• Ақпарат
  • 11 Шілде, 2024

АҢЫЗДАҒЫ АҚПАРАТҚА СЕНУГЕ БОЛА МА?

Жалпы, фольклорлық мұралардың жанр­лық-сатыланбалық (жанрлық-стадиалық) табиғатына қарай аңыздық ақпарат  туралы да ғылыми ізденіс керек-ақ. Аңыз дегеніміз – мифтің де, ертегінің де, әпсананың да, хикаяттың да сипатынан сусындаған өмірге жақын, өмірде болған шынайы оқиғалар, нақты деректер  негізінде ауызша туындаған, ауызша тараған халықтық жаратынды. Оның да төл иесі – халық.

Халық уақыт сұранысына қарай «әр дәуірдегі айтушылар мен тыңдаушылардың түсінік пайымына, ұғымына сәйкес» (Қасқабасов С. 2009: 177), аңыздың мазмұнындағы ақпаратты жаңғыртып отырады. Аңызда мифтік ақпарат та, ертегілік ақпарат та, хикаялық ақпарат та кездеспейді. Айтушы қиялдан туындаған қисынды ақпарат іздемейді. Аңыздық ақпарат ертегілік немесе хикаяттық ақпарат секілді ойдан да шығарылмайды. Ондағы ақпарат тарихи шындыққа сүйенеді. Айталық, белгілі бір мекенде, белгілі бір уақытта, белгілі бір адамдар қатысқан оқиға болды делік. Осы оқиға ортасында болып, оны «көзімен көріп, қолымен ұстаған» адам көргенін көргендей, естігенін естігендей өзге адамға айтып берді. Яғни оқиға туралы алғашқы тың ақпаратты ауызша жеткізеді. Бұл сәтте ақпараттардың бәрі тың да жаңа  мағлұматтарға, деректерге толы болатын. Осы тың әрі жаңа  мағлұматтарды бірінші айтушының аузынан естіген тыңдаушы келесі адамға жеткізгенде кейбірі толық айтылмай қалады, енді бірі сәл бұлыңғырланады. Оқиға туралы ақпарат, яғни оқиғат (оқиға+ақпарат) арада біршама уақыт өткен соң келесі тыңдаушыларға жеткізілгенде бұрынғыдан да көмескілене түседі. Бірақ болған оқиға ұмытылмайды. Тек ол туралы ақпарат түрленеді, қысқарады немесе дамытылады. Болмаса сығымдалады. Осылайша, аңыздағы шындықтың дәлдігі мен нақтылығы ұрпақ ауысқан сайын көнере бастайды. Әйтсе де тарихи шындықтан ауытқымайды. Өйткені оның ақпаратында нақты тұлға және нақты мекен тұрады. Нақтылығы анық емес аңыздың бірінде Баба түкті Шашты Әзіз туралы айтылады. Оның әкесі Баба Құмар түкті болыпты. «...Оның үстінің түгі түйенің шудасындай желкілдеп, бет-ауызы сақал, шаштан әрең көрінетін, қысы-жазы жалаң аяқ жүретін адам болыпты» (Қаба Ә. 1995: 162). Осы Бабақұмардан Баба түкті Шашты Әзіз өмірге келіпті. Шашты Әзіз көлде шомылып жүрген сұлу қыздардың біріне ғашық болып, амалын тауып соған үйленбек болады. Қыз үш шарт қояды. Бірінші шарты – шашына қарамау; екіншісі – қолтығының астына қарамау; үшіншісі – аяғына көз қиығын да салмау. Бірақ Шашты Әзіз ол шартты ұмытып кетіп, күндердің күнінде қыз басындағы шашын бөлек алып жуып отырғанын көріп қояды. Тағы бірде аңдаусызда қыз­дың қолтығының асты үңірейген тесік екенін байқайды. Үшінші ретінде ол оқыстан қыздың аяғында екі-ақ саусақ барын аңғарып қалады. Екі ретінде кешіргенімен, үшінші ретінде кешірмей, әйел аққуға айналып ұшып кетеді. Аңыздағы осы ақпараттардың ақиқаттылығы дүдәмал. Солай бола тұра, халықтық шежіре деректері аңыздың ақиқатын былай тарқатады: Әлгі Шашты Әзізге жар болып, құпиясы айқын болып қалған соң аққуға айналып ұшып кеткен перінің қызынан бір ұл туады. Туған ұлды Қойкент (Оңтүстік Қазақстандағы Шолаққорған ауылынан 30 шақырым жерде орналасқан ортағасырлық Кұмкент қаласы) деген шаһардың жанындағы қалың шеңгелдің арасына тастап кетеді. Оны шашты Әзіз тауып алып атын Парпариа (Парафариа) қояды. Парпариадан Қарақиа туады. Қарақиадан Едіге батыр өмірге келеді. Едігеден қырық батыр тарапты дейді. Бұл шежірелік ақпаратты шындық деп қабылдасақ та, біздің сонау байырғы замандардан қалған тотемдік санамыз Парпарианың анасының адамнан аққуға айналып ұшып кетуін және қайтадан адамға айналып, дүниеге құс емес, адам әкелуін миф деп түсінеді. Әрі аңыздың көркемдік кестесі деп қабылдайды. Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тотемистік сана ұшқыны бүгінгі ғылыми сана заманында да өмір сүретінін ауызша әңгімелерден көреміз. Әлбетте, қиялдан туған қисынға сенгіш ортада ол ауызша әңгімелер ел арасына тез тарайды. Күнделікті өмірде болуы мүмкін емес кейіпкер және ол араласқан оқыс оқиға кімді де болса қызықтырады. Айтушы естігеннің есін алып, тыңдағанның көпке дейін көкейінен кетпестей етіп баяндауға тырысады. Сондай бір ауызша әңгімеде мынадай оқиға айтылады: қысты күні Кегенге келе жатқан салт атты екеу – бірі – Молдаш, екіншісі – Пернебек, түн болып кеткен соң жолда Көртоғайға қонуға мәжбүр болады. От жағып, жылына бастағанда төменнен көтеріліп, жеңіл киімді қыз келеді. Алдында шошынғандарымен, соңыра таныса келе бірі-біріне бойы үйреніп, әңгімелері жарасады. Әсіресе қыз бен Пернебек жақынырақ танысып, түн ауғанда екеуі бірге жатады да, Молдаш бөлек жайғасады. Пернебек ұйқыдан оянса, қыз жоқ. Айналаны іздеп таппайды. Түнде қастарына келгенде «айдап келе жатқан арбам сынып қалды» деген, арбасы да, аты да жоқ. Бұлар аң-таң болған күйі ауылға жетеді. Көп ұзамай Пернебек ауырады. Бармаған дәрігері қалмайды, еш ем қонбайды. Жұрт оны «жынданып кетіпті» деп қауесеттейді. Содан көнекөз молда қарияға ем сұрап апарады. Шын болған жайды Пернебектің қасындағы Молдаштан білген молда: 
– Қап, әттеген-ай! Ол қызбен бекер бірге жатқан екен. Ол – жарты ғасырда бір мәрте тау басынан етекке өзіне тұқым алып кету үшін келіп кететін перінің қызы еді. Жыныстық қатынаста болған еркектің ғұмыры ұзақ болмайды, – депті. Шындығында, Пернебек содан кейін алты ай ғана өмір сүріпті (Қаба Ә. 1995: 172–174).
Осы ауызша әңгімедегі ақпараттарға ­келе­йік. Естіген адам сенетін ақпараттар:
Уақыт – осы заман;
Мезгіл – қыс;
Мекен – Алматы облысы Кеген ауданының аумағы; 
Жол – Алматы–Нарынқол күрежолы;
Көлік – ат;
Оқиға болған жер – Көртоғай шатқалы;
Оқиға кейіпкерлері – осы заман адамдары; 
Молдаш – қырықтың қырқасына шығып қалған жігіт ағасы;
 Пернебек – жиырмадан жаңа асқан жас жігіт; 
Бұлардың бәрі – деректілігі шындыққа негізделген ақпараттар. Ал, енді білім мен ғылым үстемдік құрған сана қабылдай қоймайтын деректер мыналар:
Ғайыптан пайда болған адам – қыз;
Ол – елу жылда бір мәрте таудан түсетін перінің қызы;
Перінің қызының мақсаты – адамдардан тұқым алып кету;
Ол тұқым алып кеткен еркек көп ұзамай бұл өмірмен қоштасады. 
Аңдаған адам бұл ақпараттарды әңгімешінің ойдан шығарып айтып отырғанын түсінеді. Сөйте тұра оның қисынына иланады да, өмірінде болып көрмеген перінің қызының ісіне таңғалады, Пернебектің өліміне ойланады. Күйзеледі. Өмірдің адам білмейтін құпиялары болатынына таңырқайды. Әңгімеші алдыңғы ақиқатты ақпараттарды ғайыптан пайда болған қыз оқиғасына тыңдаушысын сендіру үшін әдейі қолданған. Яғни алдыңғы шын болмыс ақпараттары – сендіру, нандыру қызметін атқарса, келесі ғажайып тылсым ақпараттары – таңдандыру, ойландыру, үрейлендіру қызметін атқарып тұр. Демек, ауызша әңгімеде де ақпараттар көркемдік тәсіл ретінде пайдаланылады екен. 
Кейде белгілі бір тарихи тұлға басынан кешкен оқиғаны өзге тұлғаға теліп айту да ұшырасады. Бірақ солай болса да негізгі тарихи шындық сілемі сақталады. Мысалы, тарихи аңыздардың бірінде Абылай ханның жас батыр Жәнібекті сынамақ болып түннің бір уағында, нөсерлі жаңбырда айдаладағы жалғыз бе­йіттің ағашын отынға алып келуге жұмсайды (Бабалар сөзі. 87-т. 2012: 105–106). Дәл осы жас Жәнібек батырды сынау туралы ақпарат Жасыбай батыр туралы аңызда да қайталанады (Бабалар сөзі, 87-т. 2012: 148–149). Мұнда батырды сынау туралы ақпарат қайталанғанымен, кейіпкер де, елді мекен де өзгерген. Осындай өзгерістердің нәтижесінде тарихи шындық туралы ақпарат бірте-бірте күмән тудыра бастайды. Бұл жөнінде аңыз жанрын айқындаған С.Қасқабасов: «Әрине, ауыздан-­ауызға, біреуден-біреуге айтылып жүргенде фактінің кейбір детальдары, болмаса ол туралы жалпы хабар (бізше, ақпарат. – С.М.) өзгеріске ұшырауы мүмкін, тіпті кейде жалған болып шығуы да ықтимал» дейді (Қасқабасов С. 2009: 177). 
Кейде бұрынғы айтушылардан жазып алынған аңызда болмаған ақпараттар кейінгі айтармандар мен жазармандар тарапынан қосылатыны да аңыздың түрлену сипатының бірі деп қабылдануы мүмкін. Бірақ кейбір қосындылар аңыздың ауызша айтыла-айтыла табиғи жолмен түрленуі нәтижесін айғақтамайды, керісінше жасандылыққа, тыңдаушы тарапынан болатын сенімсіздікке жол ашады. Бұл – жазба мәдениетінде кездесетін түсінбестік.
Аңыздық ақпараттар «тарихи шындықтан хабар береді» дедік. Шындығында, ондағы өмірде болған кейіпкерлер және солардың басынан өткен шынайы оқиға ақпараттары неғұрлым түсінікті, тиянақты, тым әсерелеусіз, асыра мадақтаусыз ұсынылады. Кейіпкерлер өмірден әлдеқашан өтсе де, оқиғалар болған уақытынан бері талай заман артта қалса да, халық ол аңыздың танымдық және тағылымдық ақпараттары үшін жадынан шығармай ұрпағына ұластырады. «Фольклорлық прозаның басқа жанрларына қарағанда, аңыздың танымдық қызметі айқынырақ, ол елдің өткен тарихынан, өмірінен  мағлұмат береді, яғни аңыз жұрттың білімін көбейтеді» (Қасқабасов С. 2009: 179). Бірақ аңыздағы ақпараттың бәрі тарихтың айна қатесіз баяны деп түсіну ағаттық болар еді. Бұған дейін айтып кеткеніміздей, аңыз­дағы ақпарат та бір адамнан екінші адамға ауысқанда дәл сол қалпында қайталанбайды. Әр айтушы негізгі шындықты сақтай отырып, айтпақ болған түпкі идеяны ұстанып, оқиғаны жинақтайды, сығымдайды, тиянақтайды, тіпті түрлендіреді, көркемдендіреді. Мұның өзі тыңдаушының талғамы мен талап-тілегіне орай жүзеге асады. Аңыздың топонимикалық түрлерінде айтылатын кейбір ақпараттардың мазмұны белгілі бір тарихи оқиғаларға немесе тарихи тұлғалардың басынан өткен жағдаяттарға қатысты баяндалады. Енді бір топонимикалық аңыздардың ақпараттары «нақты бір тарихи фактіге қатысы жоқ, бірақ жалпы шындыққа саятын оқиға арқылы баяндалады» (Қасқабасов С. 2009: 188). Топонимикалық аңыздар «белгілі бір жер-судың пайда болуын ешбір мифтік ұғымға байланыстырмай әңгімелейді» (Қасқабасов С. 2009: 188) дей алмаймыз. Өйткені топонимикалық кейбір аңыз­дардың ақпаратында мифтік сана елес береді. Ондай аңыздың бірі «Қабанкөл» деген көлдің атауының пайда болуына қатысты: «Көлдің басында бір қасапшы тұрыпты. Ол елге өлген малдың етін сатады екен. Оның елге өлген малдың етін сататынын бір әулие кісі біліпті. Әулие кісі қасапшыға келеді. Келсе, қасапшы пышағын тісімен тістеп, екі қолымен өлген малдың етін шауып, елге сатуға дайындап жатыр екен. Әулие кісі қасапшыға «Сен Пайғамбардың заңын бұздың, бауырларыңа өлген малдың етін жегіздің» депті. Қасапшы «Олар менің бауырларым емес» деп, келген кісінің сөзін тыңдамайды. Сонда әулие қасапшыға «Арамды жеп күн көретін хайуан бол» депті. Құдайдың құдіретімен көлдің басында тұрған қасапшы сол сәтте қабанға айналыпты, көл Қабанкөл атаныпты» (Дәдебаев Ж. 2020: 154). Осындай мифтік сарындағы ақпарат келесі бір топонимикалық аңызда да айтылады. «Тәңіртаудан бөлініп шыққан Қазығұрт тауының биігінде су құламасы бар. Аққұмнан шыққан өзеннің жоғары ағысының екі жағасы бірте-бірте биік жарға ұласады. Жардың батыс жағалауы жағындағы беткейі түгелімен ұзынынан тік тұрған тас мүсіндерге айналады. Тас мүсіндер сәукелелі науша бойлы қыздардың кейпіне ұқсайды. Жар беткейіндегі осы тас мүсіндер «Қырық қыз» деп аталады. Аңыз бо­йынша, елге тұтқиылдан жау шапқанда қырық қыз: бізді жау қолына түсіріп, қор қылғанша, тасқа айналдыра гөр!» деп Жаратқанға жалбарыныпты. Жаратқан күнәдан таза, періштедей пәк жандардың тілегін қабыл етіпті» (Дәдебаев Ж. 2020: 214). Аңыздарда, оның ішінде жер-су аңыздарында алғашқы қауымдық санадан қалған «жер бетіндегі жаратындының бәрінің жаны бар және олар бірінің болмысын бірі қабылдай береді» деген мифтік ұғымнан туған ақпараттардың болуы табиғат тылсымында, сонымен бірге тау мен тастың, судың қалай пайда болатынының құпиялылығында болса керек.

 Сағатбек МЕДЕУБЕКҰЛЫ,
 филология ғылымының 
кандидаты

753 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

ANA TILI №5

30 Қаңтар, 2025

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ерлан Жүніс

«Ана тілі» газетінің Бас редакторы