• Тарих
• 06 Мамыр, 2021

ҒАСЫРЛАРДАН ТАМЫР ТАРТҚАН ТАРИХ

Қазақ-қытай қарым-қатынастың тарихы ғасырлардан тамыр тартады. Қытай –  тарихы мен мәдениеті бай көршіміз. Тәуелсіздік алғаннан кейін қазақ-қытай қарым-қатынасы жаңа қырынан қайта жанданды. Қазақстан мен Қытай арасындағы мәдени қарым-қатынас ­саласында Қазақстан Республикасындағы Қытай Халық Республикасының ­дипломаттары баға жетпес үлес қосқанын ерекше атап өткен жөн. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының ­бастамашысы болды, оның аясында әлемдегі ең бай және теңдесі жоқ қорлардың бірі – Қытайдың Бірінші тарихи архивіне археографиялық экспедиция ұйымдастырылды. Мұнда он миллионнан аса тарихи құжат сақталған. Бірлескен жұмыс ­барысында бірлескен халықаралық ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу туралы келісім жасалды. Қытай Халық Республикасының Мемлекеттік архивтерді басқару бюросы Қазақстан ­Республикасы Білім және ғылым министрлігі Шығыстану ­институты мен Қытайдың Бірінші тарихи архивінің бірлескен жобасы осылайша жүзеге асты.

«ЖЫЛҚЫҒА  ЖІБЕК АЙЫРБАСТАУ»

Теңіз жолдары ашылғанға дейін Қытай мен Еуропа ара­сындағы барлық сауда-эко­но­микалық қарым-қа­тынас Ұлы Жібек жолы бойында жүзеге асырылды және Қазақстан Шығыс пен Батыс мәдениеттерін өзара ықпал ету және өзара байыту жолындағы байланыстырушы көпір болды. XII ғасырдан бастап Қытайдан Батысқа қарай ең көп жүретін жол Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін транзиттік жол еді.

XVI ғасырдың екінші жартысынан ынтымақтастық жаңа серпінмен ­дамыды. Оған XVI-XVIII ғасырлардағы жазбаша дереккөздер дәлел. Дереккөздерде Қытай, Үндістан және Орталық Азияны байланыстыратын сауда жолы Қазақстан арқылы өткені анық айтылады. XVI ғасырдың ­басында өмір сүрген Фазлаллах ибн Рузбихан «Михманның Бұхарасында» Орта Азия мен Қытайды жалғайтын, Яссы арқылы Түркістанға жалғасқан жол туралы ­баяндайды. Моғол империясының негізін салушы ­Бабыр туралы естеліктерде XV ғасырдың соңында Қытайдан оралған керуендер туралы айтылады. ХVІІІ ғасырдағы қытай жылнамашысы Сюй Цзун Чжи сол кездегі елдер арасындағы тауар алмасуды былай бейнелейді: өркендеген қазақтың мал шаруашылығы экономикасы қытай жібектері мен басқа да өнімдерін молынан сатып алуға мүмкіндік берді. Мұндай құжаттар Қытайдың Бірінші тарихи архивінен көптеп табылады.

Қазақ хандығы мен Қытай арасында сауда-экономикалық байланыстар ғана емес, сонымен қатар өте тығыз дипломатиялық қарым-қатынастар орнағанын атап өту маңызды. Қазақстан мен Қытай арасындағы дипломатиялық қарым-қатынас тарихы туралы дерек­көздер айтарлықтай маңызды және алуан түрлі. Олардың арасында қытай саяхатшыларының жазбаша дереккөздері; ресми хаттардың архивтік материалдары, хронологиялық және статистикалық мәліметтерге бай, қазақ және қытай билеушілері шарттарының мәтіндері де бар. Олар: елшілерді қабылдау, тарту-таралғылар, тауар айырбастау және т.б. бейнеленген миниатюралар. Белгілі бір ақпараттар хабарламаларда, хаттарда, мөр басылған құжаттарда, есептерде және т.б. сақталған.

Елшілер қазақ-қытай қатынастарын дамытуда маңызды рөл атқарды. Диплома­тиялық сипатта үнемі елші және хабарлама алмасу, билеушілер арасындағы мерзімді кездесулер екі ел арасындағы қалыпты мем­лекетаралық қарым-қатынас орнағанын дәлелдейді.

Қазақ хандарының елшілері дала билеушілерінің сенімді адамдары болды. Оларға Қазақ хандығы достық қарым-қатынас орнатқан көрші билеушілерге, әкімдерге хабарларды немесе бұйрықтарды жазбаша немесе ауызша түрде жіберу міндеті жүктелді. Архив құжаттарында әр хабаршы өзі баратын елді, оның әдет-ғұрпын, мәдениетін, сапар жолды жақсы білуі керек екені жазылған. Ол сондай-ақ өзі жіберілген елдің тілінде сөйледі немесе аудармашымен бірге жүрді.

Сауда-саттықтың кеңеюі ХVІ-ХVІІІ ғасырларда Қазақ хандығы  эконо­микасының дамуына және мемлекет­аралық қарым-қатынастардың нығаюына түрткі болды. Қытай архивтеріндегі қызықты деректер қазақ қалаларының рөлін көрсетеді.

Тарихи-мәдени байланыстар әртүрлі тарихи (саяси, әскери, әлеуметтік және т.б.) оқиғалармен тығыз байланысты. Ар­хео­логиялық олжалар, жазбаша және ­ауызша деректер олар туралы мәлімет береді.

Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдар­ламасы шеңберінде 2004 жылдан бастап 2009 жылға дейін Қытай Халық Республикасына Шығыс археографиялық экспедициялары жасалды. Қытайдың архивтерінде, кітапханаларында ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруда, сондай-ақ Бірінші тарихи архивтің ғылыми үйірмелерімен және сарапшыларымен жылы кездесулерде Елшіліктің және ҚХР Бас консулдығының Қазақстандағы қолдауы мен ынтымақтастығын ерекше атап өту қажет.

Негізгі жұмыс Қытайдың Бірінші тарихи архивінде жүргізілді. Бұл әлемдегі ең бай және бірегей қорлардың бірі, онда он миллионнан аса тарихи құжаттар сақталады. Архивте жұмыс істеу кезінде біз ерекше материалдармен таныстық. Олар Қазақстан тарихымен тікелей байланысты еді. Оларда Цин империясы мен көрші мемлекеттердің 1741-1828 жылдардағы қарым-қатынастарының тарихы туралы мәліметтер сақталған. Үш мыңнан аса архив құжаттары табылып, сатып алынды. Ол құжаттар маньчжур, қытай, шағатай, ойрат тілдерінде еді.

Архивтік деректер ХVІІІ ғасырдың ортасы – ХІХ ғасырдың басында қазақ-қытай қарым-қатынасы тығыз болғанын ай­ғақ­тайды. Екі ел арасындағы сауда «жылқы орнына – жібек» түрінде жалғасты.

Орта Азия көшпелі қоғамында да, ХVІІІ ғасырдағы Қазақ хандығында да сияқты мал шаруашылығы экономиканың негізгі тірегіне айналды. Басқа елдермен қарым-қатынаста бұл маңызды мәселе еді. Қазақстан-Ресей сауда қатынастары бұл мәселені шеше алмады. Цин империясы Жоңғар хандығын талқандап, Қашқарияны жаулап алды. Ол батыс жағынан қорғанысты күшейтіп, жаңа қосылған жерлердегі экономиканы көтеру керек болды. Сондықтан «жылқыға жібек айырбастау» деп аталатын жәрмеңкелер ашылды. Алдымен Үрімжіде (1757 жылдан 1765 жылға дейін), содан кейін (1765 жылдан бастап) Құлжа мен Тарбағатайда осындай жәрмеңкелер жұмыс істеді.

Абылай ханның Цин императоры Цяньлунға дәрі-дәрмек жіберу туралы жазған өтініш хаты. 1774 ж. Мәтін ойрат тілінде. Мөрдегі жазу: «Абулай ибн Бахадур Уали-султан». Қытайдың Бірінші тарихи архиві. Бейжің, ҚХР

САУДА-САТТЫҚ   ҚАЗАҚТАРҒА НЕ БЕРДІ?

ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында жазылған «Сиюй цзюнь чжида» ­Абылай басқарған қазақтар туралы мынадай мәліметтер бар: «Қазақтар... олардың ханының аты – Абылай. Олардың жері кең, халқы мен малы көп. Байлардың әрқайсысында 10 000 жылқы мен сиыр бар, ал қойларына сан жетпейді. Тіпті кедей адамда бірнеше жүз жылқы мен сиыры, бірнеше мың қойы бар, олар ұзақ өмір сүреді. Ұл 16 жасқа толған кезде оған енші беріледі және өз жолымен өмір сүруге рұқсат етіледі. Мерекелерде тағам жылқы, сиыр, түйе және қой етінен дайындалады. Оларда ағаш табақша, тостаған мен қасықтар бар. Байлар қалайы мен мыс ыдыстарын пайдаланады. Олар қытай фарфорын, шай, түрлі-түсті маталарды, алтын өрнектері бар қымбат және тығыз жібекті бағалайды».

Бұл мәліметтер сол кезде қазақтың мал шаруашылығы дамығанын көрсе­теді. Ал сыртқы сауда нарығының ашылуы мәжбүрлі қадам болды. Екінші жағынан, Қытаймен сауда қатынастары қазақтарға қытай жібегі мен басқа да өнімдерді молынан сатып алуға мүмкіндік берді.

Дипломатиялық қарым-қаты­настарға қатысты құжаттар да көптеп табылды. Бейжіңге келген қазақ хандарының елшілері туралы, оларды дипломдармен марапаттау туралы; қазақтардың дәстүрлері туралы, қазақ-қытай саудасы, күнделікті өмір туралы құжаттар сақталған. Ол құжаттарда қазақ халқының саны, батырлар мен билер, қазақ рулары және т.б. туралы мәліметтер бар.

ҚХР-дағы Шығыс архео­гра­фиялық экспедиция­лары­ның жұмысы нәтижесінде би­леушілердің ресми хат-хабар­лары ашылды. Онда 1741-1828 жылдардағы Қазақ хандығы мен Цин империясының арасындағы достық қарым-қатынастар тарихы көрсетілген. Бұл қазақ хандары, сұлтандары мен жергілікті билеушілердің билеушілерге – Цин императоры Цяньлунға, губернатор Іле мен Тарбағатай Амбанға жазған ресми хаттары. Хаттарды жіберушілер – Абылай хан, Уәли сұлтан, Әбілмәмбет хан, Әбілфайыз сұлтан, Болат хан, Санияз, Ханқожа, Әділ сұлтан, Бопы, Көгедай және басқалар.

Қазақ хандарының Қытай билеушіле­рімен дипломатиялық хат алмасуларын (115 хат) да таптық. Оның 61-і шағатай, 40-ы ойрат тілінде. Әр әріпке маньч­журиядағы түсіндірме жазбалар қоса беріледі. Олар қазақ билеушілерінің тарихы мен шығу тегі және олардың орналасуы туралы деректер келтірген. Абылай ханның Цин императорына жазған, мөр басылған хатында дәрі-дәрмек жіберу туралы өтінішін (1766) оқуға болады. Әбілфайыз сұлтанның Іле билеушісіне елші жіберу туралы хатында шағатай тілінде «Абулфайз Сұлтан» мөрі бар.

1000-нан астам құжаттарда XVIII-XІX ғасырлардағы қазақ-қытай сауда қатынастары, жібек саудасы туралы, айырбас құны туралы және қазақ-цин дипломатиялық қатынастары туралы басқа да құжаттар сақталған. Олар Бейжіңге, Цяньлунға келген қазақ хандарының елшілері туралы, қазақ хандары мен сұлтандарын аккредитациялау туралы, сондай-ақ қазақ билеушілерінің дипломдарымен марапаттау туралы мәліметтерден құралған.

1755-1762 жылдардағы құжаттардан Қазақ хандығы мен Цин империясы арасындағы қуатты сауда қатынастары туралы; Абылай, Әбілфайыз сияқты қазақ билеушілерінің және оның батыс ­шекаралас аудандарындағы саудадағы рөлі туралы; Цин империясы саудаға қажетті тауарларды ұйымдастыру және жеткізу туралы; саудадағы баға ­саясаты туралы; Цин империясының ­сауданы жүргізу кезінде қолданған әдістері ­туралы; айырбас кезінде алынған қазақ жылқыларын сақтау және пайдалану; ру басшыларының, саудаға мал әкелген адамдардың және басқалардың аттарын атап өту және т.б. туралы толыққанды ақпарат ала аласыз. Олар әртүрлі мазмұндағы хат-хабарлардан көптеген құжаттарға тіркеме (100-ден астам хат) ретінде сақталды. Бұл «тіркемелер» де Қазақстан тарихы үшін өте маңызды.

Сауда жәрмеңкелері алдымен Еренқабырға маңындағы Үрімжіде ашылды. Кейін, тіпті Іледе (Құлжа) және Тарбағатайда (Шәуешек) пайда болған.Жарты ғасыр ішінде Қазақ хандығы мен Цин империясы арасындағы сауда және достық қатынастар өркендеді. «Жылқыға жібек айырбастау» сау­дасының өзіндік маңызы бар: бірін­шіден, Қазақ хандығы тәуелсіз ел ретінде мойындалған, Қытаймен тікелей экономикалық қарым-қатынас болды; екіншіден, қазақ тарапының тікелей ұйымдастырушылары Абылай хан, Әбілфайыз сұлтан және Қабанбай батыр сияқты тұлғалар, Қытай жағынан – император Цяньлун және оның шекаралас аумақтардағы беделді адамдары еді, сауда халықаралық сипат алды; үшіншіден, сауда кеңістігі Оңтүстік Қытайдан Батыс Қазақстанға дейінгі жерді қамтыды және сауда көлемі жағынан үлкен нәтижеге қол жеткізді. Сауда Еуразия кеңістігінде ғасырлар бойы тоқтап қалған Ұлы Жібек жолының жұмысын қалпына келтірді деп айтуға негіз бар.

«Жылқыларды тарту-таралғы ретінде ұсынған қазақтар». Суретші Джузеппе Кастильони. 1757 ж.
Гиме музейі, Париж, Франция

АРХИВТЕРДЕГІ ҚАЗАҚ  ҚОҒАМЫНЫҢ БЕЙНЕСІ

XVI-XVIII ғасырлардағы қазақ қоғамының толық бейнесін көру үшін археологтардың, лингвистердің, фольклорлық жазба материалдардан алынған мәліметтер ғана емес, сонымен қатар әртүрлі суреттер, эскиздер қажет. Мысалы, ортағасырлық қазақ хандарының сыртқы түрі мен киімдері. Оларды сарайларда бейнеленген әшекейлердегі, мозайкалардағы, түскиіздердегі суреттер арқылы қалпына келтіруге болады.

2001 жылы мен француз кітапханала­рының қорларында жұмыс істедім. Мақсатым Қазақстанның тарихы мен мәдениеті бойынша материалдарды анықтау еді. Маған «Жылқыларды тарту-таралғы ретінде ұсынған қазақтар» атты бірегей картинамен танысудың сәті түсті. Ол Париждегі әйгілі Шығыс өнері мұражайында сақталған. Үш атты сыйлыққа берудің дипломатиялық рәсімін бейнелейтін, бүгінге жеткен жалғыз сурет.

Джузеппе Кастильоненің «Жылқы­ларды тарту-таралғы ретінде ұсынған қазақтар» картинасы ерекше құнды. Сондай-ақ қытайлық «Хуан Цин чжи гонг ту» және «Сюйу цзонг чжи» кітаптарындағы түрлі-түсті миниатюралардың үзінділері де қазақ тарихындағы әртүрлі сәттерді бейнелейді (XVIII ғ.). Картинаның авторы Джузеппе Кастильоне 1688 жылы Миланда дүниеге келген. 1715 жылы ­Бейжіңге келіп, өмірінің соңына дейін (1766) сол жерде тұрған. Джузеппе ­Кастильоне – картиналарында пырақты бейнелеген алғашқы еуропалық суретші. Ол ХVІІІ ғасырда Қытайда жұмыс істеген жалғыз еуропалық суретші. Цяньлун Кастильонені суретші ретінде ерекше бағалады. Өйткені ол жануарлар мен гүлдерді керемет бейнелей білді. Цяньлун Кастильоне туралы «одан жоғары ешкім жоқ» дейді. Суретте қазақтың үш елшісі мен үш жылқысы бейнеленген. Онда 1763 жылы Қытай императоры Цяньлунға одақтастық пен достық белгісі ретінде қазақтардың сыйлық беру дерегі бейнеленген. Қазақ елшілері салтанатты түрде бейнеленген. Император Цяньлун, бірнеше ақсүйектердің қоршауында, үш атты сыйлыққа алады. Тақта отырған императордың бет-әлпеті өте байсалды.

 Декорациялар, киімдер, ыдыс-аяқтар сарай өмірінен алынған көріністерде өте шынайы көрінеді. Сурет сол кездегі киімдер туралы түсінік береді. Киімді зерттегенде, оны тігетін матаның маңызы зор. Мұндай археологиялық олжалар өте аз. ХVІ-ХVІІІ ғасырларда Қазақстанда қандай маталар болғанын сондай визуалды деректерден байқай аламыз. Тарихи талдау көрсеткендей, бұл суреттегі оқиғалар Абылай ханның Қазақстандағы және Қытайдағы Цяньлун императорының уақыты екенін аңғартады.

ХVІІІ ғасырдың басында Орталық Азияның халықаралық қарым-қатынас саласында елеулі өзгерістер жүрді. Жоңғар хандығы ірі және ықпалды мемлекетке айналды. Орталық Азияда Цин империясы мен Ресей ерекше ықпал ете бастады. Жалпы сол кездегі Қытай мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастар әдеттегі саяси және дипломатиялық байланыстар ретінде өрбіді.

Оның дәлелі «одақ пен достықтың белгісі ретінде» қолтаңбасы бар ерекше сурет. 1923 жылғы өрттің салдарынан Цяньлунның қазыналары сақталған павильондардың бірінде 1150-ден аса картиналар бүлінген. Үздік мың бума Тяньцзиньдегі Британдық концессиялық үйіне сыйға тартылды.

Осы коллекцияны сақтау үшін Тайбэйдің ұлттық сарай мұражайы ­салынды. Дәл осы жерде ­Джузеппе Кастильоненің картиналарының көп бөлігі орналасқан. Орта Азия мен Моңғолиядан келген елшілерді Цин билеушілері, әсіресе Цяньлун өздерінің «Бишу шан – чуанг» атты жазғы резиденция­сында қабылдады. Қабылданған елшілер, билеушілер әскери жаттығуларға, аң аулауға қатысқаны үшін құрмет көрсетті. Сонымен бірге Бишу шан-чуанда арнайы киіз үйлер орнатылды. Оларда елшілерге кешкі ас беріп, барлық ойын-сауық түрлерін ұйымдастырды. Сауда және дипломатиялық қарым-қатынастар туралы суреттер жинақталып, әскери істер бас басқармасында сақталды. Олар «Хуанг Цин чжи гонг ту» («Цин мемлекетіне сыйлықтармен келген халық өкілдерінің бейнелері») деп аталатын кітапқа енгізілді. Бұл кітап тоғыз жуанға (тарауларға) бөлінген. Онда әртүрлі этностың 299 өкілі: ерлер мен әйелдер бейнеленген. Оларда осы халықтардың тарихы мен мәдениеті және олардың Цинмен қарым-қатынасы туралы құнды мәліметтер бар. Екінші және тоғызыншы бөлімдерде ұсынылған он миниатюрада қазақ билеушілері Абылай хан, Әбілфайыз сұлтан, Нұралы хан, Батыр хан, Қайып хан бейнеленген.

«Хуан Цин жи гонг ту» кітабының екінші жуанында төрт сурет сақталған. Олардың қазаққа да қатысы бар. Бұл «қазақ билеушісі», «қазақ билеушісінің әйелі». Оларға жалпы түсініктеме былай беріледі:

«...Бұл адамдар бір жерден екінші жерге көшіп, мал жаюмен айналысады. Бірақ ол ауылшаруашылығын да біледі. Ересектері қызыл, ақ, төртбұрышты бас киімі, ұзын жеңді жібек ­шапаны, жібек белбеуі бар. Олардың әйелдері сырға, моншақ тағып, ұзын жеңді шапан киіп, шашын өріп, көздің жауын алатын түрлі-түсті жібекпен жүреді; олардың бас киімдері мен аяқ киімдері ерлердікіне ұқсас. Ал олардың қарапайым адамдары болсын, еркектер болсын, әйелдер болсын, бас киімі, көбінесе киізден, шапаны қарапайым матадан тігілген».

Дәстүрлі қазақ киімі көшпелі және отырықшы өркениеттердің тәжірибесін бойына сіңірді. Алайда қазақтардың киіміндегі ең таңғажайып ізді скифтерден ежелгі түріктерге дейінгі алғашқы көшпенділер қалдырды.

Дипломатиялық миссияны Абылай хан және басқа да қазақ билеушілері жүзеге асырды. Бұл тек қазақтар үшін емес, Цин мемлекетінің халқы үшін ерекше оқиға болды. Осы оқиғаға байланысты көркем кескіндеме суреттерде, Гуимедегі музейде (Париж, Франция) және «Гугонг» мұражайында (Бейжің, Қытай) сақталған.

«Хуан Цин жи гонг ту» кітабының тоғызыншы жуанында алты миниатюра сақталған. Олар Кіші жүздегі қазақ билеушілерінің елшілерімен ­байланысты. «Нұралы бастаған кіші жүз – Батыс қазақтарының тағы бір бөлігі. Олар Іледен солтүстік-батысқа қарай 2000 ли-ден астам жерде орналасқан. Бір жерден екінші жерге көшіп, олар мал жаюмен айналысады ... Олардың әміршісі Нұралы 27-ші жылы Цянлун ле-тописидің (1762 ж.) айтуы ­бойынша елшілерін билеушіге жібереді. Олардың еркек­тері қарапайым матадан тігілген шапандар киеді. Әйелдер басына түрлі-түсті жібектен жасалған жаулық тартады...».

Бірінен соң бірі орналасқан осы суреттерге мынадай түсініктеме берілген: «Батыр басқарған кіші жүз де Батыс қазақтарының бөлігі. Олардың барлығы бір жерден екінші жерге көшіп, мал ­жайып, сауда-саттықпен айналысып, өмір сүреді. Цяньлун шежіресі бойынша 27-жылы (1762 ж.) олардың бас батырлары өз елшілері арқылы біздің билеушімізге сыйлықтар берді. Олар өздерінің әдет-ғұрыптары мен киімдері бойынша шығыс қазақтарына ұқсайды».

«Хуан Цин жа жаң ту ту» кітабының тоғызыншы жуанындағы соңғы екі сурет: «Үргеніш тайпасынан шыққан адамға бағынышты мұсылман» және «Қайып деген үргеніш тайпасынан шыққан адамға бағынышты мұсылман әйел» деп аталады:

«Қайып басқарған Үргеніш кезеңі – Батыс қазақтарының тағы бір бөлігі. Олардың көшпелі жұрты Кіші жүзге жақын, Іледен шамамен 2000 ли қашықтықта орналасқан. Сауда-саттық жүргізу үшін олар көрші мұсылмандармен бірге Ілеге келді. 27 жылы Цянлун шежіресі бойынша (1762) олардың бастары Кайып өз елшілері арқылы билеушіге сыйлық берді. Олардың әдет-ғұрыптары мен киімдері Кіші жүз адамдарымен бірдей ».

Жоғарыда аталған үш құжаттың барлығы Кіші жүз қазақтарына қатысты.

Қытайдың Бірінші тарихи архивінен алынған құжаттар қазақ-цин арасын­дағы дипломатиялық және ­сауда қатынастарының болғанын растайды. Абылай ханның бірқатар ресми хаттары өте қызықты және өте сенімді. Арақашықтыққа қарамастан, Қазақ хандығы мен Қытай бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болғанын атап өту маңызды. Қытайда қазақ хандары мен сұлтандарының барлық хаттары сақталған. Олар қазақ халқының құжаттық байлығы болып саналады.

Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыс­тану институты тұңғыш рет бес томдық «Қазақстан тарихы қытай дерекнамаларында» кітаптар сериясын шығарды. Томдардың бірі Қазақстан тарихы мен мәдениеті туралы археографиялық ескерткіштерге арналған. «Қазақ халқының билеушісі» деп аталатын түрлі-түсті миниатюралардың фрагменттері анықталды. Онда қазақстандық елші әйелімен бірге бейнеленген. Олар қазақ билеушілері Абылай хан мен Әбілфайыз сұлтаннан шыққан. Олардың мақсаты саяси және коммерциялық қатынастар орнату еді. Бұл саясат «жылқыға жібек айырбастау» деп аталды.

«Мәдени мұра», «Адамдар тарих тол­қынында» мемлекеттік бағдарла­ма­лары аясында 2 том және қазақ-цин дипломатиялық және сауда-экономи­калық қатынастары туралы 4 том жарық көрді. Қытайдың Бірінші тарихи архивінде және Қазақстанның Орталық мемлекеттік архивінде сақталған тарихи құжаттарды жүйелеу және каталогтау бойынша бірлескен қазақ-қытай бағдарламасы және оларды зерттеу ісі әлі де жалғасып келеді.

Меруерт ӘБУСЕЙІТОВА,

Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты жанындағы Республикалық ­тарихи материалдарды зерттеу

орталығының директоры,

ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі,

тарих ғылымының докторы, профессор