• Cұхбаттар
• 06 Шілде, 2023

Ақмырза ТҰРСЫНБАЕВ, Қазақстан Сәулетшілер одағының мүшесі: Құрылыс индустриясы – экономиканың негізгі іргетасы

Кешегі Түркия қасіреті қай елге болсын үлкен сабақ болғаны рас. Әрбір ел өзінің құрылыс саласы мен оған жауаптыларды бір тексеріп алғаны сөзсіз. Біздің елімізде мемлекеттік органдар мен жеке және заңды тұлғалар арасындағы қатынастарды реттейтін «Қазақстандағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі» туралы заң бар. Мамандардың айтуынша, бұл заң сәулет-құрылыс саласының дамуына айтарлықтай әсер еткен. Сонымен қатар құрылыс индус-триясына қойылатын заманауи талаптар мен міндеттер аталған заңды кезеңді түрде жаңартып, үздіксіз жетілдіру қажеттілігін көрсетті. Біз осы орайда Қазақстандағы құрылыс саласының хал-жайы туралы Қазақстан Сәулетшілер одағының мүшесі Ақмырза Тұрсынбаевты әңгімеге тарттық. 

– Ақмырза Садықұлы, Түркиядағы алапат жер сілкінісі көптеген елдерге, оның ішінде құрылыс салалары мен компанияларына үлкен сабақ болғаны белгілі. Әңгімемізді елі­міз­дегі құрылыс нысандарының сапасынан бастасақ? 
– Әрине, Түркияда орын алған апат – жер сілкінісін және аймақтың сейсмикалық белсенділігін ескере отырып, нысандар салудың қаншалықты маңызды екенін айқын көрсетеді. Елімізде соңғы жылдары құрылыс сапасына көбірек көңіл бөлініп жатыр. Сейсмикалық құрылыс саласындағы технологиялар мен ғылымның дамуының нәтижесінде, біз айтарлықтай сейсмикалық жүктемелерге төтеп бере алатын ғимараттар мен құрылыстарды сала аламыз. Дегенмен, бізде бұл салада проблемалар жоқ дегенді білдірмейді. Біз әлі де сапаны қамтамасыз ету, заманауи материалдар мен технологияларды пайдалану, сондай-ақ құрылыс нормалары мен ережелерін сақтауға қатысты қиындықтарға тап боламыз. Әрине, құрылыс барысындағы бақылау ғимараттардың сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.
Құрылыс – жобалаудан бастап ғимаратты тікелей салуға және одан кейінгі пайдалануға дейінгі көптеген кезеңдерді қамтитын күрделі процесс. Осы кезеңдердің әрқайсысында соңғы өнімнің сапасы мен қауіпсіздігіне кері әсерін тигізетін қателер, олқылықтар және күтпеген жағдайлар болуы мүмкін. Сондықтан әр кезеңде қатаң әрі тиімді бақылау тетігінің болуы ерекше маңызды. Мұндай бақылау материалдардың сапасын тексеруді, құрылыс нормалары мен ережелерінің сақталуын бақылауды, сондай-ақ құрылыстың әрбір кезеңінде жұмыстың дұрыстығын тексеруді қамтуы керек. Бұл тексерулерді жүргізіп, тиісті қорытындылар жасай алатын білікті мамандарды қажет етеді.
Сонымен қатар осы бақылау функцияларын жоғары деңгейде орындау­ды қамтамасыз ететін реттеу және қадағалау жүйесі қажет. Бұған құрылыс және бақылау талаптарын белгілейтін заңнама, сондай-ақ осы талаптардың бұзылуын қадағалайтын және жазалайтын органдар кіреді.
Бақылаудың маңызды аспектісі – кері байланыс пен оқу. Құрылыс процесінде табылған қателер мен проблемалар болашақта процесті жақсарту үшін пайдаланылуы керек. Бұл құрылыс процесінде үздіксіз жетілдіру және оқу мәдениетін қажет етеді. Жалпы алғанда, құрылыс кезінде бақылау, әсіресе ықтимал сейсмикалық белсенділік жағдайында ғимараттардың сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі факторы. Ол барлық деңгейде – жеке құрылысшылардан бастап мемлекеттік органдарға дейін назар аударуды талап етеді.
Жер сілкінісі кезіндегі объектілер мен ғимараттардың қауіпсіздігі тек дұрыс жобалану мен сапалы құрылысқа ғана емес, сонымен қатар құрылыс аяқталғаннан кейін оларды жақсы жағдайда ұстауға байланысты екенін түсіну маңызды.Құрылыстағы сапа мен қауіпсіздік мәселелері құрылыс технологиясының ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік басқару мен реттеу мәселесі болып есептеледі. Адамдардың қауіпсіздігін барынша қамтамасыз ету үшін оларды кешенді түрде шешу қажет.
– Елімізде сейсмикалық бел­сен­діліктің күшеюіне байланысты құ­ры­лыстың жер сілкінісіне төзім­ді­лігін арттыру бойынша қандай­ да бір қорытынды жасалды ма? Тоқтаусыз салынып жатқан тұрғын үй кешендері құрылысының сапасына не, кім кепілдік бере алады?
– Елімізде сейсмикалық белсен­діліктің артуына байланысты ғимарат­тардың сейсмикалық төзімділігін арттыру мәселесі бұрынғыдан да өзекті бола түсуде. Заманауи технологиялар мен құрылыс әдістерінің арқасында біз тіпті күшті жер сілкінісіне де төтеп беретін ғимараттар салуға мүмкіндік алдық.
Ғимараттардың құрылыс сапасы мен жер сілкінісіне төзімділігіне қатаң құрылыс нормалары мен стан­дарттарының, жүйелі және мұқият тексерулердің, кәсіби білім мен оқы­тудың үйлесімі арқылы кепілдік беруге болады. Құрылыс процесіне қатысатындардың барлығының құрылыс нормалары мен стандарттарын дұрыс қолдану және заманауи технологияларды пайдалану үшін тиісті біліктілігі мен білімі болуы өте маңызды. Осы мақсатта ағымдағы жылдың шілде айында ғимараттардың сейсмикалық төзімділігін сынау бас­талады. 17 мыңға жуық нысан қам­тылады деп болжанып отыр. Бұл бастама құрылыс мұраларымыздың жалпы қауіпсіздігін жақсартуға және ғимараттардың сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған маңызды қадам болады. 
Ғимараттардың сейсмикалық төзім­ділігін арттыру құрылыс процесінің бар­лық қатысушыларының, сондай-ақ осы саладағы құқықтық реттеу мен бақылауға жауапты мемлекеттік органдардың тұрақты назары мен күш-жігерін талап ететін үздіксіз процесс. Сонымен қатар, тығыз қоныс­танған қалалар проблемасын шешу инновациялық қадамдарды талап етеді. Қала кептелісі мәселесін шешу жаңашыл тәсілдер мен идеяларды қажет ететіні өте дұрыс. Солардың кейбірімен бөлісейін:
Қалалық жоспарлау: Жақсы жоспар­­ланған және ұйымдастырылған инфра­құрылымға басымдық беру арқылы біз ғарыш тиімділігін арттырып, қала өмірін жақсарта аламыз. Бұл жаяу жүргіншілер аймақтарын құру, қоғамдық көлікті жақсарту, жасыл алаңдар мен демалыс аймақтарын салуды қамтуы мүмкін.
Көп қабатты ғимараттар: кеңістік шектеулі болған кезде, көпқабатты құрылыс – бұл адамдарды көбірек орналастыру үшін қолданылатын тағы бір стратегия. Дегенмен, бұл «бетонды джунгли» құруға әкелмеуі керек екенін есте сақтаңыз. Мұнда теңгерім мен сауат­ты қала құрылысы маңызды. 
Қаланы қайта құру және қалпына келтіру: Бұл қаланың ескірген және қараусыз қалған аумақтарын қайта құруды қамтиды. Ғимараттарды бұзу­дың орнына оларды жаңартуға және жаңа мақсаттарға бейімдеуге болады.
Ақылды қала технологиялары: Интернет заттары, үлкен деректер және жасанды интеллект сияқты жаңа техноло­гияларды қолдану қалаларды бас­қаруға және өмір сүруге қолайлы етуге көмектеседі.
Жоспарлау процесіне жұртшы­лықты қосу: Бұл қаланы дамыту туралы шешім қабылдау кезінде жергілікті тұр­ғындардың қажеттіліктері мен ті­лек­терінің ескерілуін қамтамасыз етеді.
Климаттың өзгеруіне байланыс-ты қалаларды жоспарлау: қалалар ауа райына төзімді және көміртегі шығарындылары төмен болатындай етіп жобалануы керек. Сайып келгенде, қала кептелісін шешу қала өмірінің әлеуметтік, экономикалық және эколо­гиялық аспектілерін ескеретін кешенді тәсілді қажет етеді.
– Қазіргі таңда қолданыстағы нор­ма­тивтік-техникалық құжаттарға сәйкес Алматы қаласында 12 қабат­тан да жоғары ғимарат салуға рұқсат бар. Алайда техникалық шарт 9 және 6 қа­батқа дейін ғана жасалады екен. Ал одан жоғары қабатта тұратын тұрғындардың кауіп­сіздігіне ешкім кепілдік бермей ме?
– Алматы сияқты сейсмикалық белсенді аймақтардағы құрылыс қауіпсіздікке ерекше назар аударуды талап етеді. Ғимараттың биіктігі мәселесі осы талқылаудың негізгі аспектілерінің бірі. Ең алдымен, кез келген құрылыс белгіленген нормалар мен ережелерге қатаң сәйкес келуі керек екенін атап өткім келеді. Бұл стандарттар ғылыми зерттеулер мен технологиялық әзірлемелерді ескере отырып әзірленгенін және олардың адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатын көздейтінін ескеру қажет.
9 және 6 қабатты ғимараттар мәсе­лесіне келетін болсақ, олар технология-лар мен материалдарды ескере отырып, жалпы сейсмикалық әсерлерге төзімдірек болуы мүмкін. Дегенмен, бұл жоғары қабатты ғимараттарды салу, егер ол тиісті технологиялар мен мате­риалдарды пайдалана отырып жасалса, мүмкін емес немесе қауіпсіз емес дегенді білдірмейді. Биіктік артқан сайын ғима­ратқа қойылатын талап та күшейе түседі.
Заманауи технологиялар мен материалдар күшті жер сілкінісіне төтеп бере алатын көпқабатты үй салуға мүмкіндік береді. Дегенмен, мұндай технология-лар мен материалдарды пайдалану қатаң бақылауды және барлық құрылыс нормалары мен ережелерін сақтауды талап етеді. Бұған айқын дәлел жоғары сейсмикалық белсенді аймақтар, мысалы, Жапония, Тайвань, Малайзия, Мексика, Чили, Иран және Калифорния штаты.
Мамыр айының соңында бекітіл­ген Алматы қаласының 2040 жылға дейінгі жаңа Бас жоспарында бұл мә­селенің маңыздылығы мен қала тұр­ғындарының қауіпсіздігін қам­тамасыз етуге деген ұмтылыс көр­сетілген. 10 балдық аймақтардағы құ­ры­лысты алты қабатқа дейін шектеу – осы ай­мақ­тардағы құрылыс қауіп­­сіздігін ны­ғайтуға негізделген стра­тегиялық шешім.
Жаңа ғылыми зерттеулер мен технологиялық әзірлемелер аясында ережелерді енгізу және нақтылауға біз әрқашан дайын болуымыз керек. Осы тұрғыда Алма­тыда көпқабатты үй салу бо­лашақта тиісті технологиялар мен мате­риал­дарды пайдаланып, барлық нормалар мен ережелерді қатаң сақтаған жағдайда іске асуы мүмкін. 
– Бір пікіріңізде Астанада, Ал­ма­­тыда және басқа қалаларда нүкте­лік құ­рылысқа тыйым салынуы – оң қадам деген екенсіз. Бұл арқылы қан­дай проб­леманы жойып, ненің алдын аламыз?
– Иә, шынында да, Астана мен Алматы сияқты қалалардағы нүкте­лік құрылысқа тыйым салу дұрыс және ойластырылған қала құрылысына оң қадам болар еді деп ойлаймын. Нүкте­лік құрылыс – бұл жеке ғима­раттарды немесе ғимараттар тобын олар орналасқан жалпы контекстке қа­рамастан салу тәжірибесі. Бұл көптеген мәселелерге әкелуі мүмкін.
Біріншіден, нүкте­лік құрылыс дамуы қалалық кеңістікте дисгармония тудыруы мүмкін. Мысалы, аз қа­батты аймақта кенеттен пайда болған жаңа көп қабатты ғимарат қор­шаған кеңістіктің пропорциялары мен сәу­леттік көрінісін бұзады.
Екіншіден, мұндай құрылыс инфра­құрылымның шамадан тыс жүктелуіне әкелуі мүмкін, әсіресе, егер аумақтың орналасуы мен инфра­құ­рылымы бас­тапқыда мұндай қарқынды дамуды қамтамасыз етпесе. Бұл жол желісіне, сумен жабдықтау және кәріз жүйе­леріне, электр желілеріне және басқа да инфрақұрылым элементтеріне әсер етуі мүмкін.
Үшіншіден, әлеуметтік проблемаларды тудыруы мүмкін. Жаңа ғима­раттардың салынуы, әсіресе тұрғын үйлерде адам саны көбейіп, ал бұл шиеленіс бұрынғы  тұрғындар тарапынан қақтығыс тудыруы мүмкін.
Нүкте­лік құрылысқа тыйым салу қаланың немесе ауданның жалпы даму жоспарының бөлігі ретінде ғима­раттар салуға рұқсат беру арқылы осы мәселелерді шешуге көмектеседі. Бұл әртүрлі факторларды, соның ішінде инфрақұрылымды, әлеуметтік жағ­дайларды, сәулеттік келбеті және басқа аспектілерді мұқият жоспарлауды және ескеруді білдіреді. Нәтижесінде, бұл қалалық кеңістіктің неғұрлым үйлесімді және тұрақты дамуына әкелуі мүмкін.
– Құрылыс индустриясы – эко­номиканың негізгі іргетасы. Кез келген елдің экономикалық күш-қуаты мен әлеуметтік тұрақтылығы құ­рылыс саласының дамуына тікелей байланыс-ты. Отандық құрылыс ма­териал­дарын шығаратын өндіріс орын­дарының өнімдеріне қатысты пікіріңіз қандай?
– Өте дұрыс айтасыз, құрылыс индустриясы шын мәнінде экономиканың маңызды іргетасы, экономикалық күш пен әлеуметтік тұрақтылыққа ықпал етеді. Отандық құрылыс материалдарын шығаратын кәсіпорындардың өнімдеріне келетін болсақ, бұл саланы қолдауда басты рөл атқарады деп есептеймін.
Соңғы жылдары отандық кәсіп­орын­дар шығаратын құрылыс мате­риалдарының сапасы мен түрінің айтарлықтай жақсарғанын байқадық. Осы саладағы зерттеулер мен әзір­лемелердің арқасында бізде тұрақты, энергияны үнемдейтін және берік материалдар бар, бұл өз кезегінде құрылыс жобаларымыздың сапасын жақсартады және оларды климаттың өзгеруіне және табиғи апаттарға төзімді етеді.
Дегенмен, отандық кәсіпорындар шығаратын құрылыс материалдарының сапасын әрқашан жақсартуға мүмкіндік бар. Мен осы салада, әсіресе тұрақты және жаңартылатын құрылыс материал­дарына қатысты көбірек жаңашыл­дықты көргім келеді. Ол үшін ғылыми зерттеулерді, сондай-ақ ғылым, өндіріс пен мемлекет арасындағы ынты­мақтастықты ынталандыру және қолдау қажет. Сондай-ақ барлық құрылыс материалдарының сапаны қамтамасыз ету және қауіп­сіздік стандарттарына сәйкестік маңыздылығын атап өту маңызды. Бұл тұрғыда мемлекеттік органдар мен тәуелсіз ұйымдар тарапынан қатаң бақылау қажет.
Жалпы, отандық құрылыс материалдарын өндірушілердің үлкен әлеуетін көріп отырмын және олар алдағы уа­қытта да еліміздің құрылыс сала­сының дамуына өз үлесін қосады деп сенемін.
– Соңғы жылдары еліміз үшін де оңай болған жоқ. Алдыңғы екі жыл пандемия болса, өткен жылғы қаңтар оқиғасы... Бұл жағдайлар құрылыс саласының дамуына қалай әсер етті?
– Әрине, соңғы жылдар барлық сала, соның ішінде құрылыс саласы үшін де қиын болды. COVID-19 пандемиясы және басқа да оқиғалар үлкен экономикалық және әлеуметтік күйзелістерге себеп болды.
Біріншіден, пандемияға байланысты көптеген құрылыс жобалары кәсіпорындардың жұмысына және адамдардың қозғалысына шектеулерге байланысты кейінге қалдырылуы немесе тоқтатылуы керек болды. Бұл құрылыс қызметтеріне сұраныстың төмендеуіне, сондай-ақ құрылыс материал­да­рының қымбаттауына және жеткізу шек­теу­леріне байланысты шығындардың жоғарылауына әкелді.
Екіншіден, пандемияға және басқа да экономикалық күйзелістерге байланысты адамдар мен компаниялар инвестицияға сақтықпен қарай бастады, бұл құрылыс саласына да әсер етті. Жаңа құрылыс жобалары мен жылжымайтын мүлікке инвестиция көлемінің төмендеуі байқалды.
Үшіншіден, осы жағдайлардың бар­лығы құрылыс саласында жұмыс­сыздықтың өсуіне  әкелді, бұл әлеуметтік теңсіздік пен көптеген адам­дардың бас-пана мәселесін күшейтті.
Дегенмен дағдарыстың оң жақтары да бар. Мысалы, көптеген компаниялар цифрлық технологияларды белсенді түрде қолдана бастады, бұл тиімділікті арттырып, кейбір жұмыс орындарын сақтап қалды. Сондай-ақ құрылыс компаниялары тұрақты даму мәселелеріне, оның ішінде экологиялық таза технологиялар мен материалдарды пай­далануға көбірек көңіл бөле бастады.
Жалпы алғанда, соңғы жылдардағы жағдайлар құрылыс саласына ай­тар­лықтай әсер етіп, әдеттегі тәсілдер мен стратегияларды қайта қа­рауға әкелді. Қазіргі уақытта сала шындыққа белсенді түрде бейім­делуде және одан әрі даму жолдарын іздеуде.
– Құрылыс алаңына дәнекерлеуші де, электрик те, тас қалаушы да таптырмайды. Құрылыс саласында 70 пайыз маман тапшы. Жастар бұл салаға неге құлшынбайды? Еңбек рыногы мен кәсіптік оқу жүйесі ара­сындағы байланыс әлсіз емес пе?
– Бұл шынымен маңызды сұрақ. Жастардың құрылыс саласына қызы­ғу­шылық танытпауының бірнеше себептері бар.
Біріншіден, құрылыс көбінесе ауыр физикалық еңбекпен және тартымсыз жұмыс жағдайларымен байланысты. Бұл икемділігі мен жайлылығы жоғары мансапты іздейтін жастар үшін тартымсыз болуы мүмкін.
Екіншіден, технология мен цифр­лық дағдылар үстемдік ететін әлемде құрылыс осы үрдістермен азырақ байланысқан сала ретінде қабылдануы мүмкін. Бұл құрылыс ұсынатын мүмкін­діктерді бағаламауға және саланың технологиялық трансформациядан өтіп жатқанын ескермеуге әкелуі ықтимал.
Үшінші себеп – білім беру жүйесі мен еңбек нарығы арасындағы байланыстың болмауы. Егер студенттер білім беру бағдарламасынан сапалы жұмысқа дейінгі нақты траекторияны көрмесе, олар мұндай мансапты жалғастырмауды таңдауы мүмкін.
Еңбек нарығы мен кәсіптік-техни­калық білім беру жүйесінің арақа­тынасына келетін болсақ, жақсартуға мүмкіндік бар дегенге келісемін. Оқу бағдарламаларының салаға сәйкес болуын­ қамтамасыз ету үшін оқу орындары жұмыс берушілермен тығыз жұмыс істеуі керек.Сонымен қатар, жастар арасында құрылыста жұмыс істеудің келешегі, осы саладағы табыстар мен оның ұсынатын мүмкіндіктері туралы ақпараттық жұмысты белсенді жүр­гізу керек. Құрылыс – бұл мансапты шынымен «құра алатын» сала, біз жас­тарға мұны көруге көмектесуіміз керек.
Еліміздің 40-қа жуық жоғары оқу орны құрылыс саласына қатысты мамандарды дайындайды. Елімізде құрылысшыларға қандай жағдай мен мүмкіндіктер жасалғанын айта өтейін. Құрылыстың кең ауқымды дағдылар мен білімді қажет ететін күрделі сала екенін атап өткен жөн. Бұған сәулет, құрылыс, құрылысты басқару сияқты инженерлік пәндер, сондай-ақ дәне­керлеушілер, электриктер, тас қалаушылар және т.б. сияқты маман­дандырылған мамандықтар кіреді.
Елімізде әртүрлі мамандықтағы құрылысшыларға мүмкіндік мол. Осы салада мамандар дайындайтын жоғары оқу орындары теориялық білімді де, практикалық дағдыларды да қамтитын оқыту бағдарламаларының кең спектрін ұсынады. Бұған қоса, елде құрылыс мамандарына қолдаудың әртүрлі нысандарын, соның ішінде оқыту, кәсіби даму және желілік мүм­кін­­діктерді ұсынатын бірнеше кәсіптік қауымдастықтар мен одақтар бар. Жалпы, елдегі құрылысшыларға ар­нал­ған жағдайлар аймаққа, нақты маман­дандыруға және экономикалық жағдайға байланысты өзгеруі мүмкін. Бірақ құрылыс экономиканың маңызды сала­ларының бірі болып қала беретінін және болашақта білікті мамандарды қажет ететінін жоққа шығаруға болмайды.
Сондай-ақ құрылыстағы «жасыл» құрылыс, цифрлық технологиялар мен жаңа материалдарды пайдалану сияқты қазіргі тенденциялар осы сала мамандарына жаңа мүмкіндік ашатынын айта кеткен жөн. Сондықтан білім беру жүйесі осы өзгерістерге белсенді түрде бейімделіп, заманауи жағдайда жұмыс істеуге қабілетті мамандарды дайындау маңызды.
– Салада басқа қандай мәселе бар?
– Құрылыс индустриясы, кез келген басқа салалар сияқты, оның даму процесінде шешуді қажет ететін бірқатар проблемаларға тап болады. Мұнда олардың кейбіреулері бар:
Білікті мамандардың жетіспеуі: Инженерден жұмысшыға дейін әртүрлі мамандықтағы мамандардың жетіспеуі саланың дамуын тежеп, құрылыс сапасының төмендеуіне әкеледі.
Ескірген кодекстер мен стандарттар: Кейбір жағдайларда қолданыстағы нормалар мен стандарттар құрылыстың заманауи талаптарына сәйкес келмеуі мүмкін, бұл оларды қайта қарауды және жаңартуды талап етеді.
Инновацияның болмауы: құрылыс индустриясы кейде жаңа технологиялар мен инновацияларға баяу жауап береді, бұл да оны баяулатуы мүмкін.
Қаржыландыру мәселелері: Қар­жыға қол жеткізу қиын мәселе болуы мүмкін, әсіресе құрылыс индустрия­сындағы ШОБ үшін.
Сапаны бақылау мәселелері: Кейбір жағдайларда құрылыс сапасын бақылау жеткіліксіз болуы мүмкін, бұл қауіпсіздік талаптарына сәйкес келмейтін ғимараттарға әкелуі мүмкін.
Құрылыстың дамып келе жатқан тенденциялары: модульдік құрылыс, жасыл құрылыс, 3D басып шығаруды пайдалану және басқа да жаңа технологиялар сияқты жаңа трендтер қолданыстағы тәсілдерді қайта қарауды және жаңа стратегияларды қабылдауды талап етеді. Бұл мәселелерді шешу үшін барлық деңгейде – мемлекеттік басқарудан бас­тап жекелеген құрылыс компаниялары мен оқу орындарына дейін белсенді жұмыс қажет.
– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан
Ақбота МҰСАБЕКҚЫЗЫ