• Тарих
• 16 Қыркүйек, 2010

Тұранның даңқты перзенті

Қызылорда қаласында қазақ тарихында есімі алтын әріппен жазылған, уақытында әмір де, би де, батыр да болған Жалаңтөс баһадүр Сейітқұлұлына ескерткіш орнатылды. Жалаңтөстің аты 1611-1642 жылдары ерекше әйгілі болады. Жау қазақ еліне қарсы шапқыншылық жасағанда 50 мың жауынгермен оларға қарсы шығып, үлкен жеңіске жетеді. Дерек көздеріне қарағанда, ол 42 рет жекпе-жекке шығып, айдарынан жел ескен. Ол даңқты қолбасшы ретінде, Орта Азияны айтпағанда, Еуропаға да танымал болған.

Жалаңтөске қа­тыс­ты тағы бір оқи­ғаны айтуға болады. 1643 жылы Жетісу өңірінде жоңғар қалмақтарымен ауыр шайқас болды. Сол кезде Cал­қам Жәңгірге Жалаңтөс жиыр­ма мың әскермен кө­мек­ке келеді. Шайқас қазақтар­дың жеңісімен аяқталады. Жалаңтөстің бір ерекшелі­гі, ол соғыс өнерінің майталманы болып қана қоймай, ғылым-білімге, сәулет өнеріне айрықша көңіл бөлген. Ол Самарқанның әмірі болған жылдары атақты Шер-Дор медресесін салдырған. «Шер-Дор» деген парсыша «жол­барысты» деген мағынаны беретін көрінеді. Бұлай болатыны, Шер-Дор медресесінің әше­кейлі үлкен қақпасы болған. Қақпаның үстіңгі жағында екі жолбарыс бейнелен­ген. Әмірдің ұйытқы болуымен Тілдә-Кари мед­ресесі де бой көтерген. Мед­ресенің сырты, мұнаралар түрлі-түсті бояулармен сырланып, асыл тастармен қапталған. «Тілдә-Кәри» қазақша «алтынмен апталған» деген мағынаны береді. Баһадүр ескерткішінің құрылысына 58,7 млн. теңге қаржы жұмсалған. Сәулет туындысының биіктігі – 11,5 метр. Кешен 2 гектар аумаққа орналасқан. Ескерткіштің ашылуын­да облыс әкімі Болатбек Қуан­дықов сөз сөйледі. Ол Елба­сы­ның бастамасына орай ұлттың ұлы тұлғаларын ұлықтауда оң іс­тердің жүзеге асырылып жат­қанын айтты. Бұдан кейін ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Кен­же­ғали Сағадиев сөз алды. Батыр бабаның ерлік істерінен деректер келтірді. Қазақстан­ның қазіргі жетістіктеріне тоқ­талды. Елдің ЕҚЫҰ-ға төра­ға­лық етуі, биылғы жыл­дың ая­ғында елу бес мемлекет бас­шысы­ның Астанада бас қосатын­дығы – зор табыс­тар екенді­гіне назар аударды. Сөз алған «Жалаңтөс баһадүр» қоғамдық қорының төрағасы, еңбек ардагері Ыдырыс Қалиев салтанатқа қатысушыларға арнап жүрек­жарды лебізін білдірді. Ескерткіштің ашылуы Қорқыт Ата атындағы университетте «Жалаңтөс баһадүр» деректі фильмін тамашалауға, «Тұран топырағының даңқты перзенті – Жалаңтөс баһадүр» атты республикалық ғылыми-танымдық конференцияға жалғасты. Конференцияға ға­лымдар, халық қалаулыла­ры, ақын-жазушылар, ардагерлер қатысты. Осында әл-Фараби атындағы Қазақ ұлт­тық уни­верситеті жанындағы «Қып­шақтану» орталығының директоры, ҚР Ұлттық Ғылым академиясының академигі, та­­рих ғылымдарының докто­ры Болат Көмеков «Қазақ­стан тарихының проблемалары және Жалаңтөс батыр», Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымдары­ның докторы Бүркітбай Аяған «Ұлт-азаттық қозғалыс: қазір­гі Қазақстан тарихнамасы­на жаңаша көзқарас», Мадрид университетінің профессоры, тарих ғылымдарының канди­даты Самат Өтениязов «Жа­лаң­төс баһадүр өмір сүрген за­манның проблемалары» деген тақырыптарда баяндама жа­сады. Конференцияда сон­дай-ақ ҚазҰУ-дың профес­соры, филология ғылымдары­ның док­­торы Өтеген Кү­міс­баев, Мемле­кеттік сый­лық­тың иегері, жа­зу­шы Дү­кенбай Дос­жан, фи­зика-математика ғылымдары­ның докторы, академик Асқар Жұмаділдаев сөз сөйледі. Сөйтіп, Сыр бойында тағы бір еңселі ескерткіш бой көтерді. Тас тұғырдағы арғымақ мінген батыр бейнесінен өр рухтың асқақтығы байқалады. Нұркен Жандәулетұлы