• Қоғам
• 09 Ақпан, 2023

АУЫРМАШЫ, ҚҰЛЫНЫМ!

Қазір елімізде бес жүзден аса бала қатерлі ісік дертіне шалдыққан. Лейкемия (лейкоз, қан қатерлі ісігі) тек біздің елде ғана емес, бүкіл әлемде балалар арасында жиі кездесетін қатерлі ісік түрі болып отыр. Көп жағдайда бұл ауру бала дүниеге келе сала және 3 жасқа дейін анықталады. Дүниежүзілік статистикада лейкоз қатерлі ісік ауруларының 40%-ын құрайды. Иә, лейкоз – онкологиялық аурудың балалар арасында ең көп таралған түрі. Өкінішке қарай, мұндай науқас қатары жыл сайын артып келеді. Бірақ бір нәрсе айқын, ауру ерте кезеңде анықталса, лейкоз – емі бар ауру. 
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, жер бетінде жыл сайын орта есеппен 10 миллионнан аса адам қатерлі ісікке шалдығады. Олардың 70%-ға жуығы осы аурудан өлім құшады. Балалар бұл ауруға көп ұшырамайды. 

Қазақстанда қазір онкогемато­ло­гиялық патологияны диагнос­тикалау ісі дамып келеді. Соның арқасында балалардың мұндай аурулардан сауығып кету мүмкіндігі артты. Дегенмен бала шалдыққан қатерлі ісікті емдеу мәселесі әлі де өзекті. Халықаралық диагностикалық және емдеу хаттамалары енгізілгенге дейін науқастар кеңестік бағдарламалар бойынша химиотерапия алған еді. Олардың мұндай аурудан жазылу, яғни ем қону деңгейі өте төмен, көпшілігі өлімге бастап апаратын жол болатын. Қазір зертханалық диагностиканың, онкогематологиялық ауруларды халықаралық хаттамалық емдеу тәсілі енгізілді де, жедел лейкозбен ауыратын науқасты анықтау жолы кеңейді және науқастың ем алып, тірі қалу мүмкіндігі  айтарлықтай ұлғая түсті. Сонымен қатар жазылған науқастың өмір сапасы жақсарып, емнен соң ұзақ өмір сүру мүмкіндігі де арта бастады.  Жедел лимфобластикалық лейкозды емдеудің тиімділігі қазір 76%-ға жетті.

Педиатрия және балалар хирургиясы ғылыми орталығындағы 134 төсектік орталықта балалар онкологиясы және гематология бөлімдері мен қан түзетін дің жасушаларын трансплантациялау бөлімшесі бар. Бұл бөлімшелерде жыл сайын 2500-ден аса түрлі онкологиялық және гематологиялық ауруға шалдыққан бала емделеді. Полихимиотерапияның заманауи бағдарламаларын, диагнос­тика мен емдеудің инновациялық әдістерін (иммунофенотиптеу, FISH, цитогенетика, ісік маркерлері, молекулалық биологиялық диагностика әдістері, интравитреальді химио­терапия және т.б.), гемопоэздік дің жасушаларын (ГДЖ) трансплантациялауды көптеп енгізе бастадық. Қатерлі ісігі бар науқас баланың емнен кейінгі тірі қалу мүмкіндігі 2015 жылы 53,8% болса, жоғарыда атап өткен әдістердің тиімділігінен 2021 жылы бұл көрсеткіш 76%-ға дейін артқан.

2012 жылдан бастап ауыр онкологиялық және гематологиялық аурулары бар балаларды емдеуде гемопоэздік дің жасушаларын трансплантациялау ісі енгізілді. 170-тен  аса ГДЖ трансплантациясы, оның ішінде 61 аллогендік, 92 аутологиялық және 19 гаплоұсақ ГДЖ трансплантациясы жасалды. Бұрын сүйек кемігін трансплантациялау үшін тек туыстық донорлар ғана шақырылса, қазір туыс болмаса да, сәйкес донорларды пайдалана аламыз. Мұндай донорларды іздеу үшін арнайы деректер банкі – Халықаралық тізілім, ГДЖ донорларының бірлескен ресейлік-қазақстандық тізілімі де бар.

2012 жылға дейін сүйек кемігін трансплантациялайтын балаларды Денсаулық сақтау министрлігі шетелдік клиникаларға жіберетін. Бұл технология Қазақстанда енгізіліп, балаларымыз елімізде тегін ем ала алады. Қазір орталығымызда онкогематологиялық патологиясы бар баланы емдейтін төрт бөлімшеміз, жеке операциялық блок, реанимация бөлімі, онкохирургия, гемопоэздік дің жасушаларын трансплантациялау бөлімі, күндізгі стационар, заманауи технологиямен жабдықталған зертхана бар. Гастроэнтеролог, пульмонолог, кардиолог, невропатолог, хирург және т.б. көп салалы мамандар тобы жұмыс істейді. Орталығымызда пациенттердің ата-аналарының науқас баласына қажет химиотерапиялық препараттарды өздері сабылып іздеп, сатып алған емес. Науқас балаларға арналған препараттар өте қымбат, барлық  қажетті дәрі-дәрмектер мемлекет тарапынан тегін қамтамасыз етіледі. Емдеудің бүкіл кезеңінде дәрігерлермен бірге психологтар, сондай-ақ әлемдегі ең көңілді емхана клоуны Кроха жұмыс істейді. Институтта отыз жылдан аса жалпы білім беретін мектеп бар, яғни науқас бала мектеп бағдарламасынан қалмайды. Күн сайын әртүрлі мектеп пәндері бойынша отыз үш ұстаз балаларға қазақ, орыс тілдерінде сабақ береді. Кішкентай пациенттеріміз мұғалімдерімен бірге отырып қазақ тілі, ағылшын тілі, робототехника пәндерін оқиды, LEGO дизайнын біледі, пішу мен тігу, қолөнер және т.б. үйренеді.

Барлық өңірлерде телекеңес өткіземіз, COVID-19 пандемиясы кезінде күніне 8-12 консультация жүргіздік. Қажет болса, дәрігерлер аймақтарға ұшып барып, ақыл-кеңес береді, ем жүргізу жолын түзейді, қосымша тексерулер тағайындайды, кейбір жағдайларда емделуші емін емханамызда жалғастырады.

Күрделі аурулармен, химиотерапиядан кейінгі ауыр асқынулармен де бетпе-бет келеміз. Бірінші күннен бастап әрбір науқаспен, ата-анасымен сенімді қарым-қатынас пен байланыс орнату маңызды. Баланың тұрақты психоэмоционалды жағдайы негізгі ауру түріне қатысты ремиссияға жақсы нәтижемен шығуға, асқынуды азайтуға және өмір сүру сапасын жақсартуға ықпал етеді. Яғни әрбір науқас бала емханаға келген кезден бас­тап, орталықтың әрбір қызметкерінің қолдауына ие болады, олар әр балаға сапалы ем мен күтім көрсетуге тырысады. Себебі мұндай күрделі мамандыққа кездейсоқ адам келмейді.

Соңғы 8 жылда ауру көрсеткіші өспегенін, орташа есеппен 100 000 баланың 10-ы қатерлі ісік ауруларына шалдығатынын атап өткен жөн.

Балалар шалдығатын қатерлі ісіктің көптеген түрі бар, олардың көпшілігі туа біткен, кейбіреулері тұқым қуалайтын ауру. Балалар арасындағы қатерлі ісіктердің ең көп таралған түрі – жедел лейкоз. Ол онкологиялық аурулардың үштен біріне жуығында кездеседі. Екінші, орталық жүйке жүйесінің ісіктері. Үшінші кезекте, әдетте лимфомалар, нейробластомалар, жыныс жасушаларының ісіктері және жұмсақ тіндердің саркомасы сияқты ісіктер бар. Бұл Қазақстанға да, Еуропа елдеріне де тән статистика.

Барлық жастағы бала қатерлі ісікпен ауруы мүмкін. Бірақ көптеген қатерлі ісіктің өз «жасы» бар. Яғни жас балаларға нейробластома, ретиноблас­тома, гепатобластома сияқты ісіктер тән. Сүйектің қатерлі ісігі – остеосаркома жасөспірімдерді көбірек ауруға шалдықтырады.

Қатерлі ісіктерді емдеу үшін химиотерапияның көпкомпонентті бағдарламалары, хирургиялық ем түрлері, сәулелік терапия, дің жасушаларын трансплантациялау қолданылады. Балалар онкологиясы мен гематологиясы біріктірілгеннен бері, республикалық орталықтардың мамандары халықаралық терапия бағдарламалары негізінде, балалар арасындағы қатерлі ісік түрлерін диаг-ностикалау мен емдеудің клиникалық хаттамаларын әзірледі. Ол жаңа препараттар мен технологияларды қосу үшін бірнеше рет жаңартылды.

Полихимотерапияның, гемопоэти­калық дің жасушаларын транспланта­циялаудың, интравитреальді химиоте­рапияның, буын артропласти­касының және т.б. заманауи бағдарлама­ларын енгізу науқастың тірі қалу мүмкіндігін арттырды.

Лейкоз белгілері көп жағдайда суық тиген болып көрінуі мүмкін. Қан түзуге жауапты сүйек кемігінің жұмысы бұзылғанда бала енжар тартып, тез шаршайды, нашар тамақтанады. Ұзақ уақыт бойы қызуы жоғарылап, асқазаны, аяғы ауыруы мүмкін, лимфа түйіндері, бауыры, көкбауыры ұлғайып, терісі көгереді, қан кетеді. Балаңызда осы ауру белгілері байқалса, дәрігерге жедел көріну қажет.

Баланың басы ауырса – невропа­то­логқа, аяғы ауырса – ревматологқа, қызыл иектен қан кетсе – тіс дәрігеріне және т.б. апарады. Қыз бала есінен танып қалса, етеккірдің тым көп келуімен байланыстыра салады. Ал мұндай жағдайларда қан талдауы өте қажет. Біздің зерттеуімізде, көп жағдайда, науқастың алғашқы ауру белгілері кем дегенде алты ай бұрын, кейде бір жыл бұрын көрінген. Бірақ осы уақыт ішінде бала ешқашан қан талдауын өткізбеген және онкогематологқа қаралмаған. Ең өкініштісі, ата-ана кейде «Халық емшілеріне» жүгінген, осылайша уақыт жоғалтқан. Дәл осы себепті жою үшін орталығымыз бірнеше жыл бойы педиатрлар, дәрігерлерді арнайы оқытып келеміз. Сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдарында онкологиялық ауруларға шалдыққан науқасты ерте анықтау үшін халыққа түсіндіру жұмыстарын жүргізуді қолға алдық.

Бала неліктен қатерлі ісікке шалдығады деген сауалға ғылым нақты жауап тапқан жоқ. Иә, бейімді факторлар бар, яғни генетикалық бейімділік, экология, белгілі бір химиялық заттар, радиоактивті сәулелену әсері және т.б. Ғылыми деректер онкологиялық аурулардың 50%-ы сәби шақта пайда болатынын, кейбір балаларда оны туа сала байқалатынын айтады.

Аурудың пайда болу себебін ұдайы зерттеп келеміз, бірақ нақты этникалық бейімділік анықталмады. Бейімділік факторы ретінде ауыр металдарды өндіретін шахталарға жақын тұратын аймақ, экологиялық қолайсыз аймақ, ата-анадан берілетін кәсіптік қауіптер де ескеріледі.

Гүлнар ӘБДІЛОВА, 

Педиатриялық блок басшысы,

медицина ғылымының кандидаты,

жоғары санатты

онкогематолог-дәрігер