• Cұхбаттар
  • 09 Желтоқсан, 2021

Сағатбек МЕДЕУБЕКҰЛЫ, өнер зерттеушісі, филология ғылымының кандидаты: САУАТТЫЛЫҚ ПАРАСАТПЕН СӘЙКЕС КЕЛУІ КЕРЕК

Біз үшін Сағатбек Медеубекұлы есімі ең алдымен ұстаз атымен байланысты. Журналистика факультетіне оқуға келген талай студент Сағатбек ағайдың дәрісін тыңдағаны анық. Сол уақыттан бері Медеубекұлы есімі ғылыммен, әсіресе жазу мен зерттеу айналасындағы терең біліммен байланыса түскені де рас. Осы күні де кіші буын әріптес есебінде Сағатбек Медеубекұлының ақыл-кеңесін тыңдауға асықпыз. Осы орайда ұстаз, әріптес, ғалым, зерттеушімен бірталай тақырып төңірегінде сұхбаттасып, оның ең елеулі тұстарын оқырман назарына ұсынғымыз келді... 

– Сізді бастапқыда журналистика тартты ма, әлде ғылым ба?

– Әу баста журналист боламын деп армандадым. Осы салада жұмыс істеп байқадым. Журналист деректі анықтап, зерттеп, шындықты айқындап барып жазу керек дейміз ғой. Сол деректі айқындап, саралаймыз деп жүріп ғылымға қалай жол тартқанымызды білмей қалдық.

Сұрағың бала күнгі бір оқиғаны есіме түсірді. Ол кезде жоғарғы сыныптың оқушысымыз. «Жұлдыз» журналына Серке Қожамқұловтың мақаласы шықты. Біздің өскен өңір Қарқарада Ереуілтөбе деген жердің барын айтады әлгі мақалада. «Қарқара деген жерде 1916 жылы көтеріліс болып еді. 1926 жылы сол көтеріліс болған жерде Ораз Жандосов бас болып, біз қоштап, тас үйдік. Жергілікті халық анттасқан төбені бұрын ел Айттөбе дейді екен. Үйілген тастың биіктігі екі қабат үйдің биіктігіндей болған еді. 1946 жылдары барып қарасам, әлгі тастарды мүк басып кетіпті. Соны жаңғыртса болар еді» деп жазыпты. Осы мақаланы оқып алып, Мерғали, Дихан деген клас­тастарым бар әрі көршіміз: «Барайық, Ереуілтөбеге белгі қояйық» деп шештік. Үлкен ағам кран, Диханның ағасы «Белорус» айдайды. Ереуілтөбе қай жерде деп іздедік. Ауылымыздың абыз ақсақалы Оқан Жолдасбайұлына бардық. Ол Ереуілтөбенің орнын айтып берді. Бірақ барамыз дегенде ағаларымыздың көлігі жүрмей, жолымыз болмай қалды. Кейін мектепті бітіріп, әскерге кеттік. Осылай Ереуілтөбеге ескерткіш қою мақсатымыз орындалмады. Бірақ әскерден келген соң, 1981 жылы «Мың сыр тұнған бір төбе» деген мақала жазып, оның «Қазақ әдебиетіне» жарияладым... Сол төбені зерттеймін деп жүріп Қарқара көтерілісі туралы тарихи шындықты іздеуге кірістім. Архивке жиі барып жүріп, 1916 жылғы Қарқара көтерілісі туралы көлемді материал жаздым.

– Ол материалдарды жариялауда кедергілерге кезікпедіңіз бе?

–«Сағатбек Медеубеков деген кім, тарихшы емес қой» деген сөздер айтылыпты. Бірақ материалым, бастысы, газетке шықты. Мақала жарияланғаннан соң адам қанаттанады, тағы да зерттей түскісі келеді. Айналамызға зерделей, қызыға қарап жүретін шағымыз. Ол кезде тегінде «ұлы» сөзі бар адамдар сирек. Бауыржан Момышұлы, Шона Смаханұлы, Балғабек Қыдырбекұлы, Сейсен Мұхтарұлы, Дәркембай Шоқпарұлы. «Дәркембай Шоқпарұлы автобуста оюлы тақия киіп жүреді екен. Сөмкесі былғарыдан екен, шалбарының өзі оюланған екен» деген сөзді көп естиміз. Содан қазіргі Достық көшесіндегі үйіне іздеп барып, таныстым. Ендігіде ұлттық салт-дәстүр, әдем-ғұрып, зергерлік өнер саласын зерттейтін ғалым болам деп сол салаға ойыса бастадым. Осы салада біраз мақалалар жарияладым. Дәркембай Шоқпарұлының жанында жүріп көп жақсы адамдармен таныстым, ұлттық дәстүр, этнографияның қыр-сырына қанықтым.

Алайда оқуымды тәмамдаған соң театрға жақын болдым. Өйткені театрда достарым көп еді. Көрген спектакльдерімді жазамын. Осылайша Бағыбек Құндақбаев сынды ағаларымыздың көзіне түсіппін. Әдебиет және өнер институтының театр бөліміне адам керек деген соң, құжат тапсырып, аспирантураға түстім. Бұл да машақаты көп, еңбегі мол сала екен. Театрдың теориялық тұғыры ұлттық тілде жасалмаған. Театрға жақын жүрейін деп Жастар театрына аула сыпырушы болып орналастым. Спектакльдердің дайындық кезеңін көремін, актерлермен тығыз араластым. Көргенімді жазамын. Мейерхольд, Станиславскиий, Немирович-Дангченколарды конспектлеймін. Ресейде шығатын «Театр» журналын оқимын. Қазақтардан Қажықұмар Қуандықовтың, Асқар Тоқпановтың, Маман Байсеркеновтың, Бағыбек Құндақбаевтың, Әшірбек Сығаевтың жазғандарын қараймын. Бірақ күндер өте келе бұл сала мені аса тартпағанын байқай түстім. Бұл тақырыптан алшақтауымның тағы бір себебі – маған берген тақырыпты ­Файзулла Оразаев ағамыз зерттеп «Жастық шақ театры» деп кітап шығарып та қойған екен. Енді оны қайта жазудың не керегі бар? Бұл тақырыптан бас тартатыным туралы шешімімді ең алдымен Сағат Әшімбаевқа айттым. Жасы қырыққа келіп, туған күнін атап өтіп жатыр екен. Аялдамаға дейін шығарып салып, көп ақылын айтты, бұл тақырыптан бас тартпағанымды қалады. Марқұм Алтынбекке де осы саладан кеткім келетінін айтып қалып едім: «Басқа ұлттың ұрпақтарының ұстаған жерде ізі қалады. Біздің қазақтар тайқып шыға келеді» деді жаратпай. Дархан Мыңбай ҚазТАГ-та істейтін. Театр туралы мәліметтердің бәрін жіберіп отыратын. Бірақ достардың, жақын ағаларымның құп көрмегеніне қарамай, жүрегім тартпаған тақырыпты қоятын болып шештім. Сөйтіп, Бағыбек Құндақбаев ағаға шынымды айттым. «­Жарайды, ұсынысыңды қабылдадық, енді не істемекшісің?» – деді ағай ұзақ ойланып алып. «Оң жамбасыма келетін ауыз әдебиеті, этнологияға барып көремін», – дедім мен. Сол жерде қолымнан жетелеп Мырзабек Дүйсеновке алып барды: «Мырзеке, мына бала театрды зерттеуден бас тартып отыр. Ойлап қарасам, саған шәкірт болатын түрі бар».

Сонымен қойшы, ауыз әдебиеті туралы жазған дүниемді Мырзабек Дүйсеновке көрсететін болдым. Терме туралы жазға­ным бар еді. Оның да тарихын баяндай кетсем. Біз ҚазМУ-де оқыған жылдары кураторымыз Қоянбек Ахметов ағай ­болды. Куратор сағаты өтеді. Сол куратор сағатында біз де сөйлеп үйренейік те деп ұсыныс тастадым. Қоянбек ағай қарсы болмады да, келесі сабаққа дайын­дала бас­тадым. Ол кезде Қазақстан Ұлттық арнасынада «Терме» хабары үнемі жүретін. Мен де терме туралы сөйлегім келді. Ғарифолла Құрманғалиевке барып, терме айтатын шәкірттерін журналистика факультетінде өтетін куратор сағатына жіберуін сұрадым. Бейбіт Дәлденбаев, ­Жаулыбай И­маналиевке бардым. Терменің пластинкаларын жинадым. ­Пластинка ойнататын граммофонды көтеріп әкелдім. Өзім жыраулар поэзиясынан біраз жырлар жаттап алдым. Қосымша айтатын сөздерімді жұптадым. Ол кезде Ауылшаруашылығы институтында «Терме» ансамблі бар еді. Жетекшісі Қалыбек Қонысбаев. Ол кісіні де шақырдым. А­йтып, айтпай не керек, сол куратор сағаты өте сәтті өтіп еді. Сол сағатта айтылған ғылыми, танымдық пікірлерді қағазға түсіріп, жұптап қойғанмын. Соны тауып алып, мақалаға айналдырып, Мырзабек Дүйсенов ағаға тапсырдым. Ертесі «Мақалаңды оқып шықтым, шәкірт қылуға болады» деп ­Шерияздан Елеукеновке алып кірді. Әйтеуір, ұзақ сөйлесті екеуі. Шыққаннан соң Мырзабек ағаның кабинетінде болашақ кандидаттық жұмыстың жоспарын жасадық. Сол бойын­ша мен зерттеуге кірістім. Бірақ Мырзабек ағай көп ұзамай ауырып, дүниеден өтті. Мен «Өнер» бас­пасына жұмысқа кеттім. Арада біраз уақыт өткенде Серік Негимов шақырып, «бастаған ісіңді аяқта» деді де, ғылымға қайта оралдым. 

– Бұл ел-жұрттың ғылымнан теріс айнала бастаған кезі емес пе еді?

– Жоқ, олай емес. Қайта қазақ ғылы­мының мүйізі қарағайдай өкілдері ғылым шаңырағында жүрген кезі-тін. Ғылыми кеңестің жиналысы болғанда сол ағаларымызды көру үшін баратынбыз. Мықтының мықтылары ғана қалған кез. Қиын заман, өтпелі кезең басталып, жастардың көбі кетіп қалған. Кетпей табандап тұрып жұмыс істеген Тоқтар Әлібеков марқұм еді. Мен, мысалы әуелі «Жетісуға», сосын «Ана тіліне» бет бұрдым.

– Жетісу ән-күй мектебін зерттеу ісін сол аралықта қолға алдыңыз ба?

– Ол үлкен ғылыми ізденістерге есік ашылған, жастардың зерттеуге құлшына кіріскен уақытында басталған жұмыс. 1980 жылдардың соңында Алаш арыстары, репрессия құрбандары ақтала бастады. Мысалы, менің досымның ұлы Мағжан Жұмабаев ақталды деген уақытта дүниеге келді де, перзентіне Мағжан есімін берді. Мұндай өткенге оралу, тағзым ету мінезі көбімізде бар еді. Бірде ауылдағы ұстазым Ермек Құрманбаев: «Қаншама арыстар ақталып жатыр. Ауылдарда да «Халық жауы» деген жаламен ұсталып кеткендер көп. Мысалы, Майлы Орманов деген тұңғыш мектеп ашқан азамат бар еді. Соны неге ашып жазбайсыңдар?» – деп сұрады. Майлыны іздеп жүргенде алдымнан Қапез шықты. «Майлының мектебі» деп менен бұрын 70-ші жылдары Жәмила Молдабаева деген журналист апай «Жетісуға» жазыпты. Бірақ о кезде Кеңес өкіметі уақыты, «Халық жауы» болған» деп ол тақырып көп қозғала қоймапты. Ол мектептің аты Ыдырыс Көшкіновке берілген. Сол «Майлының мектебі» туралы деректерді іздестіре жүріп, Майлының көзін көрген ақсақалдармен жиналыс өткіздік. Бұл 1988-89 жылдар. Сол кезде ақсақалдармен сөйлескенімде Жетісу мектебінде талай күйдің де, әннің де барына көз жеткіздім.

Кейін осы Жетісу ән-күй мектебін толық зерделеуге кірістім. Ұлттық арнаның басшылығына шығып, оператор сұрап, экспедицияға шықтық. Сол сапардан көп дүние жинап қайттық. Қазір Кенжехан Матыжанов басшылыққа келіп, қайта жандандырған «Халық университеті» дәрістері ол уақытта тұрақты оқылады. Экспедициядан келе сала Рахманқұл ақсақалға барып, жинаған қазынамды көрсеттім. «Ақын дегенде Жамбылдан, Құлмамбеттен басқа ақынды айтпаймыз. Ал осы сапардан қаншама ақын тауып келіп отырмыз. Олардың көбі «Халық жауы» атанып, айтылмай келіпті. Енді оларды таныстырып, «Халық университетінде» дәріс өткізсек», – деп едік, қуана келісті. «Айтылмай жүрген ақындар» деген тақырыпта Тоқтар бар, Ғалымжан бар бәріміз жинаған-тергенімізді дәріс қылып өткіздік. Рахманқұл ағай өте ұқыпты кісі еді. Бір парақ алып төрт бүктейтін. Содан кейін кішкентай әріппен дәрісті жазып отыратын. Сол жазбалары ағай қайтыс болғаннан кейін кітап болып шықты. Соның ішінде біздің лекция-конспектінің күні, айы, кімдердің қатысқаны бәрі жазылып тұр. Рахманқұл ағайға тағы барып: «Ендігі дәрісті Жетісу күйлеріне арнасақ» дедім. «Жетісу әншілік, ақындық мектебін білемін, күй мектебі қайдан шықты?» – деп сұрады да, рұқсатын берді. 90-нан асқан Ыбырайымхан ақсақал сол дәріске келіп, күй шертіп берді. 70-тен асқан Омархан, 50-ден асқан Сауқымбек, 40-тан асқан Ермұрат, 30-дан асқан Б­азаралы күй тартты. «Міне, сабақтастықтың үзімегенінің дәлелі осы, – деді Рахаң, – мұны дер кезінде тарихта қалдыру керек қой». Сөйтіп, «Өнер» баспасынан «Жетісу күйлері», «Жетісу әуендері» деп екі томдықты жоспарға енгіздік. Кітап 1998 жылы шықты. Жетісу ән-күй мектебі қазір жан-жақты зерттелген үлкен сала.

– «Ана тілінде» қызмет еткен уақытыңыз туралы арнайы сұрағымыз келеді...

– «Ана тілі» газетінің ол кезде 200 мыңнан аса таралымы бар еді. Қоғамда ұлттық рухтың биіктеп тұрған кезі. Әрбір мекемеде ұлттық рух байқалатын. Бірде «Құмандар біздің туғандар» деген мақаланы төгілтіп жаздым да, кейінірек «Журналистикадағы ғылыми стиль» деген мақала бердім. Себебі ол кезде «Ана тілінде» ғылыми стиль басым болатын. Ғалымдар көбінесе тақ-тұқ жазбай ма? Оқырманның оқылуына сай дәйекті тілмен жеткізуге тырысады. Алайда кей-кейде журналистикаға да Бейімбеттің стилі керек. «Ана тілінің» сол кездегі бас редакторы Жарылқап Бейсенбаев хатпен келген материалдарда автордың стилін сақтауымызды қатты қадағалайтын. «Сонда ол мақала халықтың өз тілі боп шығады. Егер оны түзетсең «Менің сөзім қайда?» деп автор өз сөзін іздейді. Сендер сөзді өз қалыптарыңа салмаңдар. Әріп қатесін түзеңдер, ойын жеткізіп тұрса болды» дейтін.

Жақаңның жақсылығы, бізге көп еркіндік берді. Кезекші редактор – бүкіл нөмірдің бас редакторы деп қарайтын, одан сол деңгейдегі жауапкершілікті талап ететін. «Ана тілі» деген басындағы сөзден бастап соңына дейін кезекші редактор оқуы керек. Әр автор өз сөзіне өзі жауап беруі қажет деп үйретті. Ұжымды ешкімнің алдына жығып бермеді. Бірде менің бөліміме тіл туралы мақала келді. Түгел қайта жазу керек. Авторына қарасам, ғылым докторы. «Жарамайды» деп белгі соқтым. «Сағатбек деген кім?», – деп редакцияға іздеп келіпті автор. «Менмін», – дедім. «Мақалам қайда?», – деп сұрады. «Ол мақалаңыз жарамайды», – деймін. «Сен өзі кіммен сөйлесіп тұрғаныңды білесің бе?», – деп ашуланып шыға келді. «Мынадай дүние сіздің атыңызға ұят қой. Дұрыстап жазып әкелсеңізші», – деп едім: «Әкел бері», – деп мақаласын алып кетіп қалды. Біраздан соң бас редактор шақырады. Барсам, әлгі ғалым сонда отыр екен. Бас редактор мақаланың жайын сұрады. «Жарамайды», – деп шынын айттым. «Мен бұл кісінің мақаласын түзете алмаймын. Моральдық құқым жоқ. Ал бұлайша газетке де жібере алмаймын», – дедім. «Бөлім редакторы жарамайды десе, мен неге ол мақаланы жарайды деуім керек?», – деді Жақаң. «Әй, сен бастық па, бұл бастық па?», – дейді ашуланып кеткен әлгі ғалым ағам. Жақаң: «Мен газеттің бастығымын. Бұл кісі сіздің мақалаңыздың бастығы», – деп шығарып салды.

«Ана тілі» газеті маған көп нәрсе үйретті. Зерттеу өз алдына, материалды суретпен көркемдейтін болдық. Асық туралы жазсақ, асықтың суретін береміз. Домбыра туралы берсек, домбыраның суретін, қобыз туралы болса, қобыздың суретін береміз. Ауылдағы ахуал, шалғайдағы халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы көп жазамыз. Саты деген ауылда Сатай деген шал өсімдік майын жуазбен алады екен. Іздеп бардым. Сол жуаздың суретін салдым. Жуаз – ағаштың діңін күбі секілді ойып, келі секілді қылып істеген аспап. Танысын, не екенін оқырман білсін деген оймен әр материалдың суреттік дерегін де беретін едік.

«Ана тілі» газеті халықтың сөзін сөйледі. «Ана тіліндегі» тағы бір жақсы нәрсе, шығармашылық еркіндік. Сен тоғызда кел, сен алтыда кет деген нәрсе жоқ. Ең бастысы, бір апталық жоспар жасалады. Кім не береді? Соны бөліп алғаннан кейін, дайындап беруің керек. Қашан дайындасаң да, уақытында материал берсең болды. Біздің ұжымда адамдар арасындағы тазалық ерекше сақталған-тын. Бір үйдің баласындай едік.

Марат Қабанбай «Емдел, қазақ» деп мақала берді. Ары қарай жалғастыруды маған тапсырды. «Арақ туралы жаз», – деді. Ғылыми-танымдық жағын зерттедім. Кітапханаға бардым, спирттің құрамын зерттедім. Тәнімізде 7-8 пайыз спирт болады екен. Ол қан айналымы үшін керек. Ал біз 8 пайызды 10 пайызға көбейтеміз. 2 пайыз артық. Содан бас ауырады. Денсаулық сақтау, Ішкі істер министрлігіне барып архив қарадым. Арақтың кесірінен қаншама қылмыс жасалған. Оқуға ұялатын қылмыстар бар. Ішкіштерді түзейтін мекемеге бардым. Олардың да оқиғасымен таныстым. Арақтың этимологиясын іздедім. Біз тілдің басылымымыз ғой. Сөздің астарын табу керек. Шора Сарыбаев ағаға бардым. Қалжыңбас кісі еді, жарықтық. «Аға, арақ деген сөздің этимологиясын айтыңызшы», – деп сұрадым. «Соны да білмейсің бе? «Арақ деген – Ахахалап, Рахаттанып Ауылға Қайтамыз» деген сөз», – деді. Ал кеп күлейін. «Арақ деген сөз шектен шығау дегенді білдіреді», – деді. Шора ағамыздың әзілін пайдаланып мен де таратып көрдім: «Алды – рахат, арты – қасірет». Тағы да таратып көріп ақыры «Адамдық Рухты Аздырып Құртады» деп ат қойып, мақала бердім. Марат ағам сызықша қойып «у» деп леп белгісін қойды. Сосын «Аға, керегі жоқ мұның. Дәрілік те қасиеті бар ғой у-дың», – дедім. «Жоқ, у ғой бұл», – деді. Арақтың кесірінен тұтас автобус толы адамның қырылып қалған оқиғалары болған. Құдалықтан келе жатып, киген киітін жуып, ол арақ таза болмай шығып, бәрі өліп кеткен екен. Осындай мысалдарды келтіре отырып, этимологиясынан бастап, зардаптарын жаздым.

Марат Қабанбайдың өткір-өткір мақалалары шығатын. Әсіресе билік жағына батыл-батыл сөз айтатын. Ұлтты рухқа, мәдениетке, салтымызға қатысты өткір мәселелер жарияланатын. Халықтық талқылау болатын.

– Журналистерді оқыту жұмысына практикадан келдіңіз. Ғылымды тастамадыңыз. Журналистерге дәріс оқу оңай болған шығар?

– Кез келген ортаға бірден сіңісе алмайсың. 1992 жылы Каменканы «Тау самалы» деп өзгертуге, сол жерде қазақ мектебін ашуға атсалыстық. Бірақ Қазақ тілі мен әдебие­тінен сабақ беретін мұғалім жоқ. Маған қолқа салды. 2008 жылға дейін сол мектепте ұстаз болдым. Онда «Жас қалам» деген шығармашылық бірлестік ұйым­дастырдым. Патриоттық әндер конкурсын өткіздім. Сонда тұратын Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиевтердің суреттерін «Бұлар біздің ауылда тұрады» деп іліп қойдым. Әр сыныпқа Бердібек Соқпақбаевтың суретін ілгіздім. Ол мектеп еді. Енді университетте сабақ беру міндеті тұрды.

Студент дәрістен қай кезде жалығады? Дайындықсыз келсең, студент міндетті түрде жалығады. Студент сенен ақылды. Әсіресе қазіргі заманда. Технология ­заманында ақпаратты кез келген жерден оқи алады. Сен айтып тұрған нәрсені ол кеше оқып алған. Журналистикада үнемі өзің жаңарып отыруың керек. Маған сабақ беруден бөлек «Қазақ университеті» газетін шығаруды тапсырды. А4 форматында бюллетень секілді шығатын. Ректор Көпжасар Нәрібаев ағамыз басқаратын ректораттың алдында «Бұл газетті республикаға тарайтын басылым қылсақ. Өйткені ол – бас университеттің газеті. Ол үшін газеттің бетін өзгерту, штат ашу керек», – дедім. Осылайша арнайы редакциялық топқа бұрын болмаған шаттатар ашылып, өзім бас редактор, бас редактордың орынбасары Бекжан Әшірбаев, жауапты хатшы Әйткүл Бабасова, корректор Дариға Амангелдиева, фотографтар штатқа алынды. Тәп-тәуір газет шығардық.

Факультетте Мұхаметжан Сералин атындағы әдіби бірлестікті басқарған кезімде «Жасын» деп аталатын ­(Нұр­боллат Аманжолов, Динара Ізтілеу, Арман Әубәкір, Диас Нұрақын, Қанат Әбілқайырлар оқыған курс түгел атсалыс­ты), «Баспагер» (Досжан Б­алабек оқыған курс атсалысты) деген газет шығардық. «Менің ертегім» деген кітапша шығардық. Ол кітапқа студенттер өзі автор, өзі р­едактор, өзі корректор әрі дизайнер және шығарушы болады. Мектеп бітірушілер арасында жыл сайын республикалық «Болашақ баспагер редакторлар байқауын өткізгенімізге биыл он жылдан асыпты. Барлық газет-журналдарда қалыптаушы дизайнерлердің бәрі суретшілікті бітірген мамандар екен. Бізге арнайы дизайн жасайтын маман дайындау керек болды. Осы мәселені көтердік. Журналистика факультетіндегі осындай жұмыстар ұстаздық, дәріскерлік жұмысыма кедергі болған емес, қайта сабақ беруге деген ынтаны одан ары арттыра түсетін.

– Қазіргі терминология туралы да біраз зерттеулер жаздыңыз...

– Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышында» бір айқындама бар. «Әлеуметке дегеніңді істету үшін айтылған сөз ауызша болса шешенсөз, жазбаша болса көсемсөз» дейді. Біз публицистика дегенді көсемсөз деп аударып алдық та, шешенсөзді ұмытып кеттік. Газет шықпай тұрғанда бүкіл қазақ даласын шешенсөз арқылы басқарды. Ахаң ақталғанда көсемсөзін оқи алдық. Шешенсөзін ұмыттық. Ал шешенсөзді оқысаң қазақтың арғы тарихын оқисың. Мен осы шешенсөзді зерттедім. Докторлығым «Қазақтың ауызша публицистикасы» еді. Бірақ қорғап үлгермей қалдым. Докторлық қорғаудың уақытын шектеді.

Ахаң шешенсөзді «білімір сөз», «уағыз сөз», саясат сөзі», «билік сөзі» деп бөледі. Біз осыны зерттемей қалдық. Айту, сөйлеу болмай тұрғанда адамдар қалай ақпарат алмасты? Яғни шешенсөздің арғы тамырына үңілдім. Сөзді қадірлеген қазақ ым-ишарамен сөйлескен. Біздің Ғылым академиясының Әдебиет институтының қолжазба қорында «Ымды білмеген, дымды білмейді» деген папка бар. Сол мысалдардың барлығы қазір бізге өте қажет дүние. Әлі күнге дейін ысқырықпен сөйлесетін тайпалар бар.

Тағы бір мәселе, тастағы таңбалардан бастап бүгінге дейін өркендеп келе жатқан таңбалар, сызбалар, суреттер, плакаттар, карикатуралар, қазіргі коллаж, инфографикаға дейін – бәрі бейнесөз. Демек, бейнесөз, қимылсөз, дыбыссөз, шешенсөз, көсемсөздің бәрін біріктірсек, замансөз шықпай ма?

«Айтушы мен тыңдаушы – бәрі ­надан» дейді Абай. Сонда «айтушы» кімді, «тыңдаушы» деп кімді айтып отыр? Ахмет Байтұрсынұлы: «Айтушы қара басының емес, халықтың қамын сөйлейді» дейді. Ал «сөйлеуші» деген кім? Тілі шыққан бала да, алжыған шал да сөйлейді. Бірақ айтушымен айырмасы қандай? Сөйлеуші қажетсіз де сөз айту мүмкін. Ал айтушы халыққа керек сөз айтады. «Естуші» және «тыңдаушы» деген бар. Естуші естиді де қояды. Демек, «айтушы», «айташы», «айтаман», «айтарман», «айтқыш», «айтымпаз» дегендердің бәрінің айқындамасын жасау керек. Кеңес үкіметі кезіндегі ғылымдағы ауру – шетелдік, орыстық ғылыми танымның қалыбына кіріп алып, шыға алдмау. Сол қалыпқа кірсек адамбыз, ал ол қалыпқа кірмесек жабайымыз. Әл-Фараби не деп еді? «Тәжірибе машықтары жетілген кезде теорияны тудырады. Ал жетілген ­теория тәжірибе тудырады» демей ме? Бізде өзіміздің тәжірибелі амал-тәсілдер арқылы тудырған ұғым-түсініктерді өз қалыбымен түсіндіру орнына шетелдік терминдер қалыбына түсіруге үйреніп қалдық. Сондықтан ұлттық құндылық шетелдік құндылықпен қалай байланысатынын да арнайы зерттеп аражігін ­ажырату маңызды. Бір кездері әлеуметтік желіде терминдерге қатысты пікірталас болды. Өз басым халықаралық терминдерді мүлдем аударуға болмайды дегенге қарсымын. Бірақ көркем әдебиетте оның баламасы болу керек қой. Оқырманның бәрі ғалым емес қой. Рас сырттан енген кәсіби терминдер сол кәсіп иелеріне ғана түсінікті. Ал қарапайым халыққа бәрі түсінікті емес қой. Сондықтан балама міндетті түрде жүру керек. Сол баламаны табуымыз керек. Балама мықты аударма болып шықса қолданысқа келеді. Мейлі аударылмасын. Бірақ қазақтың ұлттық тіл қалыбына салуға болады ғой. «Компьютер» деп тілімізді бұрағанша «кәмпитүр» дей салайық. Қазақ сөзі қалай айтылса, солай жазылу керек.

– Адамның өмір жолында, ғылым болсын, журналистика болсын, белгілі бір мақсаты болады. Одан бөлек, отбасы, достары секілді аманаты болады. Сондай достар, әсіресе жақындар дегенде қандай адамдар сізге ыстық?

– Жас кезімізде маған бәрі дос, бетіме күлгеннің бәрі жақын адам деп қабылдайтынмын. Үлкен ортаға түскенде жымиғанның бәрі дос болмай шығады. Уақыт өзі іріктейді. Мектепте әдебиетке әкелген ұстазымның «Кімдер дос болады білесің бе? Сен ананы досым деп тұрсың. Мен сенің досың емес деп ойлаймын. Өйткені сенің мұратың мен оның мұраты, сенің мақсатың мен оның мақсаты екі бөлек. Мұраты, мақсаты, идеясы, ниеті, пейілі бір адамдар дос бола алады. Дос деген сөздің қадірін кетірмеңдер. Шынайы достар ешқашан сатпайды, бауырдан да артық болады» деп айтқаны есімде. Шындығында, ниеті, ықыласы, пейілі, мүддесі ортақ адамдар дос. Жұлдызы қарсылар дос бола алмайды.

Кеңестік идеологияда «адам адамға дос, жолда, бауыр» деп үйретті. Соның ықпалы болар, әркім дос болуға тырысатын. Қаншама кластасың бар, сонша досың бар секілді.. Мектепте әр кластан отыз шақты бала болды. Тоқсан бала араласты. Қаншама курстас бітірді. Бәрі дос емес. Өмірдің өзі бірте-бірте іріктеді. Жан дүниесі, ішкі ындыны, тәрбиесі сәйкес келетіндер қалады. Мұқатай мұңлықтың «Адамның бәрі дос маған, қас болып көргем жоқ әлі» деген бір өлеңі бар еді. Шындығында, адамның бәрі дос қой. Ешкім саған жау емес. Бірақ өмір іріктеп, кімнің жақын, кімнің алыс екенін көрсетеді. Мұқағали: «Дұшпаның бар ма дейсің қайдан білем, Әйтеуір жүрген жерім сайран кілең, Қазақтың қай үйіне барсам дағы, Алдымда ақ дастарқан, жайған кілем» дейді. Үлкен, терең мағыналы сөз ғой. Шындығында досқа зәру боп кеткен кісі ғой. Соған қарсы жауап қой.

Қазір мен «мынау – менің досым» деп те батыл айтуға жүрексінемін. Ал ол сені досым деп қабылдай ма? Бір анығы өмірді көрген сайын достық көңіл іс-әрекеттен көріне бастайды екен.

Қазір бәріміз сауаттымыз ғой. Бірақ сауаттылық парасатпен сәйкес келуі керек. Біз адамды қызметтік, шығармашылық деңгейімен бағалаймыз. Меніңше, ең дұрысы – адамгершілік деңгейімен бағалау. Ол қызметте болсын, шығармашылықта болсын адамгершілігі болмаса оны бұқара қабылдамайды, қоғам құшағын айқара ашпайды. Сондықтан қай уақытта болсын адамгершілікті биік қоямын. Сабақ бергенде, кафедра басқарғанда, декан болғанда екі нәрсені ұстандым. Бірі – кешегі Кеңестік идеологияның санаға сіңген, жан дүниеге енген психологиясынан арылу. Екінші – Сағадат Нұрмағамбетов ағамыздың: «Басшы болу бұйрық беру емес. Басшы болу қарамағыңдағы командирмен де, тіпті солдат пен де ақылдасып жүріп нәтижеге жету». Сондықтан мен оқытушы мен студенттің ортасындағы барьерді алып тастауға тырыстым. Студент кез келген уақытта еркін сөйлесе алуы керек.

– Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен

Қарагөз СІМӘДІЛ

4148 рет

көрсетілді

1

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

ANA TILI №12

28 Наурыз, 2024

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ерлан Жүніс

«Ана тілі» газетінің Бас редакторы