• Cұхбаттар
  • 12 Мамыр, 2021

Сатыбалды НАРЫМБЕТОВ, жазушы, кинорежиссер, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты: Қазір әрқайсымыз өз аралымызда қалдық

«Біздің заманның кейіпкерлерін» кинода қалыптаған Сатыбалды Нарымбетовпен Опера және балет театрының қарсысындағы, Алматы қонақүйінің кіреберісіндегі кофеханалардың бірінде отырып сұхбаттастық. Қасымда әріптесім, кино мен өнер тақырыбын індете зерттеп жүрген Әсия Бағдәулет те бар еді. Қазақ киносы тақырыбындағы әңгіме ауаны өнер, өмір, тұлғалар өнегесіне ауысты. Сондықтан оқырманға сұхбатты бірнеше тақырыпшаларға бөліп ұсынғанды жөн санадық. 

Салыстырудан қашу керек

– Шукшинді білесіз ғой, аға?
– Білдің деген аз сөз, ВГИК-те оқығанда оны көрдім де. 
– Әңгімені осы сауалдан бастағаным, сізде Шукшинмен ұқсастық бар сияқты. 
– Сырт көз солай ойлайтын болуы керек. Міне, қасыңда Әсия да отыр ғой, ол да сөзімді қуаттар, шындығында Шукшин екеуміздің арамызда бәленбай ұқсастық жоқ. 
– Ол да режиссерлікке жазушылықтан келгендіктен ұқсастырғаным ғой. 
– Сол бір ғана факт екеумізді ұқсас етеді. Ал шығармашылық тұрғысынан екеуміз екі бөлек адамбыз. Оның кейіпкерлері тым өткір... Маған Фолкнердің, Дулат Исабековтің кейіпкерлері жақын. Дулат аға екеуіміздің топырағымыз бір. Біздің кейіпкерлерімізде оңтүстіктің жұмсақтығы, юморы басымдау. Жалпы қазақ халқын мақтаншақ деп жатады ғой. Соның ішінде мен де ерекше мақтаншақ шығармын. Кітапты көп оқығаныма мақтанамын. Бірақ қанша көп оқығаныммен, қайтып оралатын қазығым – Абай екен. Тәкен Әлімқұлов, Асқар Сүлейменовті жиі қайталап оқимын. Абайға жиі жүгінемін. Бұрын мән бермеген сөзге қайталап оқығанымда ой жүгіртемін. Абайды бірнеше адам орысшаға аударды. Қазір Ербол Жұмағұл деген жігіт аударып жүр екен. Оның өзінің өзгеше бір ракурсы бар.  Өзіміз түсінбеген дүниені кейде аудармаға қарап салыстырғаныңда, сөз жаңа бір реңкке ие ­болады ғой. Міне, Абайды аудармалары арқылы осылай салыстыра оқып жүрмін.  
Сіз мені Шукшинге ұқсатып отырсыз. Бізде «Олар бұрын жазды, мәдениет оларға бұрын келді» деген таптаурын түсінік бар. «Қазақтың Чеховы, Шукшині» дейді. ­Федерико ­Феллини, Такеши Китано да режиссерлікке ­жазудан келді. Ондай режиссерлер көп қой. Ол жаңалық емес. Белинскийдің кезінде шығарманың кейіпкерлері, қарапайымдығы жағынан «кішкентай адам» деген термин туды. Қаламгерлер де, сыншылар да «кішкентай адамнан» халық құралатынын айтады. Шукшиннің маған жақындығы – дүниетанымымыз ұқсас дер едім. Ол да «кішкентай адамдарды», яғни қарапайым бұқараны жазды. Мен де «Көзімнің қарасынан» бастап айналамдағы қарапайым адамдарды жазуға, көрсетуге тырысып келемін. «Созақтан шыққан Гамлетімнің» прототипі – неміс тілінен сабақ берген, МАИ-да істеген нағашым. Он шақты жыл бұрын Есік жаққа көшіп келді. Бірақ киноны көрмеген екен. «Сатыбалды сені мазақтап кино түсіріпті» десе, «Сол баланы әкеліңдерші, мойнын бұрап жұлып алайын» дейтін көрінеді. Кейде екі кейіпкерден бір кейіпкер жасап шығарасың, кейде бір адамдардың мінезін аласың... 
Бір сөз екінші сөзді оятады ғой, «Нобель, Оскар сыйлығын неге алмаймыз?» деп те қорсынып жатамыз. Бізге осы салыстырудан қашу керек. Соңғы он шақты жылдағы Нобель сыйлығының лауреаттарының шығармаларын оқып отырсам, Әбіш Кекілбаевтан, Әкім Таразидан, Мұхтар Мағауиннен, Қалихан Ысқақтан асып бара жатқан ешқайсысы жоқ. Маған салса, Нобельді Кэндзабуро Оэден гөрі Кобо Абэге берер едім. Абэнің жазғандары қобыздың үні сияқты ішке түседі. Кеңес үкіметі кезінде Нобель сыйлығын алғандардың ­Шолоховтан басқасының барлығы – диссидент қаламгерлер. Неге ендеше Оскар, Нобель деп қадалып қалдық? Себебі бәрі бізді әлдекіммен салыстырғысы келеді. «Оскарды,  Нобельді алған жоқсың, демек екінші санатты режиссер, екінші санатты жазушысың» деген сыңайы. Өзім бірнеше халықаралық фестивальдердің қазылар алқасында мүше болдым. Жүлде қалай берілетінін байқап қалдым. Сондықтан мұндай сыйлықтар қаламгердің күш-қуатының өлшемі емес дер едім.
– Алайда ондай сыйлықтан кім бас тартады? Халықаралық сыйлық деген белгілі бір мәре ғана емес, пендәуи ұмтылыс та шығар, бәлкім?
– Осылай басын ашып алғанымыз дұрыс. Қандай да бір сыйлық қаламгердің пендәуи ұмтылысының бір көрінісі деу керек. 
– «Кішкентай адамдар» туралы әңгімеге қайта оралсақ. Иә, сіздің жазғандарыңыздан осы заманның келбетін көп байқайтын едік. Бірақ соңғы уақытта неліктен тарихқа қалам тарттыңыз?
– Себебі, ашығын айтқан кезде, тарихтан өзімнің ұлттық портретімді іздедім. Мен кіммін, әкем кім, оның әкесі кім болған? Арғы аталарымның тарихына үңілгенде, дерек ­Кенесары ханға тірелді. Тамалар Созақта неге жүр? Кенесарының сарбаздарымен Қоқанды алуға келген кезде еріп келіп, қалып қойған екен. Осылайша, өзімнің портретімді іздеп жүргенде Кенесары алдымнан шықты. Сөйтіп жүріп тарихқа бет бұрдым. Оған себеп болған –  Ермұхан Бекмахановтың Кенесары туралы еңбектері. Бекмахановтың зайыбы Халима апамыздың күнделіктері. Ал Мұстафа Шоқайды Әкім ағам Тарази менен көбірек зерттеді. Содан кейін екі-үш жылдай қосыла зерттедік. Мария апамыздың күнделігін қостық. Осылайша, Мұстафа бейнесін өз замандастарының көзімен жасауға тырыстық.  

 

Өзіміздің ұлттық автопортретімізді қоқыстан аршып алу керек

– Осы жерде сөзіңізді үзе тұрсам. ­Кенесары дегенде, барлығымыздың ішімізде өз Кенесары­мыз оянады ғой. Қазір Кенесары ханды идеологияға асыра айналдырып жібермедік пе, қалай ойлайсыз?
– Жоқ. Олай емес. Біз тұлғаларымызды алдымен тарих тозаңынан аршып алайық. Кенесарыны қалқан қылып, біреуді шауып алуға барсақ, міне, сонда оны идеологияға асыра пайдаланып отырмыз дей аламыз. Кенесары туралы әркімнің пікірі әртүрлі ғой. Қазақтың үш жүзі болса, оның біразы ханның соңына ерді, біразы оған назаланды. Тәуелсіздік алғанымызға отыз жыл. Кенесары әсіреидеологияға айналса, міне, осы уақыт аралығында Ресейге сұрақты төтесінен қойып, бас сүйегін алдырар едік. «Біз жеке елміз, бізде шаруаларың болмасын» дер едік төтесінен. Талай ұрпақ Кенесарыны ту қылып аттандар еді. 
Ал біз оның кім екенін ғана айтып отырмыз. Қарапайым бұқара халық, өсіп келе жатқан жас ұрпақ өз тарихын білгісі келгенде, «қайдан келдік, қайда бара жатырмыз?» деген сұрақтарға жауап іздегенде керек тұлғалар осындай даңқты бабалар. Кенесарының ескерткіші астанада тұр. Алайда оны идеологияға айналдырғысы келсе, неге осы кезге дейін Кенесары туралы кино түсіруге тапсырыс берілген жоқ? Енді ғана Қасым-Жомарт Тоқаев «Тарихи тұлғаларымызды түгел шығару керек» деп айтып, бізге белгі берді. Баяғыдан бері дайындалып жүрген едім. «Жаңғырықта» Кенесары мен Янушкевич кездеседі. Соны байытып, кеңейтіп, Құдай қаласа, түсірсем, ары қарай, Алла Тағала бұйырса, ­Кенесары атамыздың бейнесін жасауға тырысамын. Мұнда ешқандай әсіреидеология жоқ, өзіміздің ұлттық автопортретімізді қоқыстан аршып алу ұмтылысы ғана бар. 
– Ұлттық портретімізді көрсететін кино болсын, көркем шығарма болсын, жарық көрген сәтінде ғана дүмпу болып, кейін ұмытылып қалатындай әсер байқалмай ма?
– Оны науқан дейді ғой. Сол науқанға айналмаса екен деген үміт қой біздікі. ­Мысалы, қазір латынға көшеміз деген сөз науқанға айналып кетті. Жер туралы мәселе де науқаншылдықтың бір көрінісі болып тұр. Тіл туралы әңгімені де науқанға айналдырып жібердік. Бәрі бір сәтте лап етіп, көтеріледі де, кейін тоқтап тұрып қалады. Не шешілмейді, не қойылмайды. Тұлғалар туралы кино да науқанға айналып кетпесе екен деген тілек бар. 
– Қазір кино әлемінде, жалпы өнер әлемінде, жақын, таныс дүние емес, бұлыңғырлау шығарма көбейіп кетті ме деп алаңдаймыз. Біз театрдан, кинодан, әдебиеттен өзімізді көргіміз келеді ғой. 
– Өзіңді салыстырып отырасың ғой. «Мына жағдайда мен не істейтін едім?» деп. 
– Иә. 
– Демек, режиссер мәресіне жетті деген сөз. Ол өз әлеміне сені жетектеп қонақ ретінде кіргізе алды. Төріне шығармаса да, өз әлеміне баурайды. 
– Бірақ ондай шығарманы театрландырылған деп те менсінбей қоятынымыз тағы бар... 
– Біраз ағамнан кезінде осы театрланды­рылған деген сөзім үшін таяқ жеп қалғаным бар. «Қыз Жібек» – таза кино емес, театрлан­ды­рылған экрандық нұсқа. Сөзге құрылған драматургия» дедім. Олар мұны «Қыз Жібек» кино емес» деп түсінді. Ондай кино да, эпос жанры да бар. Ол театрға жақындау. Германияда не көп, фестиваль көп. Сыйлықты мазмұны үшін ғана емес, кино тілін іздеуге ұмтылысы үшін береді. Оскар, Канндар саясат, идеологияға құрылады. Көпшілікке арналған фильмдерге беріледі. Кино – әлі күнге жас сала. Оның жебеушісі де жоқ. 
Француз кинорежиссері әрі сценарисі Робер Брессон айтқандай: «...Кино, ол солай аталғысы келсе, театрлық экспрессивтілікті, оның ішінде актерлік экспрессивтілікті толы­ғымен жоғалтуы керек. Театрлық экспрес­сивтілік кинематографияны өлтіреді. Экран кескіні белгілі бір сапаға ие болуы: бейтарап болуы керек. Кадрдың мағынасы немесе түсі фильм­нің басқа кадрлары арасындағы өзара байланыс процесінде ғана пайда болғаны жөн, өйткені фильмді кадрлар жасамайды. Түс өздігінен ешқандай мән бермейді, ол тек басқа түспен салыстырғанда ғана мағыналы болады. Байланыстар мен қарым-қатынастар да сондай дүние. Актер, театрдағыдай актерді бейне­лей бастаған минуттан, яғни ым-ишара көмегімен өзін көрсетуге ұмтылған сәттен, әдетте, оны фальш дейді, ол сіздің қия­лыңызды тежейді»...
– Ол жебеушіні ойлап табуға не кедергі?
– Әуелі кино тілін қалыптастырып алсақ дейміз. Сол үшін қаншама жас еңбек етіп келеді ғой. Өсіп келе жатқан Әділхан Ержанов, Серік Әбішев, Жасұлан Пошанов секілді бір топ режиссер бар. Данияр Саламат, Кенжебек Шайқақов, Рүстем Әбдіраштардың барлығы киноның тілін іздеуге ұмтылып жүр. 
Былтыр киноорталықпенен айқасып жүргеніміз де сол киноға деген адалдықтың бір ұмтылысы еді ғой. Оны біреу түсінді, тағы біреу түсінбеді. Қазақфильмге бір-ақ фильм берген. Нұрлан Санжардың сценарийі бойынша, Венгриямен қосылып түсірілетін киноға ғана. Үш-төрт мультфильмге, бес-алты деректі фильмге ғана қаржы бөлінген. Үкіметтің қазақ ұлттық киносын өркендетуге арналған қаржысын отызға жуық жекеменшік киностудияға таратып берген. Бір жарым жылдай айқасып жүріп, Г.Сәрсенова ақыры ақшасын қайтарды. Шын жанашыр адам ұлттық киноға арналған қар­жыны коммерциялық жобаларға таратып бере ме? 
– Қайтқан қаржы қайда жұмсалады?
– Ұлттық киноға, әрине.
– Ал ұлттық кино деген қандай кино?
– Ұлттық мүддені, психологияны, мента­литтетті қай жанрда болса да көрсететін фильм. Ал олардың қаржы құйып отырған фильмдері – көшпелі сюжеттер. Ішінде Нұрлан Қоянбаев, Нұртас Адамбайлар бар. Олар бізсіз де түсірген, түсіре де береді. Оларға ақша не керек?
– Ұлттық киноға қаржы бөлінгеннің өзінде де ол ақша ұлттық бағытта кино түсіріп жүрген режиссерлерге берілетініне сенімдісіз бе? Оны берудің қандай да бір критерийлері бар ма?
– Ол критерийлерді өткізбей қойған жоқ па? 
– Тұлғалар туралы кинолардың бір парасы мерейтой аясында түсіріледі ғой. Оларға деген пікіріңіз қандай? 
– Мысалы, жақын арада ғана Жамбыл туралы сценарий қолыма түсті. Жап-жақсы жазылған. Біз Жамбылды толық түсінбей келеміз. Ол нағыз жырау, жыршы еді. Қасына хатшыны қосып беріп, Кеңес өкіметін жырлатты. Ал жыраудың жүрегіне ешкім үңілмеді. Генийді осылай сындырды. Міне, осындай адам жанының қалтарыс-бұлтарысы толық ашылатын кино мерейтойда түсіріле ме, басқа уақытта да түсіріле ме, ол қазаққа керек деп ойлаймын. 

«Шоқ пен Шер» – Мәскеуде жарияланған қазақтың жалғыз сценарийі

– Сұхбаттарыңызды оқып, тыңдап, көріп отырғанда байқадым. Әкеңізді ерекше қадір тұтады екенсіз. Әрине, кез келген адам әкесін айрықша құрметтейді ғой. Бірақ сіздің жақсы көру басқаша секілді. «Әңгіме жазып жүріп, ВГИК-ке барғанда «Шымкентке бара салмадың ба?» деп әкеңіздің кейігенін айтасыз. Тырнақалды кітабыңыз шыққандағы әке қуанышы сізді де ерекше сезімге бөлеген сыңайлы. «Кенесарыны зерттеу – өзімді зерттеу» деп айтып отырсыз ғой. Бұл да әкелердің алдындағы парыз ба?
– Иә, әрине. 
Кенесары өзінің тағдыры немен аяқталарын сезбеді деймісіз, сезді. «Төре тұқымымын, Алатау жақтан бұрылып, орыс­тар жаққа қарай барсам, орыс патшасының алдында тізе бүккенім, ұлт-азаттық қозғалысты тәрк еткенім болады» деп бірбеткейлігімен бас имеді. Ол басын бәйгеге тікті ғой. ­Наурызбай да, Ағыбай да: «Сұлтан, қайтайық, орыс патшасымен тіл табысайық, Абылай хан сияқты сыпайы саясат ұстанайық» деді. Кенесары соңғы монологында: «Осы жолдан қайтсам, ел менің төре тұқымы екеніме сенбейді. Төре тұқымы, Шыңғысханның ұрпағы жалтақ десе, елдің сағы сынады» деді. Жалған намыс емес, шын намыс. Кенесары арқылы сол кездегі үш жүзге бөлінген елдің көңіл күйін, жағдайын, ахуалын білуіміз керек қой. Соғыс болмаса, батырлық жоқ болар еді. Көне эпостардан бастап, кейінгі батырлар тарихына үңіліп көріңізші. Олардың ешқайсысы өзге елді шапқан жоқ, өз жерін, елін қорғаймыз деп қолына қару алды. Жақсы өмір үшін жорыққа шықты. Олар соғысты емес, бейбіт күнді аңсады. Бодандықты емес, тәуелсіздікті ұлықтады. Міне, біз бұрынғы тұлғаларымыздың осы еңбегін ұмытпауымыз, бағалауымыз керек. 
– Осындай шығармаларыңыз дүниеге келгенін көрген әкеңіздің ризашылық сезімін сездіңіз ғой.
– Әкем қатты риза болса да, ешқашан мені мақтамайтын. Ризалығын көзінен байқайтынмын. Маған ешқашан да ұрсып көрмеген. Қатты ұрысқан кезі бар. ВГИК-тен ауылға қайтып келе жатқан кезде әуежайдан бірге оқитын достарым қарсы алды. Өз үйіме емес, бірден үйлеріне алып кеткісі келеді. «Ең болмаса шабаданымызды тастайық» деп үйге келдік. Жеңгең екеумізді достар алқалап апарып, әке-шешемізбен амандастық та, шабаданды қойып: «Қазір біздің үйге кіріп шай ішеді де, қайтып келеді» деп сұрап алып шықты. Сол кеткеннен екі-үш күн жоғалдық. Үш-төрт күннен кейін таңертең тұрып жатсам, әкем намазын оқып болған, сәкіде отыр екен. Үнсіз бұрылып қарады: «Еее, балам, пилятский пилят екенсің» деді. Әкемді «тәте» деймін. Ешқашан ұрмаған, ұрыспаған. ­Шешемнен талай таяқ жедім ғой. Ал әкем қатты ренжіген кезде домбырасын тыңқылдатып отырып «пилят екенсің» дейтін. Содан «тәте» деймін ғой: «Сіз бұрын бір-ақ рет пилят дейтін едіңіз. Енді неге екеуін айтып отырсыз?» дедім. «Е, двойной пилят дегенім ғой сені» деді ашуланып. Одан ары ештеңе деген жоқ. Шахтер боқтампаз келеді ғой. Бар боқтығы осы сөз еді. 
Әкемнің бір рет ренжігенін байқадым. «Шоқ пен Шерге» Ленин комсомолы сыйлығын берді. Мені – сценарий авторын, режиссер ретінде Қаныбек аға Қасымбековті ұсыныпты. Біреу орта жолда менің фамилиямды сызғызып тастаған. «Шоқ пен Шер» – Мәскеуде жарияланған қазақтың жалғыз сценарийі. Әкем соны мақтан тұтып жүретін еді. Кешке шай ішіп отырғанда радиодан, теледидардан хабарлады. Қаныбек алды деп сүйіншілеп жатыр. Әкем домбыра шертіп отырып: «Өзің асыраған тайды біреуге мінгізіп жібердің, иә, балам» деді. Жүрегім шым ете қалды. Әкемнің өзіне ренжігені, сосын мені аяғаны сол еді. Кейінгі Президент сыйлығы, Мемлекеттік сыйлықты алғанымда әкем бұл өмірден кетіп қалған еді. 
Әке-шешемнің көңілінен толық шықтым деп айта алмаймын. Бір қызы­ғымды көрсете алмадым ғой. Бір рет қана 1000 рубль қаламақыны поштамен салып жібердім. Соның тең жарымын ауыл адамдарына таратыпты. «Баласы жазушы болып кетіпті, кітабы шығыпты» деп құттықтап келгендерге таратып берген ғой. 
– Шын қуанған шығар? 
– Әрине. Ол кісі момын кісі еді. Атамыз Нарымбет молда медреседе сабақ берген. Молданың баласы деп қазан ұйымдастыру, той өткізу жағын әкеме тапсыратын. Шахтер ретінде ерте зейнетке шықты. Міне, той ұйымдастырамын деп жүретін. Ауыл халқы өкпешіл ғой. Соңында кінәлі әкем болып шығады. «Жәлел ұйымдастырып еді ғой, ай қарап жүр ме?» деп әкеме өкпелеп жатады. Оған шешем ренжиді. Ол кісі мінезді кісі еді. «Қадекең келе жатыр» десе, бәрі тып-тыныш бола қалатын. Анамның аты – Қадиша. Кешке таман әкем домбыраны шертіп отырса: «Иә, тыңқылдатып отыра бер» дейтін шешем ұрсып. Сосын маған қарап: «Өмір бойы тыңқылдатып келе жатыр. Біреу той жасаймын десе, балаға ұқсап жүгіреді. Бәрін ұйымдастырады. Артынан осыны күстаналайды» дейді күйіп-пісіп. Әкем: «Әй, доғар енді! Осы домбырамен бір ұрайын ба?» дейді жай ғана. «Әне, ұрам дегеніңе жиырма жылдан асып кетті. Ең болмаса бір ұрсайшы!» дейді шешем. 
– Өзіңіз ше? Өзіңіз де жақсы әке болдыңыз ба?
– Перзенттерімнің ешқайсысын ұрмасам да, ылғи да ұрсып жүремін... Үлкеніміз, Асқар-Мұхит – кемпір-шалдікі. Ол маған бой бермейді. Ескендір – өзімдікі. Ортасында бір қыз болса деп армандап едік...

Есеп-қисап қай тілде жүрсе, 
сценарий де сол тілге бағынады

– Неге қазір көп фильмдердің сценарийі орыс тілінде жазылып, түсіріледі?
– Себебі есеп-қисабы орысша. Бұрындары редакциялық алқаның көбі орыстілді болды. Сол кезден қалыптасып қалған үрдіс қой. Ермек Аманшаев келген соң біртіндеп қазақша сценарийлер келе бастады. Бірақ кино шығынын есептеу үшін бухгалтерия мен қаржы бөліміне сценарийді орысшаға аударып тапсырамыз. Мен, мысалы, амалсыздан әлі күнге дейін сценарийді орысша жазамын. 
– Бухгалтерияны ауыстыра салуға болмай ма?
– Ол шартты енді қойып жатыр. 
 

Біз де солай жалтақ болып қалғанбыз

– Бір сұхбатыңызда қазақ режис­су­расындағы жанрлар жұтаң екенін айтасыз... 
– Жанр жекеменшік кинода ғана бар. Едіге Болысбаев деген белгілі режиссер болды. Фильмдері тұнып тұрған мелодрама. Голливудтың 99 проценті мелодрама ғой. Едігеге киносының мелодрама екенін айтсам, ренжіңкіреп қалатын. «Сәке, мелодрама дегеніңіз не?» дейтін. Мелодрама да шеберлік. Отбасылық трагедияны көрсету де мелодрама ғой. «Анна Каренина», «Ағайынды Карамазовтар» да – шебердің қолымен жазылған, адамзаттық деңгейдегі ­мелодрама. Ал бізде мелодраманы үндінің жылауық киносы деп ойлайды. Сондықтан жанр тазалығы жоқ. Бір эксперименттер жасалып жатыр. Әрі күлдіріп, әрі жылатып, әрі боевик түсіретіндер бар. Ал әлі күнге нақты бір жанрды таза қалпында түсіріп жүргендер аз. 
Бұл режиссерлердің кінәсі емес. Қандай тамаша жігіттер бар! Бәрі қаржыға тіреліп тұр. Жеке студиялардың барлығы – коммерсанттар. Олар тек ақша үшін түсіреді. Жанрлық кино, артхаус түсіретін Әділхан бастаған бір шоғыр топ келді. Қырғызстанда Садық ­Шернияз деген талантты жігіт жүр. Бірнеше тіл біледі. «Құрманжан датқаны» түсірді. Жанрлық кино. Мейнстрим деп ат қойып жүрміз ғой. Бізде де сондай ғажап жас режиссерлер жеткілікті. Түрлі жанрда түсіретін жастардың ешқайсысын алаламай бауырымызға бассақ, бүгінгі қазақтың бет-бейнесін солар киноға айналдырып береді. 
Сол жаңа толқынды жақсы түсінемін, жақсы көремін. Оларға қатты қызығамын. Менде ондай мүмкіндік болмады. Жаңбыр-жаңбырдың арасымен, осы күнге аман-есен жеттік, әйтеуір. Кинорежиссерді камикадзе деп жатады ғой. Біздің камикадзеден бір айырмашылығымыз, камикадзелер өзін өлтіреді. Ал біз күйелеш-күйелеш болып тірі келе жатырмыз. Кеңестік цензурадан да жараланып өттік. Атқа мінгенде шыбықпен басынан тартып жіберсең, ат жалтақ болып қалады. Біз де солай жалтақ болып қалғанбыз. Ал жас ұрпақ жалтақ болуды білмейді. Оларға шыбық тимеген. 
– Қырғыздың режиссерін атап жатырсыз ғой. Әдебиетте, кинода, театрда болсын, қырғыздармен өте етене секілдіміз. Көрші, туыс болғандықтан ғана ма? 
– Қырғыз, қарақалпақ, татар, башқұрт жақын ұлттар ғой. Ташкенттің өзбектері бізге тіптен жақын. Ташкенттік өзбектің тілін оңай түсінеміз. Ал Хиуа, Бұқара өзбектерінің «яхшымысызынан» ары қарай түсіне бермейміз. Бізде туыстықтан өзге, ортақ мәселелер де бар. Әркім өз тәуелсіз жолымен келе жатыр. Алла Тағала біреу, бірақ баратын жол әртүрлі десек, біз ұмтылған тәуелсіздік біреу, алайда соған әркім өз жолымен жүріп келеді. Бірақ ешқайсымыз тәуелсіздігімізді толық орнатқан жоқпыз. Әр республика мәселелерден, кеңестік психологиядан толық арылмадық. Себебі, тұтас буын өзгермеді. Ол буынның жүрегінде Кеңес үкіметінен қалған бір самоцензорлар отыр. 
ҚазМУ-де үш жыл оқығанда автобус­пен, трамваймен жүреміз. Студенттер өзара шүйіркелесіп, қазақша сөйлесіп кетсек, орыстың бүкірейген кемпірі: «А-ну, прекратите! На вашем калбитском языке не болтать! Говорите на русском, человеческом языке!» деп айғайлап ұрсып кетуді міндеті санап тұратын. Бүгінгі үлкен буын жазушылардың, қаламгерлердің, өнер адамдарының бәрі осы сөзді бозбала шағында талай естіп қатайды. Мен 23 пәтер ауыстырыппын. Соның бірінде мені және тағы бір жігітті өзге ұлт өкілдері немістің овчаркасымен қуып шыққаны бар. «Қазақфильм» киностудиясы бұрын қазіргі Қалдаяқов пен Төле бидің бойында еді. Төртінші трамвай барады. Менің сценарийім бойынша деректі фильм түсіріліп жатқан. Соның монтажына барып, мәтін жазу керек болды. Таңғы мезгілде 4 трамвайға отырамын деп келе жатқанда, масаң екі еңгезердей орыс солдаты қарсы шығып: «Әй, туземец, дай десятку» деді. Салмағым елу-ақ келі тартатын жігітпін. Ақшам жоқ деп едім, бір ұрды. Шалқамнан түстім. Жерге сұлап түскен мені тепкінің астына алды. Орыстың бір кемпірі көріп қалып, айқайлап еді, әйтеуір, екеуі кері қайтты. Бар көрсеткен қарсылығым, қасымда кірпіштің кішкене сынығы жатыр екен, соны арттарына жіберіп қалдым. Есеңгіреп тұрсам да, монтажға бардым. Біраз уақыт отырдық. Біраздан соң көзім қарауытып, орындығымнан құлап түстім. Он күн үйде емделіп жаттым. 
Бір жерге барсақ, бәрі орысша сөйлейді. Акцентпен сөйлесең, келекеге айналдырады. Содан кейін балаларымыз қорлық көрмесінші деп орыс мектебіне бердік. 
Қазір орыс болып кеткендердің барлығы – бір кездегі қорлық көрген қыр балаларының ұрпақтары. Опера театрындағы Халық артистерінің барлығы – қыр баласы. Қаламгер, өнерпаз атаулының барлығы – қыр баласы. Солардың бала-шағаларының бәрі Алматыда өсті. Қазақша мектеп жалғыз ғана. Ол мектепке күллі қыр баласының ұрпағы сыяр ма еді?
– Сол кезеңде адамның жүрегінде қалып қойған дық ұрпағына берілетін секілді. Қазір байқаймын, қандай да бір жаңалық өздері үстем санаған ұлттікі болғаны үшін ғана ол жаңалықтан жеріп жататындар бар. 
– Жалаң патриоттарды ұнатпаймын. Таяқтың екі ұшы бар. Өзім ұлтшылмын. Бірақ ол ұлтшылдық өз жүрегіңнің қалауы ғой. Оны неге міндет қыласың? Дін де солай. Бәріміз де Құдайға сенеміз. Мен Нарымбет молданың немересімін. Бірақ дінге сенетінімді неге міндетсуім керек? 
Екінші бір дүние, өзгенің мінезін тез сіңіріп алғымыз келіп тұрады. Баяғыда Әсияға да айтқанмын, қазір шетелдің киносын көрсең де, орыстың киносын көрсең де, «мен сені жақсы көремін» дейді ашық-шашық. Әркімнің мәдениеті өзіне. Бір ұлт махаббатын сөзбен білдіретін шығар, қазақ махаббатын көзбен ұқтыратын. Көз – адамның айнасы. Ол барлық сезімді білдіреді. Гүлдің ішінде жүріп, қазақ қызға гүл сыйламаған. Иә, қырда бірге гүл терген. Енді сол гүлді әкеліп, есіктің босағасына келіп тұрған қай қазақты көріп едіңіз?
– Бірақ заман өзгереді ғой, аға.
– Жастар сыйласын гүлді. Қазір заман басқа. Мен тек кейбір тарихи фильмде қызға гүл сыйлаған жігітті көрсем, жыным келеді.

«Бір құлын ет комбинатының ішінде шыңғырып тұрып қашты...»

– «Шоқ пен Шердің» неге қырғыз асып кете жаздағаны туралы сұрақты да қойғым келеді. 
– «Жанайқай» деген повесім бар еді. ВГИК-те соңғы курста оқып жүргенімде соны сценарийге айналдырдым. Ол соғыс қашқыны туралы шығарма болатын. Әр адам соғыстан үрейленеді ғой. Міне, сол үрей табиғаты туралы жаздым. Лермонтовтың: 
Беглец бежал быстрее лани
Быстрее, чем заяц от орла, – деген өлең жолдары бар. 
Жалпы бұл тақырыпқа Шыңғыс ­Айтматов та барды. Бірақ кеңестік ұстаныммен жазды. «Жұрт соғысып жатқанда сен неге қашып жүрсің?» деп оны әйелі ұстап береді. Өтірік. «Жанайқайға» өзім куә болған жайтты жазғым келді. Өте жақын туысымыз, екеуі де оншақты жыл бұрын қайтыс болды. Ысқақ, Қуандық деген екі ағайынды еді. Ысқағы соғысып, жараланып, орден алып келді. Қуандық атамыз бірінші Алматыдан жаяу қашып, Созаққа дейін жеткен екен. Қуандық атамыз екі жыл тауыққораның ішінде жатқан. Балапан деген әжеміз болды. Күнде бір табақ етті сонда алып кетеді екен. Нұрша, Қайролла деген балалары сонда «тоймайтын тауық екен, бізге қалдырсаңшы» дейтін көрінеді. 1943 жылы жараланып елге келген Ысқақ Қуандықты өзі ұстап берді. Сол сценариймен дипломдық жұмысымды қорғайын деп едім. Мастеріміз онымен диплом қорғай алмайтынымды айтты. «Бұл – Ұлы Отан соғысы. Кез келген қашқын – Отанның сатқыны. Сен оны қалай негізгі кейіпкер етпекшісің?» деді. Бұл ақпан айы болатын. Мамырда қорғауымыз керек. Не істеймін? 
Алматыға оқуға он алтыға толмай келген біздің курс сабақты кешкі алтыда оқитынбыз. Кешкі мезгілге дейін ет комбинатында жұмыс істедік. Жәшік көтереміз, жүк түсіреміз. Түс кезінде, ол кезде темекі тартпаймын, сыртта тұр едім, бір құлын ет комбинатының ішінде шыңғырып тұрып қашты. Сол сәт есіме түсті. Алпысыншы жылдары Хрущевтің кезінде қазақтардың да, қырғыздардың да барлық жылқысын айдап, бір сиыр, бес қой немесе үш ешкі, екі қой қалдырған кезеңді бастан өткердік. «Маленков берген байталды, ­Хрущев келіп қайта алды» деп жырлаған кез болды емес пе? Осы оқиғаның басын біріктіріп, бір айдың ішінде сценарийді жазып шықтым. Мастеріме ұнады. «Енді қорғауыңа болады» деді. Мамырға дейін екі ай бар. Асқар Сүлейменов, Қалихан Ысқақ, Әкім Тарази, Әнуар Әлімжанов ағаларыма еркелеп жүретінмін. Мақтанып, әлгі сценарийді Қазақфильмге салып жібердім. Көктемде бір келіп кеттім. Ешкім оқымаған тәрізді. Соған өкпелеген болдым. Ұнамағаны ғой дедім. Ең бастысы, дипломымды қорғап алсам деп қойдым іштей. Қорғауға жарты ай қалған кезде «Қырғызфильмнің» сценарлық алқасының бас редакторы Қадыр Өмірқұлов келді. Менің мастерімнің шәкірті екен, жақсы сцераний болса, «Қырғызфильм» киностудиясына алып кетпекші екенін айтты. Профессор «Нурумбетовте жақсы сценарий бар» деді. Фамилияма тілі онше келе бермейтін. Таныстық. Оқып шықты да: «Мұны қабылдатуға тырысамын» деді. Бес-алты мың рубль қаламақы берді. 
ВГИК-та оқып жүргенде режиссерлікке ауысам деген арманым бар еді. Ректор «Әуелі осы оқуыңды бітір, кейін екі жыл режиссерлікті оқисың» деген. «Қазақфильмде» деректі фильм сұрап едім, «сценариссің ғой, штатқа сол қызметке аламыз» деген хабар айтты. Сөйтіп жүргенде Қадыр Өмірқұлов ВГИК-ке келе қалды. «Штаттағы сценарист болғым келмейді, сендерде режиссер бола аламын ба?» деп ашығын сұрадым. Бірден шақырды. Бішкекте екі деректі фильм түсіріп, біреуін монтаждап жүргенімде Мәскеуден телеграмма келді. Әрі Асқар Сүлейменов ағамыз хабарласып: «Сені «Исскуство кино» журналы іздеп жатыр» деді. Сурков деген бас редакторы «дипломдық жұмысыңызды басу үшін іріктеп алдық. Шұғыл фотосуретіңізді жіберіңіз» деді. ­Сонымен, «Исскуство кино» журналының 1969 жылғы 10 номеріне «Шоқ пен Шер» жарқ ете қалды. Мен әлі Бішкекте деректі кино түсіріп жүрмін. Алматыға Камал аға шақыртып, «бір күнге келіп кетсін» депті. «Қазақфильмге» келсем, Камал ағаның алдында журнал жатыр. «Жолдас, хал қалай?» дейді маған. «Сіздер бір деректі киноны қимап едіңіздер, Бішкекте екеуін түсіріп жатырмын» дедім жастық жалынмен қитығып. Журналға басылған киносценарийдің алғы сөзін ұстазым Маневич жазып: «Бұл сценарийге «Қырғызфильм» қызығып отыр» деген екен, «Мұны қалай түсінуге болады?» деп сұрады Камал аға. «Тура түсініңіз. Қадыр Өмірқұлов келіп, жолымды төлеп, қаламақы берді» дедім мен де. «Қанша?» деп сұрайды Камал аға. Айттым. «Аға, осында жарты жыл жатты, ешкім назар аудармады» дегенді де әдейі қосып қойдым. Камал аға қаржы жөніндегі басшы Роза Моисеевнаға хабарласты. «Қырғызфильмнен» өз сценарийімізді қайыра сатып ала аламыз ба?» деп сұрап, қаламақының бағасын қоса айтты. Дереу ақша аударып, қайыра сатып алды. 

«Ағалардың сопроматынан өттім»

– Ал ағаңызға деген өкпеңіз тарқады ма?
– Тарқауын тарқады ғой. Бірақ кино бастапқы сценарий бойынша түсірілмеді. Бірнеше нұсқасын жасап, балаларға арналған кино етіп шығарды. Балабақшаға өз баламды өткізіп, кешке қарай біреудің баласын алып қайтқандай сезімде болдым. Өзім жазғанымды өзім түсірейін деп, таза режиссураға ауысып кеткенімнің бір себебі де сол. 
Ал Камал аға туралы жүрегімде тек жақсы естеліктер қалды. Ол – қазақтың киносын, нағыз өнерін жан жүрегімен қолдап, қорғай білген тұлға. Көркемдік кеңестің мүшесі болмасақ та шақырып алып, пікірімізді тыңдайтын. Бізді ұдайы қамшылап, қайрап, егеп, жетелеп отыратын. 
– Ақыры ағалар туралы әңгімеге де бет бұрдық қой. Асқар ағамның қамқорлығымен өстім дедіңіз. Ол өз заманында бағасын ала алмай қалған жоқ па?
– Толық алған жоқ. Оны сақтап қалған – әдебиетке қамқор ағалар. Сосын – Ғабең. «Кітап аты – «Бесін», авторы – Асқар Сүлейменов» деген мақала жазды. Асқар ағаның кітабы шыққанда, үш-төрт ай бойы ешқандай пікір айтылмай қалып еді. Ғабең осылай жазған соң барып жұрт оқи бастады. Жазушыларды да екі-үш категорияға бөлуге болады. Сәбит Мұқанов – халықтық жазушы. Әуезов – элиталық қаламгер. Абайдың кезінде талай жыраулар болды ғой, олар халықтық еді. Абай элиталық болатын. Жырауға құлағы үйренген замандастары Абайды басында тосырқағаны да сол. Әлі күнге дейін Абайға бара алмай жүргеніміздің де себебі осы. Асекең – мен үшін ұлы жазушы. Өзінше соқпақ салған қаламгер. Мұхтар Мағауин, Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Сайын Мұратбеков, Қалихан Ысқақ, Зейнолла Серікқалиев, Әкім Тарази ағалардың ортасында еркелеп жүрдім. Қалихан аға өле-өлгенше мені «Шіби бала» дейтін. Әкім аға «Жуан бала» дейді. Техникалық оқу орындарында «сопроматты тапсырсам, үйлене беруіме болады» деген әзіл сөз бар. Мен, міне осы ағалардың сопроматынан өттім. Сосын еркіндеу болдым. Бір дүнием біреулерге ұнап тұрса, ол осы ағалардың арқасы. Ешқайсысы бас-көзге ұрып сабаған жоқ, бірақ ақырын шертіп қоятын, жолға салатын. Этика, эстетика, мораль дегенді солардан үйрендім. 
– Өнер үлкендердің қамқорлығы арқылы да қанатын кеңге жаяды ғой. 
– Дұрыс айтасыз. Кейінгілерге сенемін. Әлия бар, Әсия бар, басқа өнертанушылар бар, өз орталарының ұйытқысы болса екен деймін. Кино үйінде бұрындары қаламгерлер тығыз араласып, жанды байланыс орнататын. Ал қазір әрқайсысымыз бір-бір ­Робинзон Крузомыз. Өзіміздің жеке аралымызда қалдық. Таңертең есінеп тұрамыз да, кешке есінеп жатамыз. Қу телефон қолымызда. ­Телефон байланыс емес. Ол өзіңді-өзің жұбату ғана. Бізге тікелей байланыс керек еді ғой.

«Адасқан ат үйірін табады» –дүниежүзін қанша аралап, әлемдік өнерді зерттеп, сусыныңды қанша қандырсаң да,  өз Абайымызға қайта оралып,қауышып, Абай арқылы өзімізді-өзіміз қайта-қайта тексеріп,тезге салып отырғанға не жетсін!? Себебі: Абай бізге рухани алтын қазық, рухани рентген екенін өмір әлдеқашан дәлелдеген.

– Әңгімеңізге көп рақмет! 

 

Әңгімелескен 
Қарагөз Сімәділ

4507 рет

көрсетілді

4

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

ANA TILI №12

28 Наурыз, 2024

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ерлан Жүніс

«Ана тілі» газетінің Бас редакторы