• Тіл
  • 30 Маусым, 2022

ТІЛДІ БІЛУ ЖӘНЕ ПСИХОЛИНГВИСТИКА МЕН НЕЙРОЛИНГВИСТИКАНЫҢ РӨЛІ

Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры А.М.Фазылжанның бастамасымен психолингвистика секциясы құрылып, оның «Тіл және сана» атты ғылыми-тілтанымдық алаңының дөңгелек үстел форматындағы тұңғыш отырысы өтті. Дөңгелек үстелге  Ресей білім академиясының корреспондент-мүшесі, Санкт-Петербург университетінің когнитивтік зерттеулер институтының директоры Татьяна Черниговская, психолингвистика саласындағы беделді сарапшы, Мәскеу психолингвистикалық мектебінің негізін салушылардың бірі Наталья Уфимцева, филология ғылымының докторы, Ресей Ғылым академиясы Тіл зерттеулері институтының Грамматика теориясы бөлімінің жетекші ғылыми қызметкері Стелла Цейтлин, онтолингвистика саласының маманы, Санкт-Петербург МУ доценті Татьяна Круглякова, бала тілінің онтогенезі бойынша тұңғыш докторлық диссертация қорғаған отандық ғалым, профессор Таңат Аяпова және Тіл білімі институтының психолингвистика секциясының басқа да мүшелері қатысты. Дөңгелек үстелді осы шараны ұйымдастыруға және секцияны құруға мұрындық болған ғалым, доцент Мадина Абаева жүргізді.  Тілге қатысты өзекті тақырыптар көтерілген дөңгелек үстелден оқырман назарына ықшамдалған ақпарат ұсынып отырмыз. Дөңгелек үстелдің толық видеонұсқасын Тіл білімі институының YouTube арнасынан көре аласыздар. 

Анар ФАЗЫЛЖАН: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ­басым бағыты – мемлекеттік ғылыми саясатты жүзеге асыру, қазақ тіл білімін гуманитарлық ғылымдардың жеке саласы ретінде дамыту, отандық ғылыми-лингвистикалық ой-пікірдің елімізде және әлемдік деңгейде бәсекеге қабілеттілігін арттыру, Отандық тіл ғылымын әлемдік лингвистиканың барлық саласы бойынша дамыту. Бүгінгі күні психо-, нейролингвистика, компьютерлік және есептеуіш лингвистика сияқты тың бағыттарда да тереңірек зерттеулер жүргізуге бет бұрып отырмыз. Осы тұста отандық тіл ғылымында психолингвистикалық, онтолингвистикалық және нейро­лингвис­тикалық зерттеулердің өзектілігі Қазақстан қоғамының күн тәртібіндегі маңызды оқиғалармен тығыз байланысты екенін айтқым келеді. Мәселен, үштілділікті ерте жастан, баланың ана тілінде тілі шықпастан, яғни балабақшадан енгізіп жібергеніміз қаншалықты дұрыс, оқулықтарымыздың тілі бала санасына икемді, түсінікті болуы үшін не қажет, ана тілін білмейтін, тіпті білгісі келмейтін қазақтардың ­санасында, психикасында, миының жұмысында нендей өзгешелік бар ­деген сияқты сұрақтардың жауабын осы сала зерттеулерінен ғана таба алатынымыз анық, сондықтан біз Тіл білімі ­институты жанынан халықаралық психолингвистика секциясын ашып отырмыз. Осы ісімізге мұрындық болған мықты маман, әріптесіміз Мадина Абаева зор алғыс айтамыз.

Мадина АБАЕВА: Сөз кезегі Ресей білім академиясының корреспондент-мүшесі, Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің профессоры Татьяна Черниговскаяға беріледі. Баяндама тақырыбы: «Тіл және ми».

Татьяна ЧЕРНИГОВСКАЯ: Біз қазір түсініксіз, алапасыран әлемде жүрміз. Өзімізді қалай ұстау керегін білмейміз. Балаларды қалай тәрбиелеу керегін, оларға не айту керегін, тұтас ғаламшардың ақылынан алжаса бастағанын  қалай түсіндіруге болатынын да білмейміз. Бүгін біз экзистенциалды маңызды дүниені талқылаймыз.

Ноам Хомский көп жыл бұрын тілдің қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге ойлау құралы да екенін айтқан болатын. Менің ойымша, бұл өте маңызды, өйткені әлдеқайда жеңілдетсек, коммуникация  сөз бен тілсіз қарым-қатынас құралына айналу қаупі бар. Саусақпен әртүрлі суреттерді көрсетуге болады. Бірақ тілсіз ойлау мүмкін емес. Тіл арқылы ғана күрделі ойлау формалары қалыптасады. Тіл сөзі міндетті түрде сөздегі тіл ­ұғы­мын ғана білдірмейді. Бізде әртүрлі тіл бар. Мәселен, жазбаша, ауызша тіл. Музыканың тілі, математика тілі бар. Мұндай мысалдар көп. Менің ойымша, бұл хомосапиенстен де маңыздырақ, ­хомосемиотик, яғни таңбалық жүйелермен жұмыс істейтін адам. Біздің тамаша ­филолог Юрий  Лотман «сана, ой елегінен өткізу, яғни ойлау қабілеті адамда ғана бар» екенін жазады.

Ми – мектепте оқып жүргенде үйреніп қалғандай дүние емес, университетте миды зерттегендер көп. Олар миды ақпаратты өңдейтін құрылғы түрі деп айтады. Яғни біздің сенсорлық жүйелерімізге, құлаққа, көзге, иіске, тіпті барлық қозғалыстарға жауапты мүше. Ми осының бәрін өңдеп, адам өзін қалай ұстау керек, не істеу керек екені жөнінде нұсқаулар береді. Бұл, әрине, рас, бірақ тұтас шындық емес. Мидың басты қасиеті – ол ақпарат өңдейді. Бұл өзіміз туралы ең қызық ұғым. Бізге дейін және бізден кейінгі жоқ әлемді осы ми арқылы жасаймыз.

Міне, мұның бәрін Юрий Лотман айтқан. Кездесуіміздің мәнмәтініне орай, әрине, Лев Выготскийді атап өткім келеді. Менің ойымша, оның еңбегі Қазақстан үшін өте маңызды, өйткені Қазақстан – көпұлтты ел. Выготскийдің еңбектері көп ­аударылды, ол халықаралық кеңістікте мойындалған ғалым. Естеріңізде ­болса, оның шығармалар жинағы жарық көрді, күнделікті өмірімізге осындай ауқымды және тамаша материалдың кенеттен енгеніне бәріміз таңырқап едік қой. Выготский – біздің білім ­саласы үшін өте маңызды тұлға.

Ми, мен айтқанымдай, ақпаратты өңдеуге арналған құрылғы ғана емес. Ми – этикалық кеңістіктің орталығы.

Сонымен, дәл қазір сізде де, менде де ең белсенді аймақтар бар. Осындай күрделі ақпаратты мидағы байланыстар көрсетеді. Оны түрлі-түсті реңкпен көрсеттім. Назарыңызды сары ілгекке аударғым келеді. Бұл мидағы байланыстарды Құдай берген және басқа биологиялық түрлердің ешқайсында жоқ.

Якобсон 1980 жылы ­Нью-Йоркте презентация жасады. Ол ­презентациясын кейін жеке кітап етіп шығарды. Сол мақаланы аудардық. Ол Якобсон шығармаларының таңдамалы томында бар. Оны екі полярлық ми, оң және сол жақ жарты шар функцияларының қалай бөлінетіні туралы идея қатты қызықтырды.

Біз, негізінен, миымызға өте тәуелдіміз. Жақсы және жаман, барлық жетістіктері мен сәтсіздіктерімен қандаймыз – сондай миымыз бар. Егер миымыз басқа болса, біз де басқаша болар едік. Ал адамзат қазір көріп отырғанымыздай орасан зор жылдамдықпен дамып келеді. Мұндай жылдамдық ешқашан болған емес. Әрине, бәрі өзгермелі деп айта аласыз. Адам әрқашан бір тыншымаған әлемде өмір сүрді. Әркез стреске душар келді, әркез жаңа жағдайларға кезікті, бірақ апта сайын өзгеріске ұшырамаған еді. Өзгерістер үшін 1 000 000 жыл, ­­1 000 жыл, содан кейін жүздеген жыл, кейінгіде ондаған жыл қажет болды және адамның бейімделуге мүмкіндігі бар еді. Ғалым ретінде ­айтайын, біздің басты қасиетіміз бейімделу қабілетіміз, сондықтан біз тіріміз. Сол үшін біз когнитивтіміз және дамып келеміз, ал тіл бейімделу мүмкіндігіне б­айланысты дамиды. Бірақ қазір әлемде болып жатқан өзгерістерге бейімделуге арналған жылдамдыққа ілесе алмаймыз. Сондықтан ­неврология, когнитивтік ғылым саласындағы ғалымдарды бұл мәселе қатты алаңдатады. ­Жанталасып кеткен жоқпыз ба? Барлығы өздері ­игере алмайтын жылдамдықпен өзгеретін жағдайға кез келді. Жаңа нәрселерге үйренуге уақыт жоқ, өйткені олар жылдам өзгеріп кетеді. Мұны бәріміз білеміз. Алайда ол туралы әрдайым ­ойлай бермейміз. Жоспарымыз өте асқақ. Осы ғаламшардың иесі екенімізге және оны басқаратынымызға тым сенімдіміз. Бұл жалған, себебі ғаламшарды біз басқармаймыз.

Күн өткен сайын ғарышпен ­байланысымыз артып келеді. Әлдебір жерге ұшып барсақ дейміз. Марсқа адамдар не үшін, қандай мақсатпен жиналғанын түсінбеймін. Құпия болмаса, неге? Жерде істейтін ештеңе қалмады ма? Басқа ғаламшар жақсырақ па? Ақпараттық әлем бар және өкінішке қарай, уақыттың жетпеуіне байланысты көп тоқтала алмайтын, бізге тікелей қауіп төндіретін жасанды интеллект мәселесі туралы айтқым келеді. Ол біз күткеннен де жылдам дамып келеді. Жақында тікелей бәсекелестікке тап болуымыз мүмкін. Біз олармен жарысамыз. Бұл бәсекелестік өте күрделі. Себебі жасанды интеллект шаршамайды, басы ауырмайды, ғашық болмайды, көңіл күйі нашарламайды, ұйықтаудың қажеті жоқ, ал есте сақтау қабілеті шексіз, шексіз жылдамдыққа ие. Біз онымен бәсекелесе алмаймыз, сондықтан сақ болуымыз керек. ­Жалпы өз кеңістігімізді қорғауымыз қажет. Бірақ бұл басқа әңгіменің тақырыбы. Мен жай ғана назарыңызды осы цифрлық әлем жасайтын барлық артықшылықтарға аударғым келеді. Біз сол әлемде өмір сүреміз, сондықтан оның артықшылықтарын жоққа шығару ақымақтық болар еді. Айталық, цифрлық әлемсіз ауқымды деректермен жұмыс істеу мүмкін емес.

Назарыңызды кемшіліктерге де аударсам деймін. Айталық, қазір сөйлеу технологиялары мен автоматты сөйлеуді талдау, сөйлеу синтезі, жасанды интеллекттің мәтіндер жасау жұмысы дамып келеді. Ол ­роман жазады, сурет салады, музыка ­жазады. Барлық істі оларға басыбүтін тапсырдық па?

Біз әлі де Жерде өмір сүреміз, ендеше адамдық қадір-қасиетімізді қорғауымыз керек. Шекараның қалай сызылғаны маңызсыз болып қалған өркениет дәуіріне аяқ бастық. Бұл дүниедегі өз орнымызды қорғауымыз керек.

Қазіргі заманғы концепцияларға сәйкес, барлығымыздың миымызда шамамен 100 миллиард нейрон бар. Данышпандарда да, қарапайым адамда да, ақымақта да осынша нейрон бар. Иә, енді біреулері 86 миллиард нейрон бар деп жүр. Әрбір нейронның мидың басқа бөліктерімен 50 000 түрлі байланыс орнатуы мүмкін. Мидың 5% немесе 20% пайдаланатынымыз туралы әртүрлі әңгіме айтылады. Айтайын дегенім мұның бәрі бос сөз. Бүкіл ми жұмыс істейді. Мәселе мидың қиын ­немесе жеңіл жұмыс істейтінінде. Сондықтан білімнің маңызы зор. Балаларға барлығын жалпы үйрету өте маңызды. Ми – керемет музыкантты, бишіні немесе ғалымды қалыптастыратыны үшін емес, нейрондық желілерді жасайтындықтан, әрқайсымыздың қасиетіміз әртүрлі. Мәселе сонда. Мәселе баланың скрипкада керемет ойнауында емес. Жан-жақты нәрсеге үйренген баланың нейрондық желісі жақсы жұмыс істейді. Қайталап айтамын, балаға берілген жан-жақты білім болашаққа салынған инвестиция. Мәдени қабат туралы емес, жай ғана басқа сападағы нейро қабат туралы айтып отырмын. Бұл өте маңызды. Адамның тілі, әрине, ең жоғары психикалық функциялардың бірі, бірақ ол ерекше. Яғни керемет күрделі байланыс сигналдарын ұйымдастыруға және әлемдік құрылым табиғаты ­туралы ойлауды, тұжырымдамаларды, гипотезаларды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін мидың қабілеті тек адамдарда ғана бар. Сондықтан адамның қандай сөздік қоры бар екені, сөйлеуінің қаншалықты күрделі екені жай дүние емес. Осы тамаша кездесуді бастағанда эстетикалық ләззат алдым, шын мәнінде, құлағымыз жаттық­қандықтан, кәсіби мамандар ретінде әркімнің сөйлеу мәнерін саралай ­аламыз.

Жер шарында  7000 тіл бар. Олар бір-бірінен ерекше. Осы үлкен айыр­ма­шылыққа қарамастан, Хомский барлық тілдегі ортақ дүниені зерттеді.

Кейде генетикалық ауытқуларға байланысты парадоксальды жайттарға бастайтын генетикалық бұзылулар бар екенін білеміз. Бұл олардың тілдік қабілетінің ғана бұзылғанын білдіреді. Олардың интеллектісі жақсы, көреді, жақсы естиді, неврозбен ауырмайды, аутизммен ауырмайды, психоздары жоқ, жалпы жағдайы жақсы. Тіпті өте жоғары интеллект иесі болуы мүмкін. Сөйте тұра олар өз ана тілін игере алмайды. Ондай балалар бар, оларды ерекше мұқият зерттейді. Әрине, оқу мен жазуда ақауы бар балаларды назарға аламыз, бұл бөлек, үлкен, өте маңызды тақырып. Өйткені әлемде оқу мен жазуда қиындыққа кездесетін адам саны көп – 1 000 000 шамасында. Жалпы биологиядағы мутациялар оқу мен жазуға әсер етеді ме? Мен мұны мақұлдамайтынымды баса айтқым келеді. Тек осы  бағытта зерттеу жүргізу өте маңызды екенін айтып отырмын.

Біз әртүрлі типтермен, ДНҚ нейрондарымен жұмыс істейміз. Мен де Наталья Бехтерева атындағы Адам миы институтының бас ғылыми қызметкерімін. Арнайы эксперименттерден өткенде бүкіл ми жұмыс істейтініне көз жеткіземіз. Тіл өндірісін жадыдан, зейіннен, көруден, естуден және барлық ассоциативті процестерден қалай ажыратуға болады? Бұл өте күрделі, көп салалы ғылым, ол тек лингвистика мен неврология саласында ғана емес, әрине, эксперименталды психология, математика және т.б. өзекті. Ми – әлемдегі ең күрделі нәрсе. Ал тіл – мидағы ең күрделі аймақ. Тіл – өте  күрделі. Мен неврология ғылымының да, тіл теориясының да докторымын, ал тіл теориясы ең қиын сала болып шықты.

Қыздархан РЫСБЕРГЕН: Сізден сөйлеудің шығу тегі туралы сұрағым келеді. Дыбыстық сигнал шықпас бұрын қандай да бір саяси буферлік аймақ қалай қалыптасады? Сөйлеу механизмін жасау мәселесі баланы оқыту үшін де құнды ғой.

Татьяна ЧЕРНИГОВСКАЯ: ­Жа­қында MIT-те жазылған мақаланы оқыдым. Онда мидың паузаны өте нәзіктікпен қабылдайтыны ­айтылады. Яғни ешнәрсе істемесек те ми белсенді жұмыс істейді. Ол неге сонша белсенді? Өңдейтін ештеңе болмаған кезде ол неге белсенді? Ми ­демалмайды. Осыны ұмытпайық.

Таңат АЯПОВА: Жазу мен оқу ми қызметін дамытатынын жақсы білесіз. Бала мектепке бірінші, екінші сыныпқа барады. Біздің елімізде шет тілін ерте үйретеді. Бала ана тілінің сөйлеу әрекетінің төрт түрін әлі меңгермеген. Мектепке бірінші сыныпқа келді. Өз деңгейінде сөйлейді, жақсы түсінеді, бірақ оқи алмайды, дұрыс жаза алмайды. Выгсоцкийдің айтуынша, бала оны сәл кейінірек игереді. Бұл оның миының функцияларын дамытады. Нейрондар дамиды және т.б. Осы сәтте шет тілін балаға оқытуға бола ма? Бұл оның ми қызметінің дамуына кедергі ме, әлде керісінше ме? Осыны түсінгім келеді. Неге біз тілді ертерек үйретуге асығамыз?

Татьяна ЧЕРНИГОВСКАЯ: Ми әуелі бір тілді үйреніп алу керек екенін білмейді.  Екіншіден,  қостілділік туралы аңыз көп. Жер бетіндегі адамдардың көпшілігі әуел бастан бірнеше тілде сөйлейді. Бір тілде ғана сөйлейтіндер өте аз. Енді тілді мүмкіндігінше ертерек оқыту идеясына келейік. Бұл қате пікір, өйткені мидың өз жылдамдығы бар. Бұл мағынада сізбен келісемін, мидың өз жылдамдығы бар және оны реттеудің қажеті жоқ. Баланы бір ­жастан ­бастап оқыту мен тілді оқуды бастаудың мағынасы жоқ деп ­ойлаймын.

Лингвистикалық қана емес, жалпы білім көзін беруге асығудың қандай қажеті бар? Менің жауабым сізді қанағаттандырмауы мүмкін. Себебі жауабым екіжақты. Баланы күштеп дамытуға қарсымын. Бірақ бала анасы қазақша, әкесі ағылшынша сөйлейтін отбасында дүниеге келсе ол бірден екі тілді естиді. Ол екі тілді қатар меңгереді, өйткені оның миы бір тілді ғана үйренуі керек екенін білмейді.

Ал арнайы жаттығулармен балаға ерте жастан бірнеше тіл туралы айтсақ, ол тақырып бойынша да әртүрлі көзқарастар бар. Мысалы, орыстың дворян отбасыларында балаға ана тілімен бірге француз тілін үйреткен.

Яғни, әртүрлі жүйелер бар. Ең алдымен баланың мүмкіндігіне қарау керек деп есептеймін. Оған оңай болса, бірнеше тілді үйретуге болатын шығар. Дәл жауабын Стелла Цейтлин айтар. Ол осы саланың нағыз маманы.

Мадина АБАЕВА: Екінші спикерге сөз береміз. Наталья ­Уфимцева – филология ғылымының ­докторы, психолингвистиканың маманы, Мәскеу лингвистикалық мектебінің негізін салушылардың бірі.

Наталья УФИМЦЕВА: Орыс тіл білімі Выготскийдің психикалық функциялары мен Леонтьев жүйесін талдаудың мәдени-тарихи көзқара­сына негізделуімен байланысты. Гумбольдт жазғандай, тілдердегі айырмашылық ойымызды білдіру құралының айырмашылығы ғана емес, ең алдымен, әлем бейнесін қабылдау айырмашылығы. Сондықтан өзге тілді меңгерген кезде тілдің  сыртқы тұрпатын меңгеруге ғана емес, ең ­алдымен, өзге мәдениет әлемінің келбетін түсінуге тырысамыз.

Зерттеуіміздің негізінде жатқан әдіснамалық қағидалар Выготскийдің физикалық құбылыстарды талдаудағы мәдени тарихи көзқарасы мен ­Алексей Леонтьев көзқарасының жүйелі қызметіне сәйкеседі. Мәдениетаралық қарым-қатынасты зерттеуден шыққан тілдік сана теориясы және нақты нақты мәдениетаралық коммуникацияны талдау кезінде кездесетін фактілерді түсіндірсем деймін. Біз әрқашан төл мәдениетімізде қалыптасқан білімге сүйенеміз. Бізде әлемді түсіндірудің басқа жолы жоқ. Мұны өз мәдениетімізді білу арқылы ғана түсіндіре аламыз. Мәдениеттің өзегі іс жүзінде өзгермейді. Мәдениеттің шеткі бөлігі өзгереді, бірақ өзегі өзгермейді.

Сондықтан тағы да қайталап ­айтамын, адамдардың дұрыс қарым-қатынас орнатуына көмектесу үшін мәдени нысандардың жүйелік қасиеттерін зерттеу керек. ­Шын­дығында, мәдениеттің рөлін, мәде­ниеттің біздің психикамызды қалып­тастырудағы рөлін түсіну өте қызық.

Қалай болғанда да, зерттеушілердің деректеріне сүйенсек, әрбір адам­ның миы басқа адамның миына бейім­делетінін көрсетеді. Ол басқа адамға еліктеу арқылы, соның ішінде сөйлеу әрекеті арқылы үйренеді. Бала, шын мәнінде, тілді осылай меңгереді. Яғни мидың құрылымында бізге мүмкіндік беретін арнайы құрылғы бар.

Мәдениет – адамды тұлға ететін ­геном. Біз бір-бірімізден үйренеміз. Әлемнің бейнесі тек білім қоймасы ғана емес, сонымен қатар ­іс-әрекеттің нұсқаушысы.

Анар ФАЗЫЛЖАН: Рұқсат болса сауалым бар. Қазақ интонациясын зерттегенмін, қазір де зерттеу жасап жүрмін. Ғылыми жетекшім – Қазақ Ғылым академиясының академигі Зейнеп Базарбаева. Сұрағым мынадай: соңғы уақытта интонацияның негізгі тілдік бірлік екендігі туралы көптеген жұмыстар жүргізілді. Бұл баланың ең алдымен үйренетін, тілді меңгеретін және санасында бірліктің бірінші интонациялық категорияларын қалыптастыратын ең бірінші қайнар. Осыған байланысты лингвист ғалымдардың осы теорияны қолдайтын зерттеулері бар ма?

Наталья УФИМЦЕВА: Менің ­ойымша, келесі спикер бұл мәселе бойынша менен көбірек біледі. Біз шынымен де тілдік қабілетімізді басқара алмаймыз. Ол автоматты түрде қалыптасады.

Анар ФАЗЫЛЖАН: Ресейлік әріптестеріміз де іргелі ­зерттеулерде кездескен проблемаларымыздан ­хабардар болса деймін. Қазақ тіліндегі қарапайым интонация тақырыбына аздап назар аударғым келеді. Қазір елімізде қазақ тілін латын әліпбиіне негізделген жаңа әліпбиге көшірудің аса маңызды мәселесі көтеріліп отыр. Ал лингвистикалық орфологиялық қорды, жаңа емле ережелерінің орфографиялық сөздігін жасау барысында тіл білімі институтының лингвист ғалымдары, тіл мамандары осы мәселеге тап болды. Орыс тілінде де осы мәселе бұрындары кездескенінен хабардармын. Менің ойымша, бұл заңды сақтау ана тілін психологиялық тұрғыдан қабылдау үшін өте маңызды. Өйткені көптеген интонологтар әрбір ұлттық тілдің өз жиілік регистрінде интонацияланатынын растайды, ең қызығы, қазақ тілінің жиіліктері домбыра дыбыстарының жиілік регистрлерімен өте жақсы үйлеседі.

Мадина АБАЕВА: Сөз ­Стелла Цейт­­линге беріледі. Ол ­филология ғылымының докторы, ­Герцен атындағы Ресей мемлекеттік педагогикалық университетінің «Балаға тіл және әдеби білім беру» кафедрасының профессоры. Баланың тілді меңгеру мәселелерімен айналысатын Санкт-Петербург лингвистикалық мектебінің негізін қалаушы және жетекшісі. Айта кету керек, Стелла Цейтлин балалардың сөйлеу зертханасын басқарады.

Стелла ЦЕЙТЛИН: Бала 2,5 жасқа дейін өте қысқа мерзімде барлық грамматикалық категорияларды меңгереді. Тіл дегеніміз не? Бұл туралы көп айтуға болады. Атақты ғалым Стивен Беккер «Тіл – балада өздігінен дамитын және саналы күш пен жүйелі нұсқауды қажет етпейтін күрделі ма­ман­дандырылған дағды» екенін айтады.

Тілдің қатаң логикаға бағын­бағанына бала кінәлі емес. Айтпақшы, бұл жазуға да қатысты. Ауызекі сөйлеу туралы айтсақ, онда тек орыс мектебінде орыс баласына орыс сөзін оқытпаймыз. Ауызекі сөйлеуді бала 99%-ға өздігінен меңгереді. Жазу сәл күрделілеу.

Бала үлкендер таңдап, түзетіп, дұрыс деп қойған жолмен жүреді. Бала дұрыс жолды таңдайтын болып тұр ғой. Емле ережелерін де бейсаналы түрде ми игереді. Бізге жетпей жат­қаны – мидың көмегімен оқу дер едім.

Мадина АБАЕВА: Көп рақмет! Әріптестер, сұрақтарыңыз бар ма?

Татьяна ЧЕРНИГОВСКАЯ: Жер бетіндегі барлық тіл мамандарының қолынан келмейтін жұмысты кішкентай бала істейді. Ол дүниеге келген кезде мүлдем бейтаныс кодқа түседі, ол кодты шешуі керек. Бұл тілдің виртуалды оқулығы. Бұл, шын мәнінде, ғажайып қой. Мида бапталған кейбір механизмдер бар екенінің дәлелі – осы.

Таңат АЯПОВА: Баланың дұрыс сөй­лемейтін кезеңіне прото-тіл терминін қолданатын бірқатар зерттеушілер бар. Бұл прототіл кезеңі ме? Ал оның қарым-қатынасындағы тілдік ортаның, бала мен мәдени, әлеуметтік-мәдени ортаның рөлі туралы не айтасыз?

Стелла ЦЕЙТЛИН: Білесіз бе, біз прото сөзін жиі қолданамыз. Мен, мысалы, баланың прото-мәтінін айтып отырмын, жас балалар қазірдің өзінде сол мәтінде жиі сөйлейді. Көптеген адам «мәтін міндетті түрде кем дегенде бірнеше сөзден, бірнеше сөйлемнен немесе бір мәтіннен көп болуы керек» дейді.

Бұл жерде қоршаған орта үлкен рөл атқарады. Кітабымда баланың сөйлеуін дамытудағы ананың рөлі туралы бөлек бөлім бар. Әрине, өте мұқият аналар бар, олар баланың сұрақтарына жауап беріп қана қоймай, баланың назары ауған дүниені таныстыруға асығады.

Қыздархан РЫСБЕРГЕН: ­Қазақ­станда сіздің бұл үлгіңіз бізге әлдеқайда қиын болар еді, себебі бізде баланың тілдік ортасы екі ­немесе үш тілде. Әжелер қазақша, ата-аналар орысша сөйлеседі, бала мультфильмдерді ағылшынша көреді. Немерем қазақ­ша өте жақсы сөйлейді, орысша сөйлеудің ең қарапайым сөзін біледі, ағылшынша санау ­рифмаларын айтады. Қазақстандағы осы тілдік-әлеуметтік жағдайда ғалымдарымызға қандай үлгіні, қай жолмен жүруді ұсынар едіңіз?

Стелла ЦЕЙТЛИН: Қаншама конференция өткізіп келеміз деп айтуды ұмытып кетіппін. Шетелде тұратын адамдардан құралған бөлімдер, негізінен, қостілділік тақырыбына қатысты. Тіл үйрету – мүлде басқа мәселе. Мен ол туралы айтып отырған жоқпын. Бір тілді үйрету екінші тілге зиян тигізбейтін шығар, немесе тіпті көп зиян келтіретін болар. Мұның бәрі тілдің қалай оқытатынына, нені үйрететініне және т.б. байланысты. Менің білуімше, табиғи көптілділік ешқашан ешкімге зиян тигізген емес.

Мадина АБАЕВА: Келесі спикер – филология ғылымының кандидаты, Санкт-Петербург университетінің орыс тілі, шет тілі және оқыту әдістемесі кафедрасының доценті ­Татьяна ­Кругликова.

Татьяна КРУГЛИКОВА: Ұйымдас­ты­рушыларға алғысым шексіз, сондай-ақ мені осындай тамаша ғылыми алаңға сөз сөйлеуге шақырғаны үшін Марина Кабулаға ерекше алғысымды білдіремін. Біздің ақылсыз әлемде ғылымға, ғылыми зерттеулерге және осындай жарқын және қызықты ғылыми байланыстарға көңіл бөлетін жерлер бар екені өте керемет.

Соңғы жылдары онтолингвистика жиі назарға алынып жүр.

Орыс тілінде сөйлеудегі көптілді меңгерген баланың сөйлеу қателерінің классификациясын құру қазіргі ­онтолингвистика мен орыс тілін оқыту әдістемесінің өзекті міндеті, оның шешімі тілді табысты меңгеру мүмкіндігін де, білімді тексерудің жарамды тесттерін құрастыруды да анықтайды. Тіл маманының алдында тұрған басым міндеттерді ғана атап өтуге болады: ауызша және жазбаша сөйлеуді жазу және бастапқы талдау, шетел тілінде сөйлейтін балалар мен ересектерге, қос тілді балаларға және тек ана тілінде сөйлейтіндерге тән қателерді ажырату, жас ерекшеліктерін зерттеу, жүйелік (лингвистикалық) қателердің пайда болуы мен ­жойылу нормаларын, әртүрлі тілде сөйлеушілердің нақты қателерін ­зерттеу және сипаттау.

Мадина АБАЕВА: Сізге көп рақмет. Міне, құрметті достар, онлайн дөңгелек үстеліміздің уақыты аяқталуға жақын. Жиі қойылатын сұрақтарға жауап бердік, алдағы уақытта ынтымақ­тастықты жалғастырамыз деп сенемін.

Стенограммадан аударған:

Қарагөз СЕРІКҚЫЗЫ

2760 рет

көрсетілді

2

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

ANA TILI №12

28 Наурыз, 2024

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ерлан Жүніс

«Ана тілі» газетінің Бас редакторы