• Тіл
• 17 Қараша, 2022

OY-DETOX TALQY: ҚАЗІРГІ ТАЛАП – ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ

Жуырда пиар маман, «OY-DETOX» подкасының авторы Айнел Әмірхан  Ozge Epic кеңістігінде «OY-DETOX TALQY» атты жаңа алаңның тұсауын кесті. Бұл – подкаст эпизодын офлайн көрер­мен­дермен бірге жазуға бағытталған формат. 2019 жылдан бері осы бағытта контент жасап жүрген Айнел Әмірхан, алдымен, бұл бағытқа қалай келгені туралы қысқаша баяндады.

«Соңғы уақытта көп адам «неге кастингке келдің?», «саған не үшін қажет?» деген сияқты сұрақ  қояды. OY-DETOX-қа келгенге дейін ұзақ жылдар бойы үкіметтік емес ұйымдарда, пиар саласында жұмыс істедім. Бірақ көкейімде көптеген сұрақтар жүргенін түсіндім. Әркім өз көкейіндегі сұрақты қойғанымен, мені алаңдатқан сауалды ешкім қоймады. Сосын «менің сұрақтарымды неге біреу қоюы керек, мен үшін неге біреу жауап алуы керек» деген ниетпен осы подкаст дүниеге келді. Мұны «көпшіліктің осындай сұрақ қою алаңы болу керек» деп, екі  айда бір рет көпшілік көкейіндегі мәселеге жауап алсын деген ниетпен бастап отырмыз», – дейді ол.

Талқы алаңының алғашқы қонағы «Steppe and World» баспа үйінің бас редакторы, «Калькасыз қазақ тілі» телеграм-арнасының авторы – Назгүл Қожабек. Алғашқы талқы қазақша контенттің өткені, бүгіні мен келешегі жайлы болды. «Ең алдымен, контент болу керек, оны өзіміз жасауымыз керек» деген кеш қонағы өз ойымен бөлісті.

– Контент барлық жерде және көп болуы керек. Кез келген жерде қазақша болғаны дұрыс. Мысалы, көше аттарын екі тілде жазып неге керек? «Проспект Назарбаева – Назарбаев даңғылы» деп неге екі рет жазылуы тиіс? Осы менің санама сыймайды. Әуежайда, вокзалда да екі тілде болуы керек, қазақша және ағылшынша. Басқа ештеңе керегі жоқ. Биліктен талап еткеніміз дұрыс. Әрине, коммуникация, БАҚ, кітаптар мен телевизиядағы қазақша контенттің үлесі артқаны қажет. Мұның бәрін жүзеге асыру адамның өз қолында. Ең алдымен, өз балаңмен, айналаңдағылармен қазақша сөйлесесің. Сауатты, дұрыс қазақша сөйлеуге талпынған дұрыс. Қазақ тілінде сөйлейтіндердің үлес салмағы қазір кез келген қалада кәдімгідей артты. Соған қарамастан әлі күнге дейін біз «қазақ тілін қалай дамытамыз, қалай жұрттың бәрін қазақша сөйлетеміз?» деп басымыз қатады. Бірақ статистикаға қарасаң, біз көбірекпіз. ­Дегенмен, өз баласымен көшеде орысша сөйлесіп кетіп бара жатқандарды көріп, тағы жүрегің ауырады.

Екінші мәселе, ХХІ ғасырда неге әлі күнге дейін қару-жарақ бар? Неге әлі күнге дейін оқ ататын қару бар? Былай қарасаң, адамзат сан ғасыр бойы араларындағы мәселелерін шешіп болды. Келісе алмай жатқан территориялық дау-лар да шешілгендей.Жер қойнауындағы табиғи байлықтар да бөліске түсті. Ендеше,  бөліп алған еншіңе ие бол да, тыныш  отыр. Бірақ  неге әлі күнге дейін кісі өлтіретін қару жойылмайды? Бұл мәселеге миым жетпейді. Адамзатты жоятын қарудың не керегі бар?– деді Назгүл Қожабек. Сонымен қатар қоғамда кереғар көрініс бар. Мысалы, қылмыстық істермен айналысатын адвокат Аида Өтесін құқықтық істерді қазақша жүргізуді ұсынғанымен, орыс тілінде қызмет алғысы келетін клиенттердің көп екенін жасырмады. Айтуынша, әсіресе, бизнес саласының тілі қазақша емес, құжаттары қазақ тілінде емес. Сондықтан құқықтық істерді көрші мемлекеттік тілінде алғанды жөн санайтындар көп. 

– Мен де өз тарапымнан қолымнан келетін құқықтық істерді мейлінше қазақ тілінде жүргізуге шақырамын. Ол қиын емес, оңай.

Себебі, қазақ сыныбында, қазақ топтарында оқитын түлектердің саны артып жатыр. Біз құқықтық тұрғыда қазақ тілін өте жақсы білеміз. Біздің санымыз көбірек. Сәйкесінше, қазақ сыныбынан, қазақ тобынан шыққан жастар мемлекеттік органдарға жұмысқа басым орналасады. Сондықтан ХҚКО, сот хатшыларына, тергеушілерге, тіпті прокурорларға хабарласып сөйлескенде де, оларға қазақша сөйлеген ыңғайлы. Көп адамның өздері істі қазақша жүргізгісі келмейді. Оларға «сен қазақша жақсы сөйлейсің, істі қазақша жүргізген ыңғайлы» деп айтсаң, бизнес саласында жүргендердің қорқатын бір нәрсесі бар. Ол – бизнес тілінің орысша болуы. Яғни оның барлық құжаттамасы, бухгалтерлік, есепшоттық, тіпті, құқықтық құжаттарының барлығы орыс тілінде. Ал оны дәлел ретінде қарау үшін, қазақ тіліне аударып отыру үлкен шығын. «Одан да орысша жүргізе бер» деп бәрі де бір ауыздан келіседі. Бірақ оны жүргізе алатын тергеушілер де, адвокаттар да бар. Мәселе мынада, біз бизнестің ішкі тілін қалай қазақшаландыра аламыз? Осы мәселені реттеу керек.

Негізі бір сөздің өзі әр кодексте әртүрлі жазылған. Қазіргі таңда бір топ ғалымдар құқықтық қазақ тілін, заңдағы терминдерді бір ретке келтіру үшін жұмыс істеп жатыр, – дейді адвокат Аида Өтесін.

Медиа саласында ұзақ жыл жұмыс істеп келе жатқан медиа-тренер Асхат Еркімбай контент жасауда және іздеуде қазақ тілінің маңызын қалай  арттыра алғанымен бөлісті. Айтуынша, оған артық күш салмай-ақ, қажеттілікке қарай оның мүмкіндігін арттыруға болады.

– Біз студент болған кезде негізгі тілді қолдаушы, қорғаушы қайраткерлердің ұраны «қазақ тілін қорғау керек» деген позицияда болды. Біз сол леппен өстік. Бір күні «біз тілді неден қорғаймыз?» деп ойландым. Қорғай бергеннен не шығады? Ол кезде «Ана тілі» газетінде, басқа басылымдарда болсын, «тілді бұрмаламаңдар», «қазақтың көне сөзін көбірек қолдану», «қазақ тілі ұмытылып бара жатыр», «қазақтың есімдері неге аз қойылады?» деген сияқты ұранды тіркестер жүретін. «Тілді қорғау» деген мәселе  қоғамда көп айтылды. Қазір бірте-бірте «қазақ қазақпен қазақша сөйлесін» деген дискурс қоғамның өткір талабына айнала бастады. Мысалы, мен дүкенге, дәмханаға қазақша сөйлеп кірмесем, маған орыс тілінде қызмет көрсетіле береді. Ал қазіргі тартыс – қазақ тілін дамыту. Бұл – өте жақсы үрдіс. Осыдан он жыл бұрын орыс тілі интернетте ең жиі қолданылатын, контенті көп – он тілдің бірі болды. Ал қазір ағылшыннан қазақ тіліне тікелей аудару мәселесі қиын болмай қалды.Орыс тілі мәселесі күн тәртібінен өз-өзінен түсіп қалды. Қазір ағылшынша және қазақша жұмыс істеу жалғасып жатыр, – дейді Асхат Еркімбай.

Айта кетейік, «OY-DETOX» подкастының шығып жүргеніне үш жылдан асты. Осы уақыт аралығында 40-тан астам эпизод шықты, тыңдармандар мен көрермендердің қатары 45 мыңнан асты. Ал бүгінде көпшілік назарына жаңа – «OY-DETOX TALQY» алаңы ұсыныла бастады. Келер жылдан бастап «OY-DETOX TALQY»-ға екі айда бір рет офлайн форматта кездесу өткізеді деп жоспарланып отыр.

А.ҚУАТОВА