• Тарих
  • 25 Ақпан, 2021

«ШАҢ ЖҰҚПАС ШАШАСЫНА САҢЛАҚ ЕДІМ»

Кейде осы әдебиет болмағанда «адам жаратылысының жұмбағы шешілмей, болмысының құпиясы ашылмай, әрі-беріден соң жанында тұнып тұрған тағдыры, азап-шері айтылмай кетер ме еді?..» деген ой келеді. Жұмыр басты пенде итшілеген тірлікке әуелде өзінің көзімен қарап үйренген. Бірақ оның жанында тұнған қалың қайғы, ауыр мұң толқытатын бір құбылыс болмаса ашылмаған жұмбақ арал сияқты қала береді ғой. Адамның жанары өзінің жүрегіне көп түсе бермейді. Адам-пенденің көзі жүрегіне түскен күнде де, өзінің жанынан көп ештеңені көре ­алмауы мүмкін. Содан да бәлкім адам дейтін күрделі жаратылыстың тағдыр-талайы жіті зерттеліп, тасқа көп басыла қойған жоқ.

Алпыс қасқыр аналы,

Жетпіс қасқыр балалы.

Ниеттері бәрінің,

Жиылып келіп қой қырмақ, – деген сөзді ел «жұмбақ» деп айтып жүруші еді. Алпыс аналы қасқыр да, жетпіс балалы қасқыр да адам еді. Хан, бек, датқа, билер болатын. Ел бейне бір көл бетінде толқыннан тұрған көбік тәрізді сырғып, жөңкіліп қашып жүретін. Қотыр үстіне шыққан шиқандай аш бүйірден орыс патшасы улы тырнағын салды. Онан бұрынғы қалмақ ханы, қыпшақ ханы, қоқан ханы Құдиярдың елге тиген ылаңы аз болмаған сияқты еді.

Мен жиырмаға жеткенде патша қазақты түгел қаратып алды. Елді руымен, малды қара, келе үйірімен есептеу қалды. Құдайдың көкте дейтін «Лауқыл Мақбозы» жерге түсті. Барлық мал-жан дәптерге жазылып, есеп алынды. Оны ел «қарақат» деп атады жинақтарда осы тәріздес бірталай мәтін бөлігі қысқартылып кеткен».

Осы бір дана, даңғыл адамның ел күйін күңірене сөйлеуі жаныңды күйдіреді. Сол тұста халықтан қауқар қашып, қаңбақтай қаңғалақтап қаңғырып кеткен замандарда оны сөзбен жұбатып, сөзінен дауа дарытқан, жан демеуі болған авторлық ауызша әдебиетті туғызушылардың рухани әлеуеті, тарихи маңызы жоталана түскен. Ұлттық тұғырдан түсірмей қазақты сақтаған қарулы күрес тактикасы да емес, ісшілдік (М.Әуезов) те емес, сөз өнерінің елдік, еркін бостандық рухымен ұласқан ұлы күші сияқты көрінеді.

Жамбыл сынды жыр жүйріктері кеңіс­тігі шексіз қазақ даласының бар аймағында сілкініп, ежелгі, ертегідей ерлік дәстүрлерді жырлады.

Оған көзі көрген өз уақытының аяусыз сұм­дықтарын қосты. Шамырқанды, ширықты.

Жамбылдың дәстүрлі эпикалық үрдісті жаңғырту өнегесі туралы айтылып келеді. Әлі де айтыла бермек. Зерттеушілер (Р.Әбдіғұлов) Жамбылдың «Өтеген батыр» жырының екінші, жарияланбаған нұсқасы туралы айтады. «Бұл нұсқасының ерекшелігі – басқа нұсқаларға қарағанда реалистік сипатының молдығында. Өтеген ерлігін суреттеуде эпикалық ұлғайта баяндаудан (поэмаға поэзияға болуы мүмкін – Қ.М.) тән асқақтықтан гөрі нақты суреттеу басым. Мұнда, сондай-ақ ғажайып батырдан гөрі қарапайым пендеден ерлігі мен қажыр-қайраты, кісілігі анағұрлым жоғары тұрған жанды, реалды образ жасаудың жақсы үлгісі бар. Жыр қара сөз кіріспемен басталып, оқтын-оқтын қара сөз үлгісіндегі қысқа баяндаулармен қайырылып отырады. Бұл өте көне әдебиетте кездесетін көркемдік әдіс болса да, жырдың реалдық сипатына нұқсан келтірмейді» (Р.Ә.).

Жырдағы орыс отаршылдығына қарсылық сарын, Жамбыл туындыла­рын­дағы «зарзамандық» желілер туралы зерттеуші кейінгі кезеңдегі жамбылтанудың өзекті мәселелері бағытында ой қозғаған. Жамбылдың эпикалық дастандарындағы түпмақсат сарындар, түбегейлі көркемдік ұстанымдар XIX ғасырдағы ел батырлары туралы тарихи жыр-дастандардың жанр­лық, даралық сипаттарын түзу актісіндегі жарқын поэтикалық негіздер есебінде танылған.

Жамбыл дастандарының жыр нұсқа­ларын тұтастықта зерттеу авторлық ауызша әдебиеттің ілгеріде Халел Досмұхамедұлы атап өтетін бір даралық сипатын танып, сіңдіруге деректік, дәйектік мәнде елеулі септігін тигізбек. «Халық поэзиясындағы авторлықтың үшінші түрі өз шығармасын автордың өзі хатқа түсірген немесе басқа біреу жазып алған өз шығармасын түзеткен сәтте пайда болады. Бұндай авторлықтың қазақ халық әдебиетінде кездесетіні күмәнсіз, бірақ дәл қазір ондай авторлар мен шығармаларды атап айтуға нақты деректер жоқ. Кейбір мәліметтерге қарағанда мұндай авторлық XIX ғасырдың бірінші жартысынан басталады деп жобалауға ­болады. Бұл қазақтың жазба әдебиетінің ­басталуы». Х.Досмұхамедұлы пікірінің Жамбыл шығармашылығымен «тоғысатын» тұсы, авторлықтың, шығарушының өзі хатқа түсіруі мәніндегі мәселесі емес, Жамбыл ауызша шығарды, ауызша түзеді. Жырау жанындағы хатшылар хатқа түсірді. Біз үшін маңыздысы – мәтінді шығарушының өз редакциясынан өткізу фактісі. Бұл тұрғыда ұлы жыршы Жамбыл ұзақ жылдар үзбей, үдете жырлаудың үздік бір өнегесін дамытты. Байытты. Байырғы нәзира дәстүрінде болған авторлық құқыққа ортақтасу тәртібін өз туындысына қолданудың дерегін, өкінішке қарай, әзірге бізге мұрасы дер кезінде жазылып алынып, хатқа түскен Жамбыл, немесе Жамбылмен тұстас халық ақындары шығармашылығының фактісінде ғана болжаумен шектелеміз.

Көзге ұрып, көңіл жаулаған ақпа-төкпе тіршілік толғауы да, дәл түсіп, төтесінен алған арнау өлең үлгілері де, таңды таңға ұластыра айтылатын ұзақ-ұзақ жырлар, жеке бас, бір рудың аумағынан озып шығып әлеумет жоғын іздеген айтулы суырыпсалма айтыс үлгілері, табиғаттан сурет ауысқан пейзаждық лирика, қилы сәттегі адам күйін аңлаған, айтпасын айтқан көңіл толқындары, дәстүр жалғап, жаңа дәуірдің бағытын түйіндей көктеп өтіп телегей-теңіз тарихты түгендеп, бүтіндеген эпикалық жыр өлеңдер – ұрпаққа өнеге шашқан ақыл-нақыл өсиет сөздер – ­Жамбыл ақындығының ұлт қазынасына сарқа төккен асылдары. Жамбыл поэзиясындағы сөз ұқсатудағы көркемдік тылсымдар, сөз құбылтудың озық, төлтума тәсілдері, ­баяндау жүйесіндегі құрылымдық әртектілік үлгілері, адам портреттерін айшықтау дәлдігі, дүние-болмыстың даналық тұғырларын тану, аңлау сұңғылалығы, дәстүрге жүгіну, дәстүрден оза шабу «мен-мендігі», т.б. көркемдеу қабаттарындағы қайырлы құнар таусылмай, сарқылмай айтылып келеді.

Екі ғасырдан енші алған Жамбылдың адамдық жаратылысы тұлғаланған өлең сөзі қысталаңда қысылмаған ақындық бол­мыс, шығармашылық өнер, кісілік ұстаным.

Жаманды ел қорғаған жамандадым,

Манапқа жақсы сөзді таба алмадым.

Аз сөзім бай, манапқа арналғанда,

Жалтақтап ел не дер деп алаңдадым.

Бала күннен сөз тапқыш, «тілі ащы» Жамбыл ауыспа сөзді анда-мұнда ғана болмаса, дағды етпеген. Біреудің айтқанын алмайды. Жан қайнарынан таза мінсіз асыл сөз ақ нөсердей төпеп, ағыл-тегіл жөңкілетін, жыр дария ұдайы шалқып жатты.

Шашасына шаң жұқпас жүйріктігі, тапқыштығы әр сәт таңырқатып, тамсандырып өтер еді. Қазақ поэзиясында шендестіру, салыстырулардың озық үлгілері мол. Жамбыл шабыт үстінде бірді-бірге соғып, сол өнегені оза шауып өрістетеді.

Жаманның көңілі көкте, жерде басы,

Алыс қой аңғарғанға екі арасы.

Жақсының өзі кішік, ойы биік,

Бірдей ме екеуінің мәртебесі?

Жамбыл тым байқампаз. Көрмейтіні, көңіл бөлмейтіні қалмайды. Көбіне өткінші сәттердегі көңілі сенген құбылыстарға қарайлап сөйлейді. Дүние – болмыстан сыр аулауға ынтық. Сергек. Айнала ортасын, адам пиғылдарын болжап, барлауында, тоқтам айтып, өткір сөйлеп өнеге түзуінде Жамбылдың мығым ізгілік, мұсыл­мандық ұстанымдары өріс ашады.

Біреулер малмен бәрін бөктеріп жүр,

Айтқанда ақыл, нұсқа жек көріп жүр.

Көтеріп дүниенің көң-қоқырын,

Апарып қай шұқырға төккелі жүр?

Жамбыл туындыларында ақындық «Мен» қазақ поэзиясындағы жаңа тұлға, дәстүрлі, «Меннің» (жаугершілік замандардағы жауынгер) жаңа типі еді. Бұл «Мен» – күнделікті күйбең өмірде күн сәулесіне қуанған сезімтал, дертті елінің мұңына шомылған секемшіл ақынның «Мені». Кейде тым ерке, еркін. Озық.

Шаң жұқпас шашасына саңлақ едім,

Сан жерде шаршы төске самғап едім.

Жұртындай жұрт торымай,

алысқа ұшып,

Алатын тоятымды таңдап едім.

Айдынның ақ шортанын жібермейтін,

Жасымнан жаза баспас қармақ едім.

Даңғыл ақын адамның дәуренінде асып-таситын, мезгілі жетіп жабығып, жаситын күндерін сабырмен салмақтайды.

Ақын қазақ өлеңінде көп айтылған кәрілікті етене досындай тым жақын тұстан, тосын келген қайырсыз қатты­лығын тізбелеп отырып барлайды, байқап-байқап сырын ұғуға ұмтылады.

Жетіппін жүре-жүре қыр басына,

Жол екен таусылмайтын бір ғасырға.

Елбіреп екі аяғым дірілдейді,

Көз жетпей тұрарыма, тұрмасыма.

 

Тамырдың тілі қандай, дәрігерім,

Жамбылға турасын айт, сыр жасырма!

Жетелеп біраз күнге жүріңдерші,

Кез болдық, қайдан демей бұл масылға.

 

Болыппын жыртық үйдей саңлауым көп,

Тұрғандай жан-жағымнан, жел-гуілдеп.

Өзіме – өз дәуренім жетер емес,

Болысып жібермесең біреуің кеп!

Ақын арнау өлеңдерінде өз дәуірінің бұлдыры жоқ заман күйін кейіптеп, сөз арнаған кісінің қарым-қауқарын тұлғалық деңгейде ашып, танытуға бейім.

«Мәңке туралы» сынды туындыларында нақты адам мінезі, пиғылын жасырмақтың психологиялық күйін, сыр берместің сырын шашып тастайды.

«Артықша туған азамат» терме өлеңінде Жамбыл ақын адам жақсысы қандай-ды дәстүрлі мақамында дүние шарттарын барлайды. Жырдың келесі тынысы (шумағы – Қ.М.) өз заманының жақсылары туралы толғау өлең болып ұласқан.

Жамбыл ауызша туған өлеңінде XIX ғасырдағы жер-су, мекен атауларын көптеп келтіріп отыратын деректілік мәнімен де танылған шығармалар шоғырында нақтылы жер атауларын – Жетісу, қырғыз жерінің тау, сулары, жайлау, жазықтары өнімді қолданылады.

«Зілді бұйрық» оқиғалы жыр ақын Жамбылдың біртіндеп баяндау, қою суреттер дарыту бағытындағы, авторлық ауызша әдебиеттегі дастаншылдық сарындағы шығармаларының бірі.

Суында Қарғалының ауыз ашты,

Бір пәлекет халыққа душарласты.

Басшылары кеткен соң тағат алмай,

Жиылған жұрт дағдарып жанталасты.

...Аттандық ұлығының қонысына,

Елді сорған борсықтай болысына.

Көп ерлер қаза тапты жауға аттанып,

Көксеген азаттықтың соғысында.

Жамбыл ақындығы халық әдебие­тінде төкпе жыр, суырыпсалма өлеңде, ауызша туған өлеңде өлеңнің өзегіне өмір құюдың, өмір сәулесін өшірмей тапқыр айтудың жазба лирикалық ­туындылармен жарыса жөңкілген озық поэтикалық үлгілері жасағанын айғақтауда көл-көсір көркемдіктің үлгісі болып әдеби мұра, әдебиет тарихын дамытып, байытты.

Жамбылдың ақындық өнегесі сіңген сөз мұрасындағы құнарлы, шалғынды, өрісті үрдіс, сөз жоқ, дәстүр жалғаған, жаңамен әрлеген эпикалық дастандары мен айтыс үлгілерінде, және ұшан-теңіз жыр мұрасын асыл кеуде қоймасында ұстаған ұлы жыршылық-жыраулық өнерінде басым.

Кеңестік дәуірде ақынды қақпанда ұстағандай қақпайлау, тордағы құстай шы­ғармашылық қамауға алу сынды жойқын өнерпаздық даралыққа қиянат та жасалды. Жаңа заман, бақытты тұрмысты бұлбұлша сайратып жырлату зорлығын бастан кешкен ақын бақытсыздығын кеш сезіндік.

Ақ-қызылдың қырғынын көрген, адамы арыған ашаршылық опатын көрген, Алашының ұлдарын айдап-қуған­ды көрген, ел жақсысының жағасы жыртылғанын көргенде кешегі арғы замандардан бұзылмай сақталған кісілік, ізгілік, мұсылмандық ұстанымдармен тұлғаланған, Өтеген, Саурық, Сұран­шының ерлік дәстүрін елдік, отаншыл­дық, ұлтжандылық мұраттарға ұластыра дәріптеген Жамбыл ақынның, туралы­ғымен даңқы жайылған өнерпаздың «дым­білмес» бола қалмағаны даусыз. Уақыт көшінде кеткен сол бір тұстардағы ақын жанын не дегенде де оның ұрпаққа қалдырған сөз мұрасындағы ұлы мазмұннан ұғына түсетініміз анық.

Ұлы жыраудың Жетісу тарихы жоталанып жатқан эпикалық дастандарының өз редакциясынан өтіп отырғаны, бірнеше нұсқасының болуы еріккеннен, ермек іздегеннен бе?

Асыл сөздің миссиясын ауырламай алып өтіп келе жатқан ақындық өнердің тарихи белдерінде биігі көзге бірден түсетін Жамбыл, құлағы түрік, санасы саңлақ Жамбыл ұлы түйсікпен сезінген өнерінің қазақтың ендігі өмір бағдарына қаншалықты қажет екендігін сол XX ғасырдың алғашқы жартысындағы азаткер Алаш қайраткерлерінің айтқандарынан да сезіне түскен.

Арыдағы Абайды біліп отырған ­Жамбыл берідегі Байтұрсынұлының және басқалардың жан қосып шыққан дабылын естіген болар... Сергіп, серпіліп отырған.

Елдік, отаншылдық рухты түсірмеген «азамат ердің баласы» жауынгер жыраулар поэзиясының даңғыл дәстүрі Жамбыл ақындығында алабөтен шығармашылық бағыт ашқан (Кеңес тұсындағы қаумалап отырып айтылған саясат ығындағы үгіт-насихат өлеңнің қауқары ақындық өлшемде ауа райын туғыза алмайды – Қ.М.).

Алдындағы асқар биігі, ақындық мектебі Сүйінбай жырлаған «Өтеген батыр» жырын Жамбыл ақын да айтты. Бұл шығармашылық қостарапта нәзира дәстүрі ілгері оза ма? Басқа бір сипаттары бар ма?

Осындай мәселе XIX ғасырдың өн бойын­да кең таралып, «жүз ақын жүз түрлі» (шартты – Қ.М.) өрнектеп, әрлеп отырған дін тарату соғыстары, пайғамбарлардың ғұмыр-ғибраты айтылатын қисса өлеңдерге де, төл батырлық дастандарға да, ғашықтық эпосқа да қатысты кеңіте зерттеулермен нақтылана түскен.

Ақ көбікке оранып,

Толқыны тоқсан бұралып,

Арықтай аққан арнаны,

Жамбыл бір жыр жырласын.

 

Жұрт хикая тыңдасын,

Өтеген батыр туралы.

Хикая емес бұл өзі,

Өз жанымнан шығарған,

 

Есімде жоқ осы жыр –

Қайдан, қалай алынған.

Ызыңдап жел жеткізген, айнала дүниенің бәрі айтатын халық сөзі екен. Оны жыршы айтқан, ақын өлең еткен.

Өтегеннің қос мүйізді болып тууы, өмір тарихы баяндалып басталған «Жаздың жылы күні еді» деп жағымды күйде жалғасқан жырдың тіл көркемдігі, поэтикалық тазалығы тыңдаушыны тарта түседі.

Батырдың шапшаң өсуінен хабардар ете сала айтушы – Жамбыл жырау бірден ел тарихын толғауға ойысады. Тарих болғанда өзі айтқан бір кездегі қырғыз, қазақ, қалмақ ұрысынан бірден патшадан, хандардан көрген қорлыққа XIX ғасырдың оқиғаларына «өтіп» кеткен. Жырдың ­баяндалуында бұл екі арада ұзақ тарихтың сұлбасына түсіп, нақты айтып өтуі әбден мүмкін. Бірақ ендігі оқушыға жеткен тасқа басылған оқиға былайша өрбіген.

...Жетісу қазақтың ежелгі қонысы еді,

Мамығы майдай оралған.

Күндер болған бір кезде,

Сол жер қанға боялған.

Қазақ поэзиясындағы атамекеннен ­айырылу, жер кезіп, ел кезіп қоныс іздеу сарыны оқиғалы жырдың мазмұнын түзген. Өтеген батыр жұртын Жиделібайсын жұмақ мекенге көшіруді көксейді. Тынымсыз заманның кескекті ерінің, сөзі мен ісі бір жерден шығып отыратын ел бастар азаматтық тұлғасы кесімді, шешімді тұстарда танылып, ашыла түсіп отырады. Өтеген қол бастап Қытай барды. Көзі қуанбады. Көңілі толмады. Қабағын жапқан қара орманда қылмиған қыз болып, таусылмайтын, қашанда батырдың жолын тосатын, қарасы қалың қарсы күштің біреуі жезтырнақ жолыққан. Асу-асу белдерден өтіп Өтеген діттеген жеріне жеткенше талай оқиға бастан өткен, көрмеген, білмеген елдердің ерекше тұрмыс күйлері есте қалған. Жамбыл Өтеген сабылып іздеп, сарылып күткен арманды мекенді тапты дейді. Өтегеннің аузына сөз салады.

«Осы жерде Өтеген, деміңді ал, көзің сал,

Кезе бермей қияны,

Осы жерде деміңді ал!»

Ақын қазақ қазаннан кейін жарыл­қанды дегенді меңзей ме, жоқ, «қазақ әлі Жиделібайсынды таба алмады, Өтегендей ер қайда?» деуге ыңғай таныта ма? Қалай дегенде де халқының өксігі, арман-аңсары өлеңге көшіп, өмір жалғаған, қуат шашқан.

Классикалық ғылым өрісінде дара ізденіс машығымен, мұраны игерудің әдіс­намалық, ғылыми көкжиегі бір ғана түпкілікті тақырып – сүйінбайтану ауқы­мында ілгері оздыруға ден қойып, ұтымды еңбек жасап келе жатқан Мүбәрак Үмбетаевтың зерттеу тәжірибесі назар аударады.

         

Қанипаш Мәдібаева,

М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Бас ғылыми қызметкері, филология ғылымының докторы,

профессор

 

Құралай Мұхамади,

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық

 университетінің профессоры,

филология ғылымының кандидаты

 

2193 рет

көрсетілді

84

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

ANA TILI №12

28 Наурыз, 2024

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ерлан Жүніс

«Ана тілі» газетінің Бас редакторы