• Мәдениет
• 26 Тамыз, 2021

ФИЛЬМДЕРДІҢ БӘРІ АНА ТІЛІНДЕ ТҮСІРІЛУІ КЕРЕК

«Режиссер – тікелей Колумб. Ол Америка ашқысы келеді, ал бүкіл команда үйге қайтқысы келеді» депті танымал итальян кинорежиссері Федерико Феллини. Бұл тәмсілден кино өнерінде режиссердің қаншалықты маңызды екенін, оның ұйымдастырушылық қабілетіне көп нәрсе байланысты боларын аңғарамыз. Ал бүгінгі кейіпкеріміз кино өнерінде ең басты нәрсе пікірлестік дегенді айтады. Режиссердің жанын актер, ал киноның жанын режиссер түсінбесе көрерменнің көзайымына айналатын дүние шығуы күмәнді. Кино өнерінде қолтаңбасын қалдырып, әлі күнге сол саланың ыстық-суығына төзіп еңбектеніп жүрген танымал кинорежиссер Болат ҚАЛЫМБЕТОВПЕН әңгімелескенімізде оның бала шағынан бастап, болашағын да қазақ кино өнеріне арнап келе жатқанын аңғардық.  

– Адам жан дүниесін аз ғана уақытта қопарып, ішкі сезімін астаң-кестең ететін өнер – кино өнері десек, осы саланың бүгінгі халі қай деңгейде деп айтар едіңіз?

– Қоғам дамыған сайын кино да дамиды. Бұл салада өзгерістер мен даму үдерісі жүріп жатыр. 2019 жылдың 3 қаңтарында Қазақстанда «Кинематография туралы» жаңа Заң қабылданды. Соған байланысты бізде «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы» ашылды. Бұл қазақ киноларына, қазақ көрерменіне арналған кинотуындыларға көбірек көңіл бөліне бастағанын білдіреді. Яғни қаржылай болсын, прокатты тарату жағынан болсын, шетелдегі фестивальдерге қатысу, сату жағынан болсын қазақ киносын қолдау керек. Ол қазақтың мәдениетін дүниеге әйгілеуге арналған орталық қой.

Қоғам өзгерген сайын адамның санасы, қабылдау өрісі, талғамы да өзгереді. Қоғам алға жүрген сайын ол күрделене береді. Қазір жиырма бірінші ғасыр. Технология ғасыры. Кино да дамуы керек. Адамдардың сөйлеу тілі секілді киноның да өз тілі болады. Оның өз заңдылығы мен теориясы бар. Біз соған көңіл бөлгеніміз жөн.

Бір қынжылтатыны, қазір нашар фильмдер, әсіресе сапасыз сериалдар көбейіп кетті. Ол сериалды көп болса он-он бес минут көремін. Одан әрі жалығып кетемін.

Сериал деген бөлек бір жанр. ­Се­риал­дың өзінің заңдылығы болады. Соны түсіну, пайдалану керек. Қазақ­тың үлкен тарихи тұлғаларының тағдырын сериалға айналдырып жатырмыз. Жөн шығар. Бірақ соны дұрыс түсірсе, тұлға болмысын аша алса екен дейсің. Көрерменнің көбі сол сериал­дарды «Қазақфильмнің» туындысы деп ойлайды. Сосын «Қазақфильм» осындай сериал түсіріпті» деген әңгіме шығады. Бірақ бұлар «Қазақфильмнің» туындысы емес. Ол телеканалдардың жұмысы. Ал осы сериалдарда кейде біздің танымал актерлар ойнайды. Мысалы, қазір киноға көп түсіп жүрген жігіттер Дулыға Ақмолда, Берік Айтжанов, Еркебұлан Дайыров, т.б. Оларды да түсінуге болады. Олар «Болат аға, кино жоқ боп, шақырмай жатса не істейміз? Отбасы бар. Өнер адамы сахнаны, съемка алаңын, экранды сағынады. Сондықтан барамыз» дейді. «Сериалдардың заманы туды. Бүкіл режиссерлердің бәрі енді сериал түсіруге кіріседі. Киноның заманы аяқталып келеді» деген сөздерді де естіп қаламын. Меніңше, ол қате ой. Олай болуы мүмкін емес. Біздің қазақ киносы жас. Біз әлі дамимыз, өсеміз.

Бұрынырақта прокат деген жап-жақсы дүние бар еді. Қазір көбі жекеменшіктің қолына өтті. Кинематография туралы заң қабылдан­ғанын айтып өттім. Сол заңда бұл мәселе қарастырылған. Қазақ тілі мәселесі де өзекті ғой. Бізде фильмдердің бәрі ана тілінде түсірілуі керек. Заң бар. Заңның жақсылығы, міне, осында.

Қазақ киносы қазір дамып келеді. Рүстем Әбдірашевтің «Қазақ хандығы» туындысы сияқты жақсы фильмдер бар. Ақан Сатаев, Ермек Тұрсынов, Сәбит Құрманбеков, Әділхан Ержанов, Эмир Байғазин, Ф­архат Шарипов сынды режиссерлердің фильмдерін де мысалға алуға болады. Жағдайдың қиындығына қарамай, шамамыз келгенше жұмыс істеп жүрміз. Пандемия кино саласына кесірін  тигізгені рас. Қаншама азаматтардан айырылдық. Үкімет тарапынан бюджеттен қаржы бөлініп, орталық жұмыс істеп тұр. Алда үлкен жобалар бар. «Алтын Орда» деген тарихи эпикалық фильм шығуы керек. Жамбыл атамыздың 175 жылдық мерейтойына орай фильм түсіру дайындығы жүріп жатыр. Әлихан Бөкейхан туралы фильм қолға алынды. Айта берсек, фильм көп. Қазіргі таңда киногерлердің мақсаты келер ұрпаққа қазақтың тарихын, ұлт ретінде, мемлекет ретінде қашан қалыптасқанын, ұлт қалыптасуында маңызды рөл атқарған тұлғаларды таныстыру. Тарихи фильмдерді ғана емес, коммерциялық, авторлық, анимация, документалдық жанрдағы фильмдерді де түсіру керек. Ұлттық кино орталығының 15-16 комиссия мүшесі бар. Олар кинода қандай жанрлар бар, соның бәріне көңілін бөліп, жағдай жасап, сценарийлерді таңдап алады. 

– «Актер – киноның жаны іспетті. Ойыңдағы образды жасауды сеніп тапсыратын актерді табу оңай емес» деген екенсіз. Экранда көрініп жүрген қазіргі актерларға қандай баға бересіз? Олар киноның жанын көрерменге өз деңгейінде жеткізе алып жүр ме?

– Актер –  іс-әрекетімен, жан дүниесімен, ішкі-сыртқы пластикасымен, интонациясымен, көзқарасымен, жүріс-тұрысымен, күлуімен, жылауымен драматург пен режиссердің айтайын деген ойын астарлап ашатын тұлға. Сондықтан өз басым актерді сыйлаймын, жақсы көремін. Кейбір актер пластилин секілді, қай жаққа икемдесең солай илене береді. Ондай актерлар бізде бар. Кейбір актер, актрисалардың мақсаты – жаттап алған сөзді шатаспастан айтып шығу. Ең бірінші, актердің көзінде ой болу керек. Мысалы, Нұрмұхан Жантөрин, Асанәлі Әшімов, Әнуар Молдабеков, Ыдырыс Ноғайбаев, Нұржұман Ықтымбаев, Досхан Жолжақсынов, Тұңғышбай Жаманқұловтар қандай ғажап актерлар. Экранда бір планмен көресің де не айтқысы кеп тұрғанын қас-қабағынан, жүрісінен-ақ түсіне қаласың. Міне, бізге осындай актерлар керек. Ол актерді ашу, айтылған ойды экранда көру үшін режиссер керек. Ал режиссерға кинодраматург, оператор, суретші, композитор қажет. Бәрі бірімен-бірі байланысты. Киноөнер деген синтез ғой. Сенің жан дүниеңді түсінетін әріптестерің болғаны тамаша. Кинода пікірлестік болуы керек. 

– «Мені киноға әкелген әкем – Абдолла Қарсақбаев» деген екенсіз. Ұстаздарыңыз жайлы еске алғанда, ойыңызға алдымен не түседі?

– Бірінші алған білімім – актерлық. Театр және кино актері. Кеңес Одағы­ның Халық артисі, профессор ­Хадиша Бөкеевада оқыдым. Ал екінші мамандығым –  режиссерлік. Оқуға әскерден келгеннен кейін түстім. Ондағы ұстазым Қазақстанның Халық артисі, профессор, театрдың реформаторы, Станиславскийді қазақшаға аударған Маман Байсеркенов еді. Киноға 1967 жылы 8-9 жасымда келдім. Қазақтың ұлы режиссері, қазақ киносының дамуына үлес қосқан, Шәкен, Мәжит, Сұлтан ағалармен қатар тұрған тұлға Абдолла Қарсақбаев Бердібек Соқпақбаевтың «Балалық шаққа саяхат» атты повесі бойынша фильм түсірді. Киноның аты ол кезде «Әлі есімде» болатын. Кейін «Балалық шаққа саяхат» болып бұрынғы атымен қалды. Басты кейіпкер Бектас, ол Бердібек ағаның өзінің прообразы. 1930 жылдардағы ұжымдастыру, сол кездегі ашаршылық, сондағы оқиғаны баяндаған повесть. Шешесінен ерте айырылған Бектас деген кейіпкер бар. Оның образы қиын. Соған баланың образын ойнайтын актер іздейді. Алматыдағы 12-мектепке келіп, мені көреді. Сол киноға басты рөлге түстім. 1967 жылдан бастап бүгінгі таңға дейін қазақ киносында, соның суығына да, ыстығына да шыдап, осы қиын да, қызық та кино әлемінде жүрмін.  

– Жақында ақиық ақын ғұмырын арқау еткен «Мұқағали» фильмін түсір­геніңізді білеміз. «Бұл фильм ақын жайлы ғана емес, адам жайлы, адамның тағдыры жайында» депсіз. Фильм өз көңіліңізден шықты ма?  

– Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен ұлы ақынымыз Мұқағали Мақатаевтың тоқсан жылдығына байланысты оның өмірі туралы фильм түсірдім. Сценарийін белгілі жазушы Жүсіпбек Қорғасбек, Ғазиз Насыров және мен, үшеуміз бірге жаздық. Киноның режиссері өзім. Ол да оңай емес. Мұқағали өмір сүрген ортаны, сол заманды көрсетуге тырыстық. Алматыда трамвай жоқ, Жазушылар одағының терезелері пластик. Қазақстанды аралап, сол кездегі заманның бейнесіне ұқсас жерді Өскеменнен таптық. Киноны сол жақта түсірдік. Кім өз ішінен шыққан туындыны жамандыққа қисын? Фильм өзіме ұнады. Жанымнан, жүрегімнен шыққан дүние ғой. Сол үшін ұнайды. Бұл жобаға оператор Едіге Нүсіпбеков, суретші  Ермек Өтегенов және белгілі жазушы Жүсіпбек Қорғасбек қатысты. Ол жазушылар ортасын жақсы біледі. Архивте де көп отырдық. Көркем суретті кино болғандықтан оған өзіміздің ойымызды, қиялымызды қостық. Ал деректі фильм болса әңгіме басқа. Кейіпкерлердің де жүз пайыз ұқсауы шарт емес. Басты кейіпкерді Атырау театрынан таптық. Бойы – 1,88 м. Ол азаматқа және актерларға көп рақмет. Мұқағали ақыннан басқа, ­Фариза апамыздың, Бауыржан атамыздың, Нұрғиса Тілендиевтің бейнелері бар. Бұл кино Мұқағали ағаның отбасы, өмір сүрген ортасы, ақын өмір сүрген қоғамды көрсету мақсатында түсірілді. «Неге Мұқағали 45 жасында бұл өмірден ерте қайтыс болды?» деген сұрақты алдымызға қойдық. «Өз елінде, өз жерінде әйгілі ақын бола тұра неден кетті?» деген сұраққа жауап іздедік. Шамамыз келгенше, кәсіби кино тілімен соны экранға алып келуге тырыстық. Қазақ көрермені киноны түсінеді деп ойлаймын. Жоспар бойынша 4 қазанда Нұр-Сұлтанда, 6 қазанда Алматыда фильмнің премьерасы өтуі керек. Қазанның 7-і күні Қазақстан бойынша прокат басталады.

– Режиссер ретінде өзіңіз түсірген фильмдер жүлделі орын алып, кино өнерін дамытуға үлес қосып келеді. «Сардар», «Талан»  фильмдеріңіз осының дәлелі. Алда тағы қандай жобалармен қуантпақсыз?

– Ең бірінші фильмім – 1990 жылы түсірілген «Айналайын» фильмі. Бұл қазақ киносының Алтын қорына кірген, полигон туралы шығарма.­ ­Басты рөлді белгілі актер Қасым Жәкібаев ойнаған. Ресейдің белгілі публицисі ­Альберт Иохановтың әңгіме желісі бойынша «Соңғы ызғырық» деген фильм түсірдім. Одан кейін «Сардар» фильмі. Осыдан соң он екі жылдай кино түсірмедім. Өнер институтында қазақ тобына режиссурадан сабақ бердім. Ұзақ үзілістен кейін, 2016 жылы «Талан» фильмін түсірдім. Бұл фильм 1932 жылғы ашаршылық кезінде Қытайға қашқан қазақтар отбасы жайлы, сол көштен қалып қалған екі баланың тағдыры т­уралы кино. Ол өзінің бағасын алды. Шәкен Айманов атында фестивальден режиссерлік жұмысым үшін «Ең жақсы режиссура» деген сыйлықты жеңіп алдым. Көп елдерде көрсетілді. Алда талай жобалар бар. Жүсіпбек Қорғасбек екеуміз жазып жатқан жоба бар. Үкімет тарапынан қолдау болса дейміз. 24 жасында Кеңес Одағының Халық артисі атағын Сталиннің қолынан алған қазақтың бұлбұлы Күләш Байсейітова апамыз туралы көркем суретті фильм түсірсек деген ойымыз бар. Ол да 45 жасында өмірден озған екен. Бұларды көрсету біздің ұрпақ үшін маңызды. Болашақ үшін қажет. Күләш Байсейітованың, Мұқағали Мақатаевтың, Фариза Оңғарсынованың кім екенін жастар көрсін. Соларды таныту, өмірін таныстыру біздің өнердің негізгі мақсаты. Сол үшін ерінбей еңбек етуіміз керек.

– Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен

Нұрлайым БАТЫР