма?

– Дұрыс айтасыз, әр күйшілік мектептің өз орындаушылық мәнері бар. Олар ғасырлар бойы қалыптасқан. Орындаушылық мектепті игеру үшін білгір ұстаз алдынан дәріс алу шарт. Сонда ғана мектептің қыр-сырын толық біле алады. Қазір, өкінішке қарай, дәстүрлі мектепті ұстанып, күй шертіп жүрген домбырашылар санаулы ғана. Кейінгі жастар арасында көбіне бірыңғай тарту сипаты басымырақ. Әр мектептің орындаушылық ерекшеліктеріне ден қою жағы кемшін. Күйді жылдам орындауға әуестенгендер көбейді. Оның бір себебі бұрындары күйді табиғи дарынды күйшілер тартатын, қазір нота арқылы үйреніп алып, дайындықтың арқасында домбырашы болып жүргендердің де қарасы көп. Жастар арасында күй тілін біліп, жүрегімен түсініп тартатын орын­даушылар аракідік кездеседі. Осы күні Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясынан ашылған «Дәстүрлі музыкалық өнер» ­кафедрасы осынау үрдісті жандандыруды қолға алғанын да атап өткім келеді. Бұл да болса көңілге қуаныш ұялататын жағдай. Келешекте Ұлттық музыка академиясы ашылып, әр мектепті жеке-жеке жолға қойып дамытсақ, дәстүрлі музыка өнерінің келешегі де кемел болмақ. Мен бұған сенемін.

– Дәстүрлі ән өнерінің насихаты аз да болса бар ғой. Ал күй өнері тасада қалып қойған секілді көрінбей ме? Олай болса, оның себебі не?

– Сөзіңіздің жаны бар. Кейінгі кездері дәстүрлі әншілік өнерге қарағанда күйшілік өнер тасада қалып келеді. Оның да себебі белгілі. Бұрындары күйшілік өнер музыка өнері түрлері ішінде алдыңғы қатарда тұратын. Күй өнеріннің терең әрі бекзат өнер екенін І.Жансүгіров, М.Жұмабаев, А.Жұбанов, М.Әуезов сынды ғұламаларымыз айтып кетті ғой. Оны түсініп, тереңіне сүңгу үшін адамда парасат-пайым мен түсінік болуы керек. Дәстүрлі ән өнерінің сөзі бар, сондықтан оны түсіну, күйге қарағанда, анағұрлым жеңіл. Ал күйде әуен ғана шертілетіндіктен және иірім-қайырым күрделірек болғандықтан оны тыңдай сала түсіну, тыңдай сала қабылдау қиынға соғады.

– Адам бала күнінен дәстүрлі ән мен күйге, жырға қанып өскенде ғана дәстүрлі дүниенің байыбына бара алады деп жатады ғой. Бұл тұрғыдан алғанда сіз ән мен күйі шалқыған шаңырақта ер жеттіңіз. Бала күніңізде құлақтан кірген күйлер әлі күнге жүректе сақталған ба? Олар қандай күйлер еді?

– Қазір дәстүрлі өнерді сақтап қалудың бірден-бір жолы – ауыл-аймақтағы өнер мектептеріне мән беру деп есептеймін. Дәстүрлі өнерді ұстанатын жастар, негізінен, ауылдан шығады. Күйшінің ұрпағы болып қанмен дарып, әке жолын қуса, қала баласының да бойына күй даруы мүмкін жағдай. Ал көбінесе қалада туып, табиғи дарынды күйші болып қалыптасу екіталай. Күйшілік өнер көшпенділік өмір аясында туындап, қалыптасқан өнер ғой. Сондықтан оның кіндігі далалық ауызекі дәстүрге байланған. Өзім ауылда туып-өстім. Әкем күйшілік өнер дарыған, өз жанынан күйлер шығарған адам болды. Аяғымызды апыл-тапыл басқаннан қара домбыраға жармасып, күймен тербеліп өстік. Әкемнің жаңа шығарған күйлерін қаршадайымыздан-ақ, бір-екі тартқаннан қағып алып қайталап тартатынбыз. Соның арқасында күйші болып қалыптастық. Ондай мүмкіндік барлық балаға беріле бермейтін шығар. Бұл тұрғысынан өзімді бағым бар жанмын деп есептеймін.

Жалпы ауыл-аймақта күй өнерін сақтап отырған күйшілерге жағдай жасап, өнерін кейінгі жастарға үйретіп кетуіне мүмкіндік беру керек деп есептеймін. Сонда ауылдық жерден басталған дәстүрдің алтын арқауы үзілмейді.

– Өзіңіз де зерттеушісіз. Ұстазсыз. Күй мен дәстүрлі ән өнеріне арналған бірнеше кітаптың авторысыз. Бұл саланың зерттеу жүгі ауыр, ауыр бола тұра көпшілікке керексіз болып қалғандай бір сезімді бастан өткермейсіз бе? Қазақтың жаны дегенде ең бірінші болып қайырылар күй мен күй аңызына аса мән бермеуіміздің ақыры неге апарып соғады?

– Академик А.Жұбанов: «Кең даланы мекен еткен қазақ жұртының ең аяулы да қасиетті музыкалық аспабы домбыраның бірде күмбірлеген, бірде шертілген ойлы дыбысы құлаққа жағымды, жүрекке жақын. Оның күмістей сыңғырлаған үні талай сырдың басын қайырады. Сым­дай тартылған қос ішектен сан ғасырдың сан алуан сипаты ақыл-ойы, көңіл күйі жатыр. Домбыра – көшпелі елдің көнекөз шежіресі, көпті көрген қарияның көкірек күйі» дейді. Қа­зақтың осындай тұлғалары ештеңеге қарамай еңбек етіп, қазақтың дәстүрлі өнерін қаймағы бұзылмаған қалпында кейінгіге жеткізді. Олардың да жолында қиындықтар, кедергілер кезікті ғой. Олар да ғылым мен өнердің ауыр жүгін көтерді, олар да дос пен дұшпанның күлкісі мен табасына қалған шығар. Бірақ ұстанымына адал болды. Біздің де «болмасақ та ұқсап баққымыз» келеді. Сол ұстаным жолында күйшілік пен зерттеушілікті қатар алып жүруге тура келеді. Басында жай ғана қызығушылықпен зерттеу жолына түссек, кейін келе індете зерттеуге ден қойдым. Соның нәтижесінде ­15-ке тарта оқу-әдістемелік жинақтарды жарыққа шығардым. Бұл еңбектердің келешек ұрпақ үшін пайдалы боларына сенімдімін.

– Бірнеше күйді шертіп жүрсіз ғой. Оны эстрадамен өңдеуге қарсы екеніңізден де хабардармыз. Алайда байырғыдан жеткен домбыра ғасырлар бойы жаңарып, жетіліп келе жатқанын ескерсек, бәлкім, күйді жеткізетін әдіс-тәсілді де жетілдіру керек деп ойламайсыз ба?

– Күйді эстрадалық өнерге араластыруға қарсымын. Себебі күй бөтен нәрсемен былғанбай, табиғи қалпында сақталуы керек. Күй әлдеқашан кемеліне келіп дамып, шырқау биігіне көтеріліп қойған мөлдір өнер. Енді соны сақтап қалуымыз ғана керек. Ал енді оны аппараттық өңдеумен ғана орындауға көшсек, күй өнерінен айырылғанымыз.

Нағыз күйші күйді домбырамен орындап, тыңдаушының жүрегіне жеткізуі керек. Оны басқа дыбыс қосып, өңдеп орындау нағыз күйшінің ісі емес. Қазақ күйі қазақтың даласы, қазақтың табиғаты сияқты кең-шалқар ғой. Оны шеңберге байлап қоюға болмайды. Домбыра мен қазақ егіз ұғым. Осыны ұмытпағанымыз абзал. Домбыра күйінен ажырасақ қазақтықтан да ажырағанымыз-ау деп жаным ауырады.

 

Академик А.Жұбанов:  «Кең даланы мекен еткен қазақ жұртының ең аяулы да қасиетті музыкалық аспабы домбыраның бірде күмбірлеген, бірде шертілген ойлы дыбысы құлаққа жағымды, жүрекке жақын. Оның күмістей сыңғырлаған үні талай сырдың басын қайырады. Сым­дай тартылған қос ішектен сан ғасырдың сан алуан сипаты ақыл-ойы, көңіл күйі жатыр. Домбыра – көшпелі елдің көнекөз шежіресі, көпті көрген қарияның көкірек күйі» дейді. Қазақтың осындай тұлғалары ештеңеге қарамай еңбек етіп, қазақтың дәстүрлі өнерін қаймағы бұзылмаған қалпында кейінгіге жеткізді. Олардың да жолында қиындықтар, кедергілер кезікті ғой. Олар да ғылым мен өнердің ауыр жүгін көтерді, олар да дос пен дұшпанның күлкісі мен табасына қалған шығар. Бірақ ұстанымына адал болды. Біздің де «болмасақ та ұқсап баққымыз» келеді. Сол ұстаным жолында күйшілік пен зерттеушілікті қатар алып жүруге тура келеді. Басында жай ғана қызығушылықпен зерттеу жолына түссек, кейін келе індете зерттеуге ден қойдым. Соның нәтижесінде 15-ке тарта оқу-әдістемелік жинақтарды жарыққа шығардым. Бұл еңбектердің келешек ұрпақ үшін пайдалы боларына сенімдімін.

 

– Батыс күй мектебінде «Сейтек перне» деген перне бар. Күйді шерту, шығару тарихында домбыра аспабына осындай кішігірім өзгерістер енгізген мысалдарды айтып бере аласыз ба?

– Ол домбырада бұрыннан бар перне. Батыс өңірі «Сейтек перне» деп атайды. Оның себебі, әйгілі күйші Сейтек осы пернені өз күйлерінде көп қолданған. Ол пернені ертеректе «Оғыз перне» немесе «Бас перне» деп те атап келген. Түркімен саздарын шерту үшін осы пернені көп пайдаланамыз.

Жалпы домбыра аспабына кіші­гірім өзгеріс енгізуден бұрын, бар аспапты толық қолдана алмай отыр­ғанымызды да айтып өтсем деймін. Мысалы, бұрынырақта «Қашаған перне» деген болған, қазір қолданыстан шығып қалды. Себебі жарты тондық жүйеге көштік. Қашаған перне жарты тонның жартысы. Осындай пернелер уақыт өте ұмытылып барады.

– Сөзіміздің соңын сізге қатты әсер еткен тағы бір күй аңызымен аяқтасақ. Қазір неліктен күй аңыздары айтылмайтыны туралы да айтып өтсек.

– Күйдің аңызы да, өзі де ұмытылмауы керек. Ол – ұлттық ­кодымыз. Ұлттық кодымыз жоғалмауы үшін өкімет тарапынан кешенді бағдарламалар жасалып, өнерпаздарға қолдау көрсетіліп, кең ауқымдағы ­насихат жұмыстары жүргізілсе деймін. Әйтпесе, құр сөзден ештеңе өнбейді. Өзіміз нақты қадамдар жасай алмасақ, шетелдің тәжірибесін байқап көрелік. Мысалы, ұлттық өнерді насихаттау тұрғысындағы жапон тәжірибесін пайдаланып көрелік.

Иә, сөз соңын күй аңызбен аяқтайын...

Бұрынырақта Өр Алтайда Бейсенбі би өмір сүріпті. Ол заманның адамдары күй әуенін айтпай-ақ ұққан ғой. Сол үшін де күй сазына жасырынған сырды кейде тіпті құпиялап та жеткізуге тырысқан. «Тансаңшы» ­деген күй сондай оқиғаны баяндайды. Бірде Бейсенбі би жақсы танитын бір домбырашы нағашысының ауылына жол тартады. Бір уақытта әлгі домбырашы жал-құйрығы келіскен үйір жылқыны өрістен байқайды. Жылқы десе делебесі қозбайтын қазақ бар ма? Әлгі домбырашы да қызығып, жылқы ішіне қойып кетіп, әрқайсысына тамсана қарап, жүріп алыпты. Бәлкім, жылқы ішінде біраз уақыт айналшықтап жүріп алды ма екен, әйтеуір сырттай күзетіп тұрған ауыл адамдары бейтаныс жанның жылқыны көп айналшықтап кеткенін көріп, одан сезіктеніп, ұстап алады. Домбырашы жігіт намыстанып, тіс жармай қойды ма екен, әлде ауыр сөз айтты ма, әйтеуір ауыл адамдары өздері істің ақ-қарасын айыра алмаған соң ұрыға балаған домбырашыны билердің алдына сұраққа апарады. Әсілі, жылқылы ауыл оның нағашыларының жамағайындары болса керек. Бұл уақытта Бейсенбі би де осы ауылда екен. Сұрақ үстінде Бейсенбі би ұрыға баланып отырған домбырашыны қиын жағдайдан құтқару үшін қолына домбыра алады. Сөйтеді де бұрын-соңды ешкім естімеген қоңыр ырғақты күй төгілтеді. Бейсенбі би шерткен күй сазына жасырынған сөзді көп ешкім түсіне алмай аңтарылып қалысыпты. Әлгі домбырашы ғана күй әуенінен «Тансаңшы», «Тана сал» деген ырғақты айқын ұғынады.

Сонымен, әдепкіде ашуға булыққан домбырашы бірден сөзден танып: «Нағашыларымның ауылына келіп отырмын. Олардың әрбір жақсы ісі менің мақтанышым, арғымақ жылқыларын көргенде қуанғаннан көз алмай қарай бердім. Менің жақсы ниетімді жаманға жору жарамас» дейді.

Сонымен ол сөзден ұтып, құтылып кетеді. Ел ішінде Бейсенбінің «Тан­саңшы» күйі осылай тарап кетеді. Иә, күй тілі көшпенділер үшін мейлінше түсінікті тіл болған еді. Оны зейін қойып тыңдасақ, біз де түсіне аламыз. Тек ұлттық өнерді төрімізден түсірмей, қадірлей білсек болғаны.

– Әңгімеңізге рақмет!

 

Әңгімелескен

Қарагөз СІМӘДІЛ

 

3285 рет

көрсетілді

6

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

ANA TILI №12

28 Наурыз, 2024

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ерлан Жүніс

«Ана тілі» газетінің Бас редакторы