• Руханият
• 07 Сәуір, 2022

АЛТЫ МЫҢЖЫЛДЫҚ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР

Соңғы жылдары елімізде Наурыз мейрамы және басқа да салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар кеңінен аталып өтілуде. Талдау көрсеткендей, олардың тамыры ­сонау көне дәуірден басталады. Олар көп ұрпақтарды байланыстырушы жіп ретінде қызмет етеді. Олар өмірдің белгілі бір ережелеріне айналған жүздеген жылдар бойы қалыптасқан ардақтау, құрметтеу, сыйынуды қамтиды. Олар халықтың қанына және сүйегіне сіңіп кеткен.
Қазақстанда байырғы заманнан бастау алған және «Авестада» көрініс тапқан салт-дәстүрлер сақталған. Олардың арасында «Амал», «Көрісу» дәстүрі – наурызды қарсы алу, сондай-ақ ХІХ ғасырда сақталып қалған ауқымды құрбандық шалу ғұрпы бар.

Сонымен, «Авестадағы» Фравардин яште З.Ф.Харебати аудармасында нау­рыз­дың 10-12-сінен басталып, 20-22-сіне дейін он түнге созылатын рәсім туралы айтайық.

«49. Мейірімді, күшті әрі әулиелерге

үйлеріне ұшып келетін Фравашиға (Пірәдар) табынамыз,

Хамаспамаздая кезінде (10-12 наурыз айында),

Олар осы өмірде

Туысқандарын сұрай-сұрай он түнін өткізеді.

50. Кім бізді мақтайды,

кім бізге табынады,

Кім етпен, кім қолындағы киіммен,

Аша насаның атымен келеді.

Кімнің есімі құрметтеуге сай,

Кім құрбан беруге лайықты,

Кімге бұл сый сыйланады,

Сол ғасырлар бойы

Таусылмас тағамға ие болады.

51. Сол адам, оларға құрбандық шалатын, сол құрбан шалады

Қолындағы етімен, киімімен Аша насаны атап

Бұл жерде куаныштылар да, ырзалар да болады

Өкпелетпейтіндер, қыспаққа алмайтындар да,

Күшті фравашилер!

52. Болсын осында, үйде Малдың ­отарымен адамдар,

Болсын мұнда жүйрік ат Мықты дөңгелекше.

Адам болсын, шешендік сөздің иесі, құдайға құрбандық жасаған

Қолындағы етпен, киіммен, Аша наса атын еске алып.

И.С.Брагинскийдің аудармасында:

«(Оларға арналған онкүндікте (10-20 наурыз) фравашай

49. Оның мекенінен келеді

Олар он түн бойы қаңғырып:

50.«Бізді кім мақтап, құрметтейді,

Бізді мақтап, бізді қуантады,

Кім бізді жомарттықпен қарсы алады

Қолында ыдыс-аяқ пен шапанмен және мақтаумен,

Жоғары сыйақыға лайықты (бұл үшін) кім?

51. Ал кім оларды жомарттықпен қарсы алса,

Қолында ас пен шапан, мақтау,

Ол (бұл үшін) ең жоғары марапатқа лайық,

Әділдердің құдіретті Фравашайы,

Қанағаттанған

Сондықтан олар батасын береді;

52. «Осы үйде болсын

Малың көп, жұртың көп болсын!

Мына жерде жүйрік ат болсын

Және қатты арба!

Ардақты, шешен күйеуіңіз осында болсын».

Хамаспамаздая – үш сөздің тіркесі болуы мүмкін – хам –дэм, тамақ, аспа – жылқы, мазда – жалын, бұл жылқының еті баяу, түтінсіз отқа, бәлкім істікте қуырылғандығын біл­діреді. Сол кезде қазақтың құрбандық шалуы ас беру кезінде осындай оқиғаларға жылқы сою немесе авестийше – аспа дәстүрін сақтаған. Ас – аспа салт-жораларды, құрбандық шалу кезінде бірдей мағыналық мәнге ие.

Бұл авесталық дәстүрдің тамыры ежелден 14 наурыз жаңа жылдың басы деп саналған Батыс өңіріндегі қазақтар арасында тереңде жатыр. Ежелгі уақытта, көктемгі күн мен түннің теңесуіне тура бір апта қалғанда қазақтар бір-біріне келіп, ұзақ қыстан, тіпті «жұттан» болған шығындарды есептеп, Наурызға дайындалған. Бұл дәстүр Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан облыстарында, Ақтөбе облысының кейбір аудандарында сақталған. Бұл аймақ авесталық «Ариан Вэйджге» (Ариана, Аруана жайы) жатуы мүмкін. «Көрісу» бұған дейін 14, 15 және 16 наурызда атап өтілген.

Ежелгі есептеулер бойынша, ай 14-күннен басталып, 14 наурыз үшінші ай Амалдың, яғни көктемнің басы болып саналады.Наурызда Күн өзінің айқын қозғалысымен Амал (араб тілінде – Хамал) жұлдызына жақындап, Қойжұлдыз белгісіне кіреді, яғни жаңа зодиак жылын ашады. Көктемгі күн мен түннің теңесуі кезінде аспан денелері бір-біріне жақындайды, сол сияқты адамдар бір-бірін қарсы алып, құшақтап, ақсақалдардан бата сұрауы керек. Сондықтан да «көрісу» салты Наурыздың міндетті дәстүрі шығар.

Қазақ ақыны, ойшылы, тарихшы, этнограф, шығыстанушы Мәшһүр Жүсіп Көпеев жаңа жылды қарсы алу мен көктемнің басталуы 8 күн бойы тойланғанын атап өткен. Ескі жыл санау бойынша бұл уақыт 1-8 наурызға, ал қазіргі күнтізбе бойынша – 14 наурыздан 22 наурызға дейінгі аралыққа келеді.Наурыз мейрамы қарсаңында бір-бірін жыл бойы көрмеген жұрт бас қосып, бір-біріне денсаулық тілейді, ал жанжалдасып қалғандар бір-бірінің ренішін кешіреді. Оны тойлау наурыздың 13-інен 14-іне қараған түні басталады. Сөзбе-сөз «кездесу» дегенді білдіретін «Көрісуді» тойлау дәстүрін әдетте Қазақстанның батыс өңірлерінің тұрғындары ұстанады. Бұл жаңа өмір мен жаңа жылдың басталуын білдіреді. Бұл мерекеде бір-біріне қонаққа келіп, міндетті түрде: «Бір жасыңмен!» деп қол алысу керек. Бұл сіздің өмірдің тағы бір жылын жасағаныңызды білдіреді және сонымен құттықтайды. Әдетте даланың қысы қатал болды, бұл уақытта өмір сүру оңайға соқпады, сондықтан аман қалғандарды қиын кезең артта қалуымен құттықтаған.

Қонақтарды арнайы шақырмаған, бірақ әр үйде қазанда ет дайындалып, үйге келгендердің барлығына дәм беріледі. Ертеде ауылдағы үлкенге сәлем беру дәстүрі ерекше құрметтің белгісі саналған. Дәстүр бойынша егде жастағы адамдар қол алысады, ал әйелдер алдымен оң жақ, содан кейін сол иықпен алма-кезек тигізіп амандасу әдетке айналған. Салт бойынша, міндетті түрде үлкен әпкеге бару керек.

Ертеде Көрісу мерекесінде киім-кешек пен қару-жарақтарды шығарып, ілу әдеті болған. Бұл салт «жіп керу» деп аталып, жаңа жыл жанды да, жансыз да заттар үшін келе жатқанын білдіретін.

«Авестада» «жүз айғыр (жылқы), мың­даған сиыр (бұқа) және он мың (мириада) қойдан тұратын стандартты жиынтығы бар 15 құрбандық туралы айтылады.Құрбандық шалу дәстүрге айналған, қалыптасқан ғұрып болған деп болжау керек. Олар еске алу кезінде де, қандай да бір тілектерді орындау үшін де (жауды жеңу, жақсы ауа райы, мол өнім және т.б.) шалынған. Өткізу орындарының географиясы кең: Ранха, Датия өзендерінің жағалауларынан, Ворукаша, ­Фраздана теңіздерінен Хара тауларының шыңдарына, Хукария шыңына дейін. Бұл жоралғылар турандықтарға да, кайянидтерге де тән болды. Құрбандық шалынатын жерлерді біршама жергіліктендіруге болады: Воурукаша теңізі – Арал теңізі, Фраздана теңізі – Каспий теңізі, Хара таулары – Памир таулары (Қаратау), Хукария шыңы – Гиндукуш шыңы, Ранха өзені – Еділ өзені, Датия өзені – Жайық өзені.

«Авестада» сондай-ақ тағы алты құрбандық туралы айтылады: «хаоманы қамтитын мыңдаған құрбандық сүті»  «мен (қайықшы Паурва) сізге (шырын) Ранха суларында Заотрамен тазаланған (шырын) хаома мен сүттің мыңдаған құрбандықтарын беремін» түріндегі қайықшы Паурваның құрбандығы. «Оларға қуаныш пен шаттық сыйлау үшін». «Мен саған хаоманы қамтитын мыңдаған құрбандық сүтін беремін. Әдет-ғұрып ­бойынша тазартылған және Ранха суларында Заотрамен сүзілген». И.С.Брагинскийдің аудармасында: «Маған дұрыс тазаланған және Заотрамен сүзілген хаоманы (шырыны) қамтитын бар сүтті кім сыйлайды?».

Құрбандықты «Витанхухати суының жанында Вистаруш», Хвовтар және Нотаридтар, хаома сүтімен Заратуштра шалған. «...Сүт қосылған хаомадан...құрбандық шалып», «Және одан да көп құрметке ие...Және сүтті хаомамен»,«Хаоманың құрамында сүтті сусындар бар». Тазартылған, киелі», «Сәттілік сыйлайтын құрбан­дықтар жасайды», «сусыннан дәм татып, мұндай құрбандықты құрмет­теңіз».

Әңгіме үлкен көлемде сусын ретінде пайдаланылған сүт туралы болып отыр. Мұндай сусын тек қымыз болуы мүмкін. Оның құрамында бастапқыда хаома болған. Содан кейін оны қажетінше әдет-ғұрып бойынша тазартқан. Яғни біз сусынды өндірудің келесі кезеңі – тазарту туралы айтып отырмыз. Келесі маңызды кезең – Заотрамен сүзу.

Бұл сусынға ең ықтимал үміткер – қымыздан алынған сүт арағы.Белгілі болғандай, бие сүтінен қымыз алған, одан кейін ашытылған қымыздан құрамында 5-6% алкоголь бар, күші 30 градусқа жуық, Қазақстанда, Моңғолияда, Қырғызстанда арақ деп аталатын сусын алған. Сусын өте мастандырып, «көңілді және ­сергек» болуға ықпал етті. Бәлкім содан кейін, ­«хаома» ұғымы сүтте аз мөлшерде алкогольдің болуын білдірген. Құрамында табиғи құлмақ бар бұл сүтті сусын қымыз болды. Дәл осыдан күшті сусын – арака алынды. Мүмкін, хаома, сығылған шырынның бір түрі сияқты болған шығар, ежелгі адамдар оны биоқоспаның бір түрі ретінде пайдаланған.

Үш тілде жазылған (ежелгі парсы, элам және вавилон)және б.з.д. 521–520 жж. Даталанған Бехистаун (ежелгі парсы) мәтіндерінде айтылған сақтардың төрт тобының ішінде Мургаб өзенінің алқабында тұратын «еліртетін сусын – ­хаоманы қайнататын» сақ-хаомаваргалар туралы да бар. «Авестада»: «Олар мас қылатын жексұрын сусынның (хаома) көмегімен әдейі адамдардың бастарын қатырады» делінген.

Яғни хаома Авеста дәуірінен бастап және одан 2500 жыл бұрын да дайындалған.Бұл авесталық турларға ұқсас, Мургаб өзенінің аңғарында тұратын сақтардың дәстүрлерінде болған сияқты. Осы алқап тұрғын­дарының мамандығы осында ­не­гізінен қымыз хаома – сүтті арақ өнді­рілгендіктен айқын болса керек. Яғни бұл құрамында хаома бар немесе сүтті хаома, парсы тілінде хаома – мас ететін сусын. Бірінші жағдайда, мұндай сүтті қымызбен сәйкестендіруге болады, оны дайындау кезінде хаома оны ашыту үшін құлма қоспасы ретінде қолданылған және құрбандық шалу кезінде көп мөлшерде ұсынылған. Бірақ құрбандық шалуға арналған, көтеріңкі көңіл мен сергектік сыйлайтын арнайы аракидің дайындалуы болуы мүмкін.

Орталық Азияда аршадан аз мөлшерде алкогольдік сусындарды дайындау тәжі­рибесі болған.Түркістан аршасы жарты мың жылдан астам уақыт, ал кейбір ұзақ жасаушылары екі, екі жарым мың жыл бойы өседі. Ғасырлар бойы арша пайдалы тұнбалар мен басқа да алкогольді ішімдіктерді дайындау үшін қолданылады.

«Авестада» сары хаоманы сығып алу туралы тікелей айтылатын қалыптасқан дәстүр бірқатар зерттеушілердің бағытын эфедра – биіктігі 30 см-ге дейін жететін мәңгі жасыл қылқан жапырақты бұтаға бұрды. Эфедраның ең маңызды биологиялық белсенді заттары құрғақ шөп массасының 1-2% құрайтын эфедрин тобының алкалоидтары. Екі бағаналы эфедра шөбіндегі алкалоидтардың ең көп мөлшері күзде және қыста байқалды.

Алайда құрбандық сусындарының ауқымы осы мақсатта сүттің көп мөлшерін, бұл жағдайда қымызды қамтыды. Аршадан немесе эфедрадан жасалған сусындар мұндай көп мөлшерде сусын бере алмады. Бірақ олар сүтті сусындардың «ашытқысы» ретінде қызмет ете алған.

ХХ ғасыр ішінде Азия елдерінде аракты қарапайым арақ алмастырды, оны да арак деп атайды. Исламға дейінгі дәуірде арабтар шарап пен оның масайтатын әсерінен хабардар болған. Мұхаммед (с.ғ.с) Пайғамбардың өзі масайтатын сусындарды ішуге тыйым салған. («әл-Маида» 5 сүресі, 90-аят).

Алайда құрбандық шалудың жекелеген орындары нақтылауды қажет етеді.Әңгіме Франхрасьян (Афрасияба) және Йошта тұрандарының құрбандықтары туралы. И.С.Брагинс­кийдің аудармасында: «оған шыңырау шетінде тұрандық Франхрасьян – жүз жылқы, мың бұқа және он мың қой құрбандық шалды» делінген. И.М.Стеблинскийдің аудармасында: «Ал Тур, Франкрасян оған жер астындағы панада жүз айғыр, мың сиыр, сансыз қойды құрбандыққа шалды». В.С.Соколованың аудармасында: «оған тур Афрасьябы сол жердегі Ханканда жүз айғыр, мың бұқа, он мың қой тарту етті». Ханкан – бекініс, Афрасьябтың қамалы.

Осылайша, үш түрлі аудармада үш белгі көрсетілген: шыңыраудың шеті, жер асты панасы және бекініс, Ханкан қамалы. Географиялық тұрғыдан солтүстік-батыста Ворукаша теңізі (Арал теңізі) мен Чайчаста көлінен (Сарықамыш көлі), Витанхухати өзенінен (Узбой өзені) Ранха өзеніне дейін дала кеңістігінде Тұранның кең-байтақ патшалықтары орналасқан.Үстірт шоқысы да осы аумаққа жатады.Археологиялық зерттеулер тас дәуірінің аяғында Маңғыстау жерінде дала және шөлейт аймақтардағы жабайы аңдар –  құландар, қарақұйрықтар, киіктер мен дала қошқарларының көшпелі табындарынан кейін халықтың бір бөлігінің маусымдық көшіп-қонуының негізі қаланғанын көрсетті. Үстірт шыңында арқарларды аулау жүргізілді. Бірақ шыңдарда биіктігі 350 м-ге дейін жететін тік кертпештер (жартас­тар), нағыз құздар бар. Олар өте қауіпті. Жылдам арқарлар шыңның шетінде, тік жартаста болуы мүмкін. Жабайы аңдарды қуып жеткісі келген аңшы арқарлармен бірге осындай құзға құлап кетуі мүмкін.

Құз шетінде марқұмның құрметіне осындай құрбандықты шалған болуы мүмкін. Бұл жай ғана құрмет емес, тірі жандарға ғибрат болған.

Үстірт шоқысында бірқатар үңгірлер бар. Олардың кейбіреулері аңшылардың уақытша тұруына жарамды. Бұл тұстарда құздан құлап кеткен белгілі аңшының баспанасы тағзым орнына, тіпті зиярат ету орнына айналған болуы әбден мүмкін.Уақыт өте келе бұл баспаналар жерасты мешіттеріне айналған.

Маңғыстауда мұндай бірнеше жерасты мешіттері бар: Сұлтан-Эпе, Шақпақ-Ата, Қараман Ата, Итолла Ата, Шопан Ата және Бекет Ата. Бекет Ата жерасты мешітінің орналасқан жері ерекше қызығушылық тудырады. Ол Оғланды шыңының етегінде орналасқан. Бұл Үстірттегі ең биік орындардың бірі, шамамен 200 метр, ал Бекет Ата жерасты мешітінің кіреберісі үстірттен 150 метр төмен.

Осылайша, Афрасияб (Франхрасьян) бір тайпаласының, бәлкім жақынының қайтыс болған жерінде – жерасты баспанасы орналасқан шыңыраудың шетінде салтанатты еске алу шарасын ұйымдастырған.Бұл сипаттама Оғланды тік жартасы мен Бекет Ата жерасты мешітіне сәйкес келеді.Бұл баспанада мешіттің пайда болуы кездейсоқ болмаса керек. Ежелгі аңыздар ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, осы жерді қасиетті етіп, мешітке айнал­дырған Бекет Атаға дейін жеткен.

Үшінші белгі: Ханкан бекінісі. Археологтар аңшылардың маусымдық тұрақ­тарын, ұзақ мерзімді қоныстардың қалдықтарын тапқан. Біз үшін ең қызығы – қола дәуірінен бастап, жетуге қиын­шың­дардың мүйісшелерінде немесе қалдықтарында тұрғызылған баспана бекіністерінің табылуы. Өткізілген ор­ны­ның мағынасын ашуды қажет ететін келесі құрбандық шалу – Йоштаның құрбандық шалуы. Брагинскийдің аудармасында: «Фриян­дардың үйіндегі Йойшта оған Ранханың күймес аралында – жүз жылқы, мың бұқа және он мың қойды құрбандық шалды». В.С.Соколованың аудармасында: «Оған фраяндардан Йойшта, Ранхи аралын­дағы (өзен) тасқынды судың ­бойында, жүз айғыр-жылқы, мың бұқа, он мың қой сыйға тартып, құрмет көрсеткен». Егер дала кеңістігі Жайық, Даикс және Орал өзендерімен сәйкестендірілген суы мол Датияға жақын болса, онда көршілес толық ағып жатқан Ранха өзені Еділ болуы мүмкін.

Қай өзенді Ранха деп атауға болатыны туралы пікірталаста екі нұсқа бар: бұл Еділ немесе Жайық. «Авестада» қай өзен туралы айтылған деген сұраққа жауап іздеуде зерттеушілер б.з. бірінші ғасырлардағы антикалық авторлар Клавдий Птоломей мен Аммиан Марцеллин, Геродотқа сілтеме жасайды, оларскифтер Еділді Ра, лат. Rha деп атағанын атап өткен. Қазақ тілінде «раң» сөзі бар – жауқияқ. Бәлкім, бұл өзеннің жағасында осы өсімдіктердің көп болғандығынан осы атау берілген.

«Авестада» үш марка бар – құз, күймес арал, өзеннің ені және жылқы, сиыр, қойлардың өте көп табындары құрбандыққа шалынған үлкен еске алу орны бар. Біріншіден, осы екі өзеннің ішіндегі ең кеңі – Еділ. Онда 16 арал бар, олардың ішіндегі ең үлкені — Сарпинский аралы немесе Царицын аралы, ауданы 16 шаршы шақырым, жағалық сызығының ұзындығы – 60 шақырым. Бірақ Еділдің төменгі ағынында іс жүзінде ешқандай ағысты жер жоқ. Бірақ аралдан кейін өзен күрт оңтүстікке бұрылады.

Жайық өзенінде 20-дан астам шағын аралдар пайда болған, өзеннің жайылма-арналық ағыстарға тармақталған он тоғыз өзен саласы бар. Бірақ Жайық өзенінің бұл шағын аралдарында 100 айғыр, 1000 сиыр және сансыз қойларды құрбандыққа шалу екіталай. Еділде тек Сарпинский аралында ауқымды ас беруді өткізуге мүмкіндік болған. Бұл қай өзенді Ранха деп атау керектігіне қосымша дәлел, айқын белгі ретінде қызмет етеді. Айналасында кең дала бола тұрып, неліктен құрбандық шалу үшін аралды таңдады деген сұрақ туындайды.Мүмкін, бұл аралда маңызды адаммен ­немесе оның ұлымен қандай да бір қайғылы оқиға болған шығар, соның негізінде ас беру орны мен ауқымы анықталған.Геродот сақ-скифтар туралы былай деп жазды: «Біреудің әкесі қайтыс болған кезде, барлық туыстары мал әкеліп сойып, етін бөлшектеп кеседі... Құрбандықты ұлы әкесінің құрметіне шалады».

Қазақ тілінде «біреу үшін бірдеңе құрбан ету» деген мағынаны білдіретін «сарп, сарп ету» сөзі қызығушылық тудырады. ­Сонда татар тілінде Сарпы деп айтылатын ­Сарпинский аралының атауы қазақ тілінде Сарп құрбандық шалатын жерді білдіреді және авесталық ас беруге дәл сәйкес келеді.Дмитрий Зданович 2005 жылы «Орта қола дәуіріндегі Орал даласы тұрғындарының жерлеу ғұрпындағы мал құрбандықтары» атты диссертациясында, біріншіден, құрбандық – бұл діни немесе зайырлы мазмұны бар мәдениет пен түсінік категориясы, екіншіден, әдет-ғұрып, салт, ырым екенін атап өткен. Еуразияның далалық аймағының археологиясында құрбандық шалу ғұрыптарының негізгі дәлелдерінің бірі – құрбандыққа шалынған малдың сүйек қалдықтары. Ең көп түрде мұндай қалдықтар ежелгі қорымдарда ұсынылған.Құрбандық шалу ғұрыптары кең таралып, жерлеу және еске алу рәсімдерінің барлық кезеңдеріне жалғасып, күрделі ғұрыптық жүйелерді қалыптастырды. Синташта ескерткіштерінен алынған калибрленген радиокөміртекті даталардың негізгі бөлігі б.з.д. 2000-1800 немесе 4 мың жыл бұрынғы хронаралық интервалға сәйкес келеді (Littauer M.A., Crouwel JH, 1996. P.934; Trifonov V.A., 1997).Бұл – арийлердің қоныс аудару уақыты.

Жылқыны құрбандыққа шалу дәстүрі осы жерлерде б.з.д. IV-III ғасырларда өмір сүрген массагеттерде сақталған. Ежелгі грек тарихшысы Геродот «массагеттер Күнге табынып, оған жылқыларды құрбандыққа шалды, скифтер сияқты киініп, ұқсас өмір салтын жүргізді» деп атап өтті. Әртүрлі бағалаулар бойынша, «Авеста» дәуірінен және одан да жақын кезеңді қамтитын «Оғыз-намеде» – түркілердің шежіресінде, Оғыздың бесінші ұрпағы Куза Йавы-хан мен шамасы, VII-VII ғасырларда өмір сүрген Инал Йавы – ханның арасындағы уақыт көрсетіледі. Онда X-XI ғасырлар тоғысындағы оқиғалар көрініс тапқан. Осы ұзақ кезеңде түркілерде әдет-ғұрыптар, құрбандық шалу дәстүрлері, ас беру рәсімдері сақталған.

«Оғызнамада» құрбандық шалу туралы:

– «Туған киіз үйге аман-есен оралуына орай Оғыз осындай мереке үшін 90 мың қой, 900 құлын союды бұйырды»;

– «Кай Инал-хан қайтыс болған кезде, Донкер Байандурдың ұлы Эрки, пади­шахтың бұрынғы наибомы, еске алу рәсіміне үлкен ас дайындады. Біреуін йогуртқа (айран), екіншісін қымызға толтырып, екі көл (бассейн) орнатты.Жылқы, сиыр, қой етін көп әкелгені сонша, олардан бірнеше еттен жасалған таулар тұрғызылған. Еске алуға барлық елдерден адамдар келіп, барлығына тамақ берілді.Олар өздерімен бірге тамақ алып келсе де, адам саны әлі де көп болды». Кел Эрки хан өзінің көмекшілеріне (наибтерге): «тоғыз жүз қошқар мен тоғыз бие сойып, Туманда ұлан-асыр той жасаңдар... Той беру туралы шешім қабылданған соң, тостағанды ​​тарту рәсіміне бөлек үш мың қошқар, отыз бие дайындауды бұйырды». «Осыдан кейін той басталып, жеті күн мен жеті түн бойы созылды. Күн сайын тойға арнап тоқсан қой мен тоғыз бие сойылды».

«Эрки күдеріден үш хауыз орнатуды бұйырды; олардың біреуін араққа, екіншісін — қымызға, үшіншісін — қатыққа (қатық – қою қышқыл сүт) толтыруды бұйырды»... «төрт жүз жылқы, төрт мың қошқар сойылды». (Үш хауыз – аула ішінде ауыз суға арналған үш резервуар, әдетте шаршы пішінді, күдерімен қапталған – сиырлардың, жылқылардың, түйелердің иленген терісі).

Мұндай салыстырмалы, ауқымды құрбандықтар қазақтарда алты мыңжылдық бойы сақталды. 1803 жылы Сырым батыр Датұлын еске алуға арналған ас-құрбандық шалу кезінде 2500 қой, 200 жылқы сойылып, 1000 саба қымыз ішілді. 1874 жылы Сағынайға арналған ас беру кезінде 20000 қой, 1000 жылқы сойылды. 1894 жылы Баянауылда Мұса Шормановқа арналған ас кезінде 300 қой, 200 жылқы сойылды. Халық арасында Абылай Ханның «Абылай ханның асы», Қанжығалы батырдың «Қанжығалы Шәуіпкел батырдың асы», Сыпатай, Өскенбай т.б. ас беру кезінде шалынған ірі құрбандықтар туралы аңыз сақталған.

Жоғарыда үлкен көлемде сусындардан құрбандық шалу туралы айтылды. ­«Авестада» әккі қайықшы Паурва туралы айтылады, ол: «Мен саған хаоманы қам­титын мыңдаған құрбандық сүт сусынын тарту етемін...». Құрамында хаома бар сүт қымызға сәйкес келетіні және құр­бандық шалу кезінде молынан берілгендігінің қосымша дәлелі – Сырым Датұлының асы кезінде 1000 саба қымыз ішілген.

Жеті кишвардың отырықшы тұрғын­дарында, Соғда, Хорезм, Нисаидың егіншілік шұраттарында және басқа да осындай кең көлемді әдет-ғұрыптар қой, жылқы санының айтарлықтай көп болмауына байланысты болмағаны анық.Ал бұл әдет-ғұрыптың авесталық форматта сақталуы кең-байтақ далада өмір сүрген, айтарлықтай мөлшерде мал өсірген дала тұрғындары үшін мүмкін болған. ­«Авестада» «мол тамақ пісіріп, үлкен  бөлігін беретін, жылқы пысқырып, дөңгелек гүрілдейтін, қамшы сілтеп, көп тамақ желінетін үлкен патшалықтар» туралы айтылған. Бұл сипаттама ежелгі Тұранның дала, мал шаруашылығымен айналысқан халықтарының өмір салтына сәйкес келеді.

Дәстүрлер, өмір салты үйлесімді бірлікте болды. Уақыт өте келе оларда жаңа тарихи жағдайларға байланысты өзгерістер орын алды. Бірақ жаңа негіздерге қайшы келмейтін халықтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының терең тамырын қазіргі ұрпақ ұқыптылықпен сақтап келе жатқаны анық. Ежелгі заманның иірімдері біздің халқымызда кем дегенде алты мыңжылдықтар бойы идеологиялық катаклизмдерге қарамастан, тарихи құндылықтар құрметтеліп, халықтың ­рухани, адамгершілік негіздерінің маңызды ерекшелігін құрайтынын айтады.

Рахман АЛШАНОВ,

профессор, «Тұран»

университетінің ректоры