• Cұхбаттар
• 21 Қазан, 2021

Сейсенхан МАХАНБЕТ: ӨНЕР АСА ТҮСІНІКТІ БОЛУҒА МІНДЕТТІ ЕМЕС

АБЫЛАЙ ХАННЫҢ  КҮЙ ТЫҢДАП ОТЫРҒАНЫН

САЛДЫМ

– Азаттық таңы атқанына отыз жыл. Халқымыз Тәуелсіздікке дейін және кейін деп бөле сөйлеуі орынды. Қалай дегенде де күрделі өзгерістер болды. Сіз де суретші ретінде Алматыда отыз жылдыққа арнап көрме өткіздіңіз.

– Иә. Ол бір жағы есеп беруім халыққа. Себебі жасым алпысқа келді. Біраз еңбек істедік. Бұрынғы Мемлекеттік хатшының пәрменімен, Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен, «Ұлы дала дастаны» атты көрмем, алдымен Түркістан облысында өте жоғары деңгейде өтті. Облыс әкімдігі 500 данамен альбомымды бастырып шығартты. Мен Түркістан облысының тумасымын. Оның үстіне менің көрмем, Түркістан қаласы түркі елдерінің рухани астанасы атанып жатқан кезбен тұстас келді. Одан кейін Тараз, Алматы қалаларында жалғасты. Бір суретшінің көрмесі қатарынан бірнеше қалада өткізілуі, бұрын-соңды болмаған жаңалық. О баста жоспарланғанда, еліміздің барлық қалаларында, ең соңында қорытынды сияқты, Тәуелсіздік мерекесі қар­саңында Нұр-Сұлтанда өткізілмек еді. Оған дүниені жайлаған мынау індет кедергі келтірді. Шындығын айтқанда, тарихи тақырыпта салған суреттерім тәуелсіздік рухына сай келеді. Сондықтан үкімет тарапынан қолдау таптым.

– Осы ретте қандай тақырыптарда, қай жанрларда салатыныңыз жайлы айта кетсеңіз?

– Әртүрлі тақырыптарда жазамын. Пейзаж, портрет, натюрморт та бар, сосын тарихи тақырып. Атап айтсам, «Кенесарының Ақмола бекінісін алуы», «Жәнібек, Керей хандардың Шу бойына қоныстануы – Қазақ хандығының құрылуы» деген секілді. Кенесары Ақмола бекінісін төртінші мәрте шабуылдағанда алған. Осы оқиғаны ғана емес, Қазақ хандығының құрылуы аса маңызды тақырып болса да, маған дейін ешбір суретші салмапты. Қазақтың әйгілі батырларының бірегейі – Жалаңтөс. Оны тіпті өзбек суретшілері де бейнелемепті. Жалаңтөстің қырық жыл Самархандты басқарғанын, екі мәрте қазақ хандығымен тізе қосып жоңғардың бетін қайтарғанын көзі ашық жұрт біледі. Картина – «Жеңіспен оралу» деп аталады. Ол жерде кейіпкер ретінде қазақ та, өзбек те, тәжік те бар. Абылай хан «Жорық күйі» деген күй шығарған адам. Оның бейнесін жасаушылар көбі аттың үстінде бейнелейді. Мен жорықта, түнде, оттың жарығында күй тыңдап отырғанын салдым.

– Тәуелсіздік жариялағаннан кейін бірден іргелі мемлекет құра қою оңай шаруа емес екенін көріп-біліп, көзіміз жетіп отыр. Сізге мерейтой қарсаңында қамқорлық жасалған екен. Жалпы суретшілер қауымының хал-ахуалын сөз етсеңіз.

– Кеңес үкіметі құласа керемет шығарма жазып кетердей болып жүрдік бәріміз. Сексенінші жылдардың соңында бәріне еркіндік берілді. Не жазсаң да, не айтсаң да өзің білесің. Содан не өзгерді? Меніңше, ілгері емес, кері кеттік. Ол өзің айтқандай жеке ел болудың қиындықтарына да байланысты. Біз бір нәрсеге салыстыру арқылы көз жеткіземіз. Кеңес дәуірінде көркемөнер, әдебиет барлығы идео­логияға қызмет етті. Олардан ақша аямады. Суретшілер одағының мүшелері өте жақсы тұрды. Айына ең аз дегенде 900 мың рубль пайда тауып отырған суретшілер болған. Ол өте көп ақша. Мемлекеттік тапсырыстар берілетін. Біреулердің портретін салдыратын. Совхоз, колхоздар да тапсырыс береді. Түрлі салалық әдебиеттерді, балаларға арналған иллюстрациялық кітап­тарды, оқулықтарды (т.б.) көркем­деуге қаламақы алып отырды. Жас суретшілерге жағдай жасалды, ­шеберханалар берілді. Суретшілер одағы көрме өткізіп, ерекшеленген жастарды көтермелеп, түрлі атақ-дәреже беретін.

КЕЙБІР СУРЕТШІЛЕР  ТҮСІНІКСІЗ САЛСАҚ ЖАҢАЛЫҚ БОЛАДЫ ДЕП АДАСЫП ЖҮР

– Кеңес дәуірі дегенде бірден еске түсетіні саяси қудалау ғой...

– Сауалыңның астарын түсіндім. 1937-жылдары қудаланып, атылған суретшілер туралы мәліметті кезік­тірмедім. Ал жазушыларға қырғидай тигені белгілі. Суретшілер үнсіз жүреді. Сөйлемейді. Содан да Кеңес үкіметі олардан қауіптенбеген сыңайлы. Отызыншы жылдары Ә.Қастеев ­«Кенесары» картинасын салғаны, кейін тоқсаныншы жылдары белгілі болды. Ал жеке бастың мінезінен, әсіресе ішімдікке салынғаннан келеңсіз жайларға тап болған суретшілер жоқ емес. Шығармашылық жұмыстағы суретші қай кезде, не істеймін десе де өзі біледі. Ал жазушылар секілді шығарма­шы­лығына тыйым салынған суретші жоқ.

– Кеңестік кезеңде әдебиеттегі секілді бейнелеу өнерінде реализм дамығаны аян. Дегенмен сол заманда да түрлі модернистік ағымдарға бой ұрған суретшілер болды ма?

– Жалпы суретшілік таным реалистік бағытта дамиды. Жақсы туындыларда түрлі әдіс-тәсілдер қолданылғанымен, мен мұндалаған ағымдарды білмейміз. Шетелдік идеологияның әсерімен Пикассоны айта береміз. Сол кісінің өзі 18-19 жасына дейін реализм сүрлеуімен жортып, керемет шығармалар жазған. Әкесі мұғалім болған. Кішкентайынан тәрбиелеген. Содан кейін ғана ағым­дарға ауысқан. Дұрысында реалистік бағытта шеберлікке жеткен соң барып ағымдарға ден қойған суретшілерден керемет дүние шығады. Барлығының тамыры, діңі реализм. Ал бізде жастар бірден ағымдарға қойып кетеді. Тіпті кейбір егде суретшілер де неғұрлым қисайтып, түсініксіз салсам жаңалық болады екен деп адасып жүр. Оны халық қабылдай алмайды. Ондай биікке шеберлікпен бару керек.

– Дәл осы ойды қазіргі кейбір қазақ ақын-жазушыларына да айтуға болады. Шеберлік дегеніңізден шығады, тоқсаныншы жылдардың басындағы Бексейіт Түлкиев секілді суретшілер есімізде. Соңғы отыз жылда сондай топ жарған суретшілерді білмейміз, әлде ­насихат кемшін бе?

– Менің ұстазым Ерболат Төлеп­баев бір сұхбатында, «Тәуелсіздік кезеңінде сізге қолдау білдірілді ме?» деген сауалға, «Жоқ» деп жауап беріпті. Яғни Е.Төлепбаев, А.Ақанаев, Б.Түлкиев секілді суретшілер Кеңес Одағы тұсында Мәскеу арқылы танымал болып үлгерді. Әбілхан Қастеев, Әубәкір Исмайловтан өзге Мәскеу мен Ленинградта (Санкт-Петербург) оқыған Қанапия Телжанов, Сабыр Мәмбеев сынды қылқалам шеберлері біздің классиктеріміз болып есептеледі. Олардың туындылары орыстың, басқаның төбесіне көтеріп отырған суретшілерінен артық болмаса кем емес. Алпысыншы жылдардағы А.Айтбаев, Ә.Сыздыханов секілді шеберлер бейнелеу өнеріне жаңашылдық әкелді. Олар одақ көлемінде насихатталды.

Соңғы отыз жылда, сіз насихатты айтасыз, суретшілер қауымы ұмыт қалды десе де болады. Тоқсаныншы жылдардан кейін ешкімге шеберхана да, қаламақы да берілмейді. Суретшілер одағы елеусіз көп қоғамдық ұйымдар санатында. Ал жазушылардың қаруы сөз. Жағдайлары сәл дұрыстау. Қарындары ашса айқайға басады. Сосын аздаған арқаржалақ бірдеңе беріп қояды. Суретшілер өздерімен өздері, әрқайсысы өз шеберханасында. Томаға тұйық. Мінберге шығып айқайлап үйренбеген халық. Сосын жыламаған балаға емшек бере ме? Мемлекет тарапынан қамқорлық болмағасын таланттар да көріне алмайды.

– Дегенмен «шетелдерде қазақ суретшісінің көрмесі өтті» деген ақпар әредік естіліп қалады ғой?

– Дұрыс айтасыз. «Пәленше деген суретшінің Пекинде, Германияда көрмесі өтіп жатыр. Еуропа таң-тамаша...» деген секілді қомпиған сөздерді қазақ басылымдарынан оқып қалып жүремін. Қазір бәрі қолжетімді. Шетелдегі біреулермен келісімшарт жасайды. Галереясын жалға алады. Ол коммерциялық жоба. Мен де журналиспін білесің, ағайындарымыз ести сала көпіртіп жазады. Шығармашылығының деңгейі қандай, қазақ бейнелеу өнерінің табысы ретінде көрсетуге жарай ма, жоқ па, оған мән беріп жатпайды. Сосын шетелге шығып жатқан мықты екен деп ойлайды жұрт. Адастыру деген сол. Мықтылығыңды алдымен өз халқыңа дәлелде дер едім.

ҚАЗАҚЫ ОРТА

ТАҢСЫҚБАЕВҚА  НЕГЕ ҰНАМАДЫ?

– Қазақстанның бір талантты суретшісі шетелдерге белгілі болу үшін қанша қаржы қажет?

– Кемінде екі миллион доллар. Ол үшін Еуропада көрме ашып, танымал өнертанушылармен келісімшарт жасау керек. Онысы жатқан бір құйтырқы ­сауда. Көбіне шимай-шатпақ суретсымақ бірдеңелерді салатын пысықтардың жолы болады. Байлар оны бәлен миллионға сатып алады. Мысалға биыл 10 миллионға алса, әлгі шатпақты «ойбай философиясы ғажап» деп жыл бойы дәріптеп, 20, тіпті 50 миллионға сатады. Әдетте дамушы елдерге инвестиция салатын қалталылар онша пайда таппауы мүмкін. Тіпті ақшасы желге ұшуы да ғажап емес. Ал әлгі алыпсатарлар жандарын қинамай-ақ күреп пайда табады. Ондай аукциондардың айналасында кілең жүзіктің көзінен өтетін алаяқтар жүреді. Мынандай болжам бар: «Болашақта Қытай Американың орнын басып супердержава болғанда, қазіргі заманғы өнер туындыларының көбі қоқысқа айналуы мүмкін». Себебі өнерге көзқарас, талғам бәрі өзгереді. Өнер аса түсінікті болуға міндетті емес. Заңдылықтарға бағынған, кәсіби сауатты шығарма ­болуы тиіс. Композиция да, шеберлік те жоқ бірдеңелер «шедевр» делінуде. Бұл да тоқыраудың көрінісі.

– Суреттегі шимай-шатпақ секілді үрдіс әдебиетте де, кинода да бар. Жаңағы өзіңіз айтқан байлардың әрекеті бәрі-бәрі нені білдіреді? Космополитизмнің немесе жаһанданудың асқынуы ма?

– Біз сияқты дамушы елдерді тоқырату үшін әлемдік саясатта құйтырқы тәсілдер қолда­нылады. Ұлтшылдарын тұншықтыру, бір-біріне айдап салу, жаппай түсініксіздік дейсіз бе, толып жатыр. Мысалы бір фильмдер болады сол саланың шығармашылық адамдары ғана түсінетін. Кино көп қаржыны талап ететін әрі қаражат әкелетін сала. «Ойбай қазақстандық бір фильм керемет марапат алды» деп жатады. Көрсең, қазақтың фильміне қазақ ретінде тұщына алмайсың. Мұның барлығының тамыры әріде. Дүниежүзілік екінші соғыс біткесін, «Енді идеологиялық соғыс басталды» (Даллес) деген америкалық болжам мен әлемді адастырып, есалаң қылып ұстау жоспары іске асып жатыр. Оның ұшқындары біздің бейнелеу өнерінде де, әдебиетте де, кинода да, телебағдарламаларда да көрінуде. Оның мақсаты – ұлттық мәдениеттерді қожырату, талқандау.

– Енді әлемдік саясаттан шетелдегі қазақ суретшісі тақырыбына ауыссақ. Орал Таңсықбаев есімді атақты суретші Алматыға келді, бірақ мұндағылар үй бермей, жағдай жасамай Ташкентке қайта кетуге мәжбүр болды, деген мағынадағы сөздер, сонау тоқсаныншы жылдары жиі айтылды.

– Рас сондай әңгімелер болды. Қалам ұстаған қауым, оның ішінде біраз газет-журналдың құлағын ұстаған өзім де бармын, барлығымызда сол кездерде Кеңес үкіметіне қарсылық болды. Құлаған үкіметті мұқату үшін «суретшілерді де сыйғызбады» деген сықылды айыптауларға әуес болдық.

Таңсықбаев шығармашылығын мен кішкентай күнімнен жақсы көретінмін. Кейінгі он, он бес жылда туындыларын түпнұсқадан көрейін деп, Ташкентке неше рет әдейілеп бардым. Тұрған үйін музей қылып қойыпты. Сонда музейге ие болып отырған туғандарымен таныстым. Олар айтты, Таңсықбаев Ташкентте туған. Ортасы, менталитеті – Ташкент. Ташкент патшалық Ресей заманынан үлкен мәдени орталыққа айналған қала. Қалыптасқан, дамыған білім жүйесі, баспаханалары, театрлары болды. Таңсықбаевты Мұхтар Әуезов шақырған. Қастеев бәрі отбасымен араласқан дос-жаран. Жаңадан құрылып жатқан Ғылым академиясының өнер бөлімін басқар деген ұсыныс болған. Таңсықбаевтың танымал болған шағы. Екі ел оған таласқандай жағ­дай қалыптасқан. Бірақ жаңа­дан құралып жатқан қазақ зиялыларының ортасы Таң­сықбаевқа ұнамаған. Күншілдік, бақастық, жыбыр-жыбыр өсек. Мәселе сонда. Тұрмыстық қиыншылық туралы сөздер бос әңгіме.

ҚАЗАҚ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНЕ МЕМЛЕКЕТТІК СЫЙЛЫҚ БЕРІЛМЕДІ

– Қазақ бейнелеу өнерінің басты мәселелерін айтсаңыз.

– Мектеп бітіргенше суретшілер жайлы қазақ басылымдарында жарық көрген материалдарды жинай бере­тінмін. Оқушыға бәрі керемет болып көрінеді ғой. Қазір де жазып жатады. Бірақ қоғамның назары дүниеде, өсек-аяңда. Мәселе талантта болғасын жақсы, жаманды ажыратып, әділін айтып отыратын өнертанушы мамандар болу керек. Қазақтар болды, бірақ бәрі орыстілді, орысша жазды.

Қазақстанда кәсіби-академиялық бейнелеу өнері пайда болғалы 100 жыл десек, сенесіз бе, бейнелеу өнері жайлы қазақша жазатын бірде бір өнертанушы қалыптасқан жоқ. Әлі күнге. Бұл шындықты айқайлап тұрып айта аламын. Әйтпесе менің орнымда солар сөйлеуі керек еді. Демек, қазақтілді мамандар дайындауға баса назар аудару қажет. Мұндай мәселенің тәуелсіз отыз жылда да шешілмеуі, өз тамырымызға оралу үшін әлі де көп еңбектену қажеттігін көрсетеді.

Екінші мәселе, соңғы жылдары қазақ бейнелеу өнеріне Мемлекеттік сыйлық берілмеді. Қағажу көрудеміз. Мемлекеттік сыйлықты бейнелеу өнеріне, әдебиетке, киноға, театр өнеріне, архитектураға бөлек-бөлек беру қажет. Қосып жіберуге болмайды. Комиссияда отырғандар соның барлығын меңгерген адамдар емес қой. Тоқсаныншы жылдары әр одақ өздері дауыс беріп, ұсынатын тәжірибе болған. Соны қайта қалыптастыру қажет. Сондай-ақ ілкіде айтылған шимай-шатпақ салатындарға мемлекеттік сыйлық мүлдем берілмесін. Өнер космополитизмге емес, ұлтқа қызмет етуі тиіс.

Тағы да кеңес заманын айтуға тура келеді. Суретшілердің көрмесі өткізілгенде, орталық комитеттен, мәдениет министрлігінен жауаптылар келіп, үздік шығармаларды қорғап, музейлерге сатып алатын. Сол тәжірибені қазақ үкіметі жаңғыртып қолданса деймін. Осындай қадам жасалса, бейнелеу өнеріне деген көзқарас дұрысталар еді.

Бұл ретте қылқалам шеберлері атанған бір қауым ел барын жылына бір рет болса да еске алатын Түркістан, Атырау, Алматы облыстарын атай аламыз. Басқа облыстар қалың ұйқыда. Меніңше, ондай шаралар барлық облыстарға міндеттелуі қажет. Суретшілер біз де осы елдің тең құқықты азаматтарымыз. Олай болса неге өгей баланың күнін кешуіміз керек? Мен айтып отырған мәселелер, қазақ бейнелеу өнеріне тер төгіп жүрген азаматтардың жанайқайы.

П.М.Третьяков ірі кәсіпкер болған адам. Қазақшалап айтсақ, дүние қуған. Бірақ бар байлығын өнер жолына салғаны үшін оның пенделігін халық ұмытты. Қазақ өнері сондай деңгейдегі меценаттарға зәру. Сол Третьяков В.Васнецовтың «Три богатыря» картинасын, салынып біте сала 1898 жылы сатып алған. Аталған сурет күні бүгін орыс халқының рухын көтеріп келеді. Ал Қанапия Телжанов ағамыздың «Көкпар», «Атамекен» картиналарын солай насихаттаса, қалың қазақтың рухын көтерер еді. Әттең оны көретін көз, сезетін жүрек керек.

– Сіздіңше ұлттық идеология қандай болуы қажет?

– Тіл – ұлттың жаны. Барлығы тілден басталуы тиіс. Қазақстан Түркия сияқты бір тілде сөйлесін. Халқымыз айыртілді. Қазақ болғанымен суреттен де, кинолардан да орыстың иісі аңқып тұрады. «Қыз Жібек», «Тақиялы періште», «Менің атым Қожа» фильмдері неге ескірмейді? Олар классика ғана емес, қазақи. Яғни қазақтың жанына жағады.

– Сұхбатыңызға рақмет!

Әңгімелескен

Дағжан БЕЛДЕУБАЙ