• Ақпарат
• 05 Қыркүйек, 2024

КИЕТЕК КӨК ПЕРЗЕНТІ

Дағжан БЕЛДЕУБАЙ,

«Ana tili»
 

Тотем атауын ғалымдар солтүстікамерикалық оджибве тайпасының ототеман (wutontimoin), яғни «шыққан тегі» деген мағынадағы сөзі деседі. Қазақтың болмыс-бітімі туралы көп ізденген марқұм Ақселеу Сейдімбек ағамыз тотемді киетек деп тәржімалапты. «Өзінің тегі ретінде кие тұту» немесе «киелі тек» мағынасы, расында, осы терминді анықтай алады. Сондықтан біз де кие­тек сөзін қолдануды жөн көрдік. Киетек турасында түріктердің көк бөрісінен бастап көп толғануға болады. Дегенмен осы сапар қазақтың және әлемнің өзге де халықтарының құс киетегі туралы сөз қозғамақпыз.
 

Тәңір ит

Жер бетіндегі ежелгі өркениеттерден хабар беретін қалалардың қирандыларынан мүйізді ешкібасты не бұқабасты адамдарды, не петроглифтердегі біртүрлі бейнелерді немесе кезінде әлем өркениеттерін тонап байыған деуге болатын Еуропа елдеріндегі ескерткіштерден қанатты қасқыр, арыстан секілді небір мифтік жаратылыстарды көруге болады. Сол өркениет атаулыға түріктердің анығы қазақтың қатысын көбіне тіліміздегі жекелеген сөздерден табуға болады. Ондайды қазақ ит-құс деген жалғыз сөзбен түйіндер еді. Әрі ит, әрі құс. Ит-құс десе, бүгінде барлығымыз қасқыр деп түсінеміз. Ақиқатында, осы екі сөздің екеуінде де мыңжылдықтардың қойнауына алып кететін ұшан-теңіз астар, тарих бар. 
Киетекке қатысты еңбектерде айтылатын грифон туралы аз жазылған жоқ. Бірақ қарапайым оқырман оның не екенін біле бермеуі мүмкін. Батыс пен Шығыс зерттеу­шілерін айтпағанда, қазақ ғалымдары да грифонды аздап болса да ұлттық таным тұрғысынан зерделегенін білеміз. Бұл ретте кім болса да Геродотқа сүйенеді. 
Ал «грифон деген не» дегенге келсек, ол – жартылай құмай, жартылай арыстан, яғни басы, қанаты – құс, денесі – арыстан болып келген таңғажайып жаратылыс. Үрімжіде тұратын қазақ ғалымы Ясин Құмарұлының жазуынша, діндарлар грифонды Христосқа да балаған. «Христос – арыстан, өйткені онда теңдессіз парасат және күш-қуат бар, Христос әрі құзғын, қайта тірілген соң аспанға көтеріліп, жұмаққа шығады» («Этимология») деп сенеді. Грифонды грек аңыздары арқылы білеміз, сөйте тұра Геродотқа үңілсек, оны сақтарға байланысты айтады. Нақтылай түссек, «исседондардың жоғарғы жағында аримаспы, яғни жалғыз көзділер тұрады, ал олар тұрған жерде алтынды қорып жатқан грифон бар». 
Геродоттың нұсқаған бағытын бағам­дасақ (яғни Еуропаның терістігін) және археологиялық қазбалардың нәтижесін сараласақ, грифон – скиф жерінде, дәлірегі, Дунайдан бастап Алтай өңірін қамтығандағы ұлан-ғайыр аумақта аңыз етіліп айтылған, сақ даласындағы алтынды күзететін кие. Егер қазіргі логикаға салып айтсақ, грек аңызы делінетін аңыз о баста біздің ата-бабамыз тарапынан шығарылғандай көрінеді. Себебі қанатты жыртқыш арыстан ба, барыс па, қасқыр ма – аңыз үшін онша айырмасы жоқ. Бастысы, қашқанды құтқармайтын қанатты жыртқыш, алып күштің иесі, далалықтардың сесі іспетті. Геродот жазған аткөпір алтынды аумаққа қай заманда да қызығушылар аз болмаған, соларға тыйым, сес болсын деп бабаларымыз осындай аңыз ойлап тапқандай көрінеді. 
Грифонның этимологиясын тектесек те, Грекияға емес, өзімізге айналып келеді. Ясин Құмарұлының айтуынша, «Грифон «гри» және «фон» екі бөлектен тұрады, «гри» сақтардың бөріні атауынан, «фон» да сақтардың «құс» немесе «қанатты» мағынасындағы сөзінен келген, бұл «ұшатын бөрі», «аспан бөрісі», «қанатты бөрі» деген сөз».
«Бөрі сақтарда «күрг» делініп, біртіндеп оңтүстік сақтарда «горг», «гүрг» (парсы), терістік сақтарда (түрік) «күрт» немесе «ғұрг», тіпті одан да терістікте эстон (фин-­угор тілдері) тілінде «хунт» (hunt) аталған. Сонымен, кейін парсы тілінде «горг», түркі тілдерінде «күрт» немесе «құрт» болып қалыптасты».
«Геродот жазған жалғыз көзділер мен грифон қытай деректерінде де бар. Қытайда тәңір иті туралы халық аңыздары көп таралған. Оның ең әйгілісі тәңір итінің «күнді жеуі» немесе «айды жұтуы». Ерте заманда ай мен күннің тұтылуын тәңір итінің «күнді жеуі» немесе «айды жұтуынан» болады деп сенген. Mұндайда қытайдың орта жазық ел-жұрты дабыл ұрып, қағаз оқ атып, «тәңір итін қуатын болған». Аңыздағы батырлар күнді жеуге ұмтылған тәңір итіне садақ тартады. Дәл осындай аңыз терістік Еуропа елдерінде де сақталған. Бәлкім, аталған аңызды шығыс пен батысқа таратқан сақтар болуы мүмкін. Тәңір иті аталымы мен аңыз­дары жапондарда да кең таралған. 
Тарихи аңыздарда грифонның алып күш иесі әрі түсінің қызылдығы айтылса, «Тау-­теңіз шежіресінде» де, жапондардың аңыз­дарында да тәңір итінің түлкіге ұқсайтыны сөз болады. Бетінің қызылдығы, денелі, алып күш иесі екені, қос қанатымен аспан астын еркін самғайтыны айтылады. Жапон тәңір итінде «найзағай тәңір иті», «қарға тәңір иті», «ақ бөрі тәңір иті» секілді түрлері болған. Бұл қазақтағы ит-құс, монғолда «тенгри нохой (ноқай)», қытайда «тиян-гу» (аспан иті, тәңір иті), жапонда «тәңір иті» немесе «тәңір түлкісі» деген атпен белгілі.    
«Ханнамадағы» үйсін күнбиі Елжаудың нәресте кезінде далада қалып, қаншық қасқыр емізіп, аузына ет тістеген қарғалардың аспанда ұшып жүруіндегі қасқыр мен қарға екі жануар емес, бір ғана қанатты бөрі – ит-құс болса керек (жапондарда қарға тәңір иті барын айттық). Төтемдік бөрінің ұшатыны, оның көкпен, тәңірмен байланыстылығын ғұн тәңірқұтының көк тәңіріне қосуға арнаған перизат қызының бөріге қосылуы, түріктің киелі бөріден пайда болуы, Оғыз ханға нұр болып түскен бөрінің жол бастауы, Шыңғыс ханға байланысты аңыздағы түнде шаңырақтан нұр болып еніп, қасқыр болып шығып кету, Қиыр Шығыс аңыздарындағы тәңір итінің қос қанатымен аспан астын еркін самғайтыны тағы басқалары, қазақ-монғолдағы ит-құс, көк бөрі, тенгри нохой (тэнгэр – тәңір, аспан) жай бөрі емес, көктің, тәңірдің бөрісі дегенді білдіреді. …Грифон Батыс дүниесінде, тәңір иті қытай мен жапонда төтемдік түс алмаған, тек сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, түрік-монғолдарда ғана төтемдік түс алған» (Ясин Құмарұлы). 

Күн – Алтын Құзғын 

Құстар және миф тақырыбына кеңінен тоқталған Серікбол Қондыбай ілкіде айтылған «алтын қорыған грифондар» жөнінде де толғаныпты. Бұл жерде С.Руденко деген археологтiң Ресейдің Таулы Алтайындағы юэчжи қорғандарынан табылған заттарды негізге алып, грек аңыздарында сөз болған жайлардың парсыларға тиесілігін болжаған пікіріне келіспейтінін айтыпты. Белгілі ғалым Едіге Тұрсынов та ол болжамның жаңсақтығын жазған. «Түріктерде ештеңе болмағанын» барын салып дәлелдеуге тырысу, көрші империя ғалымдарының қашаннан келе жатқан «сырқаты» екенін біз де айта кеткеніміз жөн. 
Қондыбайдың пайымынша, «алтын қорыған грифтер» арғықазақ мифологиясындағы тазқараларға (құмайларға, құзғындарға) сәйкес келеді. Оның тағы бір дәлелі – әйгілі Эсхил «Прометей» трагедиясында аталған грифондарды «Зевстің төбеттері» деп те атаған екен. Демек, олар әрі ит, әрі құс. Монғолдар ғұндарды хүннүлер деп атайды. Ғалым сол хүннүлер де грифонды білгеніне Монғолиядан табылған киіз кілемдегі бейнелер дәлел дейді. Киіз кілемнің жиегіндегі кескіндемеде, алтын жемісті қасиетті ағаштың түбінде тұрған алтын мүйізді бұғыға не бұланға тап берген үш мүйізді, құс тұмсықты, қанатты грифон бейнеленіпті. Әрине, Қондыбайдың дәлелдері нанымды. 
Ғалым қарақұс, қарға, құзғын, тазқара, құмай, күшіген, самұрық, аққу, құсшы секілді атауларға мифолог ретінде талдау жасай отырып, небір қызық деректер келтірген. Үнді мифологиясында Құзғын (Аруна) мен Бүркіт (Гаруда) ағалы-інілі екен-мыс. Мұнда да қызыл түс алдан шығады. Таңның шапағымен қанаттары қызыл болып көрінетін Құзғын (дәлірегі, Қызыл қарға) Бүркіттен бұрын туыпты… Қиыр Шығыстағы сахалар мен чукчалардың, америкалық үндістердің аңыздарында Құзғын жарыққа, отқа, Қырым татарларында Күнге байланысты айтылады. Ал қытай мифтерінде Құзғын Күнге айналады. Турасы, Күн дегеніміз Құзғын екен-мыс. Онда айтылғаны бойынша, бір заманда аспанда он Күн болған екен, ыстығына адамзат, жан-жануар шыдамапты. Сонда Хоу-И есімді мерген қолына садақ алыпты. Аспандағы отты шар мергеннің оғы тигенде жарылып, жан-жағына алтынды қауырсындары шашылып құлдырапты. Оның құлаған жеріне адамдар жүгіріп барып қараса, оқ тиген алып Алтын Құзғын жатқанын көреді… Аталған он Күннің бірі Алтын Құзғын болып шығады. Демек, көкте жарқырап тұрған Күн біткен Алтын Құзғын болғаны. 
Эскимос, чукот халықтарының миф­терінде Бүркіт пен Құзғын қарғаға ортақ бір әйел болады. Одан бірі бүркіт, бірі құзғын –екі бала туады. Қондыбайдың айтуынша, бұдан бүркіт-құзғын немесе қасқыр-құзғын қатарластығын көреміз, әрі қазақта да осы мифті еске түсіретін «Өтірік егіздер» атты миф бар. Шор аталатын түркі текті халықта сонау XVII–XVIII ғасырларда Қызыл қарға атты болыстық болыпты. Олардың бір тобы Есь, Тея өзендерінің жағасына көшіп қоныстанып, көбейе келе суг карга, таг карга (су қарға, тау қарға) болып екі руға бөлінсе керек. Сонда бөлініп жатқан ағайындар бүркіттің қауырсыны үшін дауласады. Осындай сандаған деректер келтіре отырып, зерттеуші қарақұс деген бөлек бір құстың атауы емес, «арғы қазақ мифологиясында бүркіт пен құзғын дуализмі уақыт өте келе «Алып Қарақұс» деген жаңа бейнеге бірігіп, тұтасып кеткен» деген жорамал жасайды. 
Құмай тазы тіркесі де ит-құс секілді сөз екенін ана тілге уызынан жарыған кез келген қазақ біледі. Құмай – құс, тазы – ит. Бізге қызық көрінгені – өзіміздің қырғыз ағайындардың «Құс төресі – буудайык, ит төресі – кумайык» деген тіркесіндегі кумайык, әрине, құмай, бірақ оны қырғыздар «тазқарадан (яғни құстан) туған ит» деп түсінеді екен. 
Махмұт Қашқари сөздігінде де қызық мәлімет берілгенін көреміз. «Түріктердің аңыз-нанымдарында бүркіт қартайғанда екі жұмыртқа басады, сол жұмыртқаның бірінен барақ шығады екен. Иттердің ең ұшқыр, алғыры аңшы итінің ең мықтысы осы барақ иттер болады екен. Екінші жұмырт­қадан бүркіттің балапаны шығады екен, бұл оның ақырғы балапаны болады-мыс». Қашқари айтып отырған барақ – қазіргі біздің құмай тазы. Қартайған бүркіттің соңғы екі жұмырт­қасының бірінен ит, бірінен бүркіт пайда болады. 
Тазқараның бір аты – күшіген. Оның өлексе жейтінін білеміз. Тағы да Қашқари сөздігіндегі үс деген құсты құзғын, күшіген деп аударыпты (біздіңше, монғолдар шашты үс дейді, аңыздық негізде таз бен шаштың қарама-қарсылығында іздеуге тұрарлық астар бар). Әрине, мифолог айтса айтқандай, күшіген сөзінің түбірі – күшік. Сонда әрі құс, әрі ит. Сол секілді мына салыс­тыруы да орынды дер едік. Көне тү­р­ік­­тік құш аң одан күшен – үшен – шен – шенок, яғни орыстың күшігі де түріктерден барған. 
Құмай мен Ұмайдың сабақтастығын да ғалым жоққа шығармапты. Түрікпеннің хумайының көлеңкесі түскен пенде бақытқа кенеледі. Ол біздің бақ құсына ұқсас. Ал Иран фольклорындағы «Хумаюн» мен орыс­тың Александр Блок жырлаған гамаюны да түріктің құмайынан ауысқан деп білеміз. Ғалым ол ұқсастықты да дөп басыпты. 
Серікбол Қондыбай К.Леви-Строс есімді ғалымның Солтүстік Америка үндістерінің «Бүркіттің ұясын ойрандаушы» туралы мифін зерттегенін айта келіп, орталық америкадағы ацтектер мен сібірлік кет, тофа, хантылардың мифтерін, тіпті шумерлік Лугальбанда туралы мифті салыс­тыруы да америкалық үндістердің түріктер екенін дәлелдейтін бір бастау секілді көрінді. Демек, қырық мың жыл бұрын Аляска арқылы Америка асты делінетін үндістер түрік тілдерін ғана емес, мифтерін де ұмытпаған. Орайы келгенде айта кетейік, бес мың жылдық тарихы бар көршімізге тамсанып жүрсек, түріктердің алды қырық мың жыл бұрын Америка асып кетсе, біз Жер планетасының ең байырғы тұрғыны болып шығамыз. 
Ғалымдардың пайымдауынша, ілкіде айтылған қарақұс бейнесі мен самұрық тұтасқан кейіпте. Иран мифологиясындағы симург сәуегей құс делінеді екен. Қазақ пен қырғыз фольклорында кездесетін шыңырау құс та самұрық болса керек. Ирандық симургтің тәуіптік яғни емдейтін қасиеті де бар-мыс. Содан ба, көріпкелдер самұрықтың қауырсынын бал ашу кезінде пайдаланған. Тағы бір қызығы – қазақ ертегілеріндегі Алып Қарақұс секілді Самұрық та мифтік Еренге қауырсынын береді. Жақсылыққа жақсылықпен қайтарым жасау үшін қауырсынын тұтатқан бетте көмекке келе қалады.

Аққу – қара қобыз…

Зерттеушілердің түйіндеуінше, «түріктер үндіеуропалықтарда жоқ деуге болатын аққу тотемизмін, яғни өз тегін аққудан тарату түсінігін сақтай алған». Бұл ретте бізге де белгілі Асан қайғы мен Баба түкті шашты әзиз өзге де фольклорлық, аңыздық кейіпкерлердің пері қызына үйленетіні дәлел. Ең қызығы, олар қойған шарттары бұзылса, қайтадан аққуға айналып ұшып кетеді. Мұндай құбылысты мифологтер жыл мезгілдерімен байланыстырады. Аққулардың дарияға келіп қонып қыз­ға айналуы мен аққуға айналып қайта ұшып кетуін – қысқы және жазғы «күн тоқы­­рау­ға» сай келеді деседі. Антика дәуіріндегі Аполлонның аққу жегілген көлікке отырып сапарға шығуы да сол жыл мезгілдеріндегі құбылысты білдіреді. 
Бізге ең жақын ұлт қарақалпақ аңызында Сары Мәзіннен пері қызы (яғни аққу) Кенегес және Маңғыт деген екі ұл табады. Сосын, Маңғыстаудағы әкесіне беріп кетеді… Бұдан басқа монғол текті бурят аңызы да бізге белгілі. Онда Хоридай мерген бір күні Ольхон аралында (Ольхон мен біз білетін қазіргі Орхон бір атау секілді) айдынға келіп қонған үш аққуды көреді. Үш аққу ару қызға айналады. Қайыл қалған Хоридай әлгі қыздардың бірінің киімін ұрлап алады. Судан шыққан қыздардың екеуі киімдерін киіп, аққу кейпіне ауысқанда, киімін таба алмаған қыз адам күйінде қалады. Хоридай киімін бермеген соң, оған әйел болуға келіседі. Хоридай қартайғанда әйелі баяғы киімін сұрап киіп, қайтадан аққуға айналып ұшып кетеді. Бүгінде буряттың хорин тайпасының он бір руы солардан тарапты-мыс. 
Ғалым Анар Салқынбайдың пайым­дауынша, «Аққу құстың төресі, жалғыз жатып оттамас, Хас жақсының белгісі, қара сөзді жақтамас» деген мақалда да қазақ пен аққудың табысатын тұсы бар. Аққудың жалғыз жатып оттай алмайтыны секілді қонақжайлық – халқымыздың қанына сіңген қасиет. «Аққуды аялаған, оның сұлулығына тәнті болған, тағзым еткен халықтың қара қобыз сұлбасын да аққу бейнелі етіп жасауында да әлі айтылмаған сыр бар». Расында, біз көрген көне шеберлердің қолынан шыққан қобыздар аққу бейнесінен аумайды. Бәлкім, ол қобыз күйлерінде асқан сұлулық жырланатынына да байланысты шығар, әлде сұңқылдап шығар дауысқа байланысты болар, әйтеуір, тегін емес екені рас. 
Қазақ фольклорында ғана емес, кейінгі жазба поэзияда да аққуға тамсанбаған ақын жоқ шығар. Керісінше, қарғаны қаралау, аққуды мадақтау секілді қарқынмен жүргенін байқаймыз. Бұл ислам діні таралғанға дейін, одан кейін де қарғаны кие тұтқан халықтардың өткенін ұмыттыру үшін кеңестік идеологияның да оң жамбасына келгенге ұқсайды. Екінің бірі білетін «қарға тамырлы қазақ» тіркесін, мың жыл жасайды (Әйтеуір, бір замандарда, Мың жыл жасап жүреді жаман қарға. – Мұқағали) делінетін қарға құзғынның өмірінің ұзақтығы сықылды, қазақтың да бәлен мың жылдан бері мидай араласқан, ба­йыр­ғы халық екенін білдіреді деп ұғамыз. Негізі, солай екенінде дау болмауға тиіс. Бірақ этимологиялық талдау бұл шындыққа басқа жолмен алып келеді.
Қарғақ тармақы… 

Нақтылап айтсақ, қазіргі қар сөзі ерте заманда қат түрінде айтылыпты. Сүт қатқан, қатынас (қат түбірлері) сөздері, әрине, «араласу» ұғымын тудырады. Махмұт Қашқаридың «Түрік сөздігінде» «қарғақ тармақы» деген тіркес кездеседі. Ол – өсімдік атауы. Қарғақ – қарғаның, тармақы – шеңгелі. Яғни қарғаның шеңгелі аталатын өсімдік. Ақселеу Сейдімбектің айтуынша, шатырша гүлдер тұқымдасына жататын қарға тұяқ деген өсімдік қазір де бар. Сонда «қарға тұяқ өсімдігі сияқты бір діңнен жапырақ жайып жатқан ел екенін білдіретін бейнелі сөз дегенге саяды». Демек, «қарға тамырлы қазақ» тіркесі, «қарғақ тармақы қазақ» болып айтылған деп түсінуіміз керек. 
Қарғаға қатысты сөз тіркестерінің көптігі, расында, бір замандарда оны киетек тұтқанның көрінісі болса керек. Аққуды біз киелі санайтынымыздан өзге дәл қарғадай көп ауызға алмаймыз. Себебі ана тіліміздің тіні, қандай замандарды бастан кешсек те, өте берік. Айталық: қарғадай болып, қарғадай кезінен, қарғадай бала, қарға адым жер, қарға жүнді қаттас, үйрек жүнді оттас, менің де қолыма қарға тышар, қарға қарғаның көзін шұқымайды, қарғыс, қарғану секілді тіркестер, сөздер ауызекі тілде өте көп айтылады. Мұның өзі әдебиетте қанша жағымсыз кейіпкерге айналса да, ұлт үшін өте етене құс болғанын білдіреді. 
Демек, қойын құрттап, айранын ұрттап, қысы-жазы мал соңында тірлік қылған халық үшін, қыс қысымшылығынан құтылатын, көктем келгенін білдіретін ұзақ қарғаның ұшып келуі, Ақселеу Сейдімбек айтқандай, үлкен қуаныш болған. Сондықтан қазақ ұзақ қарғаны Тәңірінің елшісіне балап, кие тұтса керек. Жыл басын барбалықтар «қарға айы», чұлым татарлары «қарғи айы», саяндықтар «басқы құс айы», алтайлықтар «кәндік айы», шорлар мен тыбалар «көрік айы» атаған. Мұндағы айрықша айтатын ерекшелік, бұлардың барлығы ұзақ қарға сияқты бірінші болып келетін жыл құсы екен. Оған қоса башқұрт ағайындар көктем жайлы болуы үшін «қарға той» өткізетін болған. Григорий Потаниннің жазуынша, буряттардың мифінде «адамзаттың жаратушысы Бұрхан-бақсының елшісі қарға мәңгілік өмірдің жауынын жаудырады».
Түрік халықтарының ішінде қарға атты рулардың болғаны да назар аударарлық. Саханың қаңғалас тайпасының ішінде суар (қарға), хақас, шор, алтай ішінде қарға, тыбада хұсғұн (құзғын) атты рулар бар екен. Өзбекстанның Сурхандария облысындағы «жүз түрікпен» аталатын түрікпендердің ішінде де қарға руы бар деседі. Алтын Орданы билеген кейбір хандардың тектік тұрғыда қарғаға қатысы болғанын білдіретіндей қарға бейнеленген металл тиын (теңге) шығарғаны мәлім. Әйгілі Күлтегін ашина (қызыл қарға) тайпасынан делінеді. Ақселеу Сейдімбек ағамыз айтса айтқандай, расында, Күлтегінге арналған ескерткіштің бас жағында құс бейнесі бедерленген. Ол да, әрине, тегін емес. 
Монғолдар қарғаны бүгін хар хэрээ атайды, бұл кезінде Г.Потанин жазған қара керей руының айтылымына сәйкес келеді. (Алтай халқының арасында Керей – о дүние әміршісі Ерікліктің жеті баласының бірі деген аңыз бар). Хар – қара, хэрээ – керейге келіп тұр. Ғұлама тарихшы Зардыхан Қинаятұлы кез келген халыққа атауды көбіне көршілері беретінін айтқаны бар еді. Осы ретте орысша жазған марқұм Едіге Тұрсыновтың сөзін сол қалпында келтіре кетпекпіз: «Название древнего тюркского племени кереит, входящего ныне в состав многих тюркских народов, восходит к монгольской форме названия ворона: вероятно, потому, что кереиты в древности (да и ныне) обитали по соседству с монгольскими племенами», – депті. Мұнда айтылған керейт қазіргі өзіміздің кіші жүздің ішінде де барын білеміз. Айтылып, жазылып жүргендей, керейттегі «т» дыбысы монғол тілінің -лар, -лер, -дар, -дер деп түсінілетін көптік жалғауы. Яғни керейлер деген сөз. Әрине, Потанин болжағандай, бұл атау бір замандарда қасиет тұтқан қарға киетегіне байланысты. Сол секілді «Қарға бойлы Қазтуған» тіркесін де барлығымыз білеміз. Осындағы бой сөзі көне түрік тілінде тек, ұрпақ, ру деген мағына берген екен. Демек, қарға текті (рулы) Қазтуған деп түсінген жөн.
Алтай халқының тағы бір мифінде адам баласының денесін Үлген жаратады да, қарғаны Құдай Тағалаға жұмсайды. Қарға көкке көтеріліп, Тәңіріден адамға жан әкеліп салады. Атақты америкалық этнограф Л.Г. Морган үндістердің қарға, қасқыр, жолбарыс, аю, бұғы, қабылан, балық, сұңқар, құтан секілді киетектері барын жазған.

Мүйізді пырақ 

Енді рәміздер туралы аз-кем айтсақ. Әлемдегі мемлекеттердің барлығының дерлік рәміздері өткен тарихына қатысты. Киетекке рәміздердің қатысы не дерсіз. Рәміз тарихы – мемлекеттің тарихы. Оны түсіну үшін қазақта әр руда таңбасы (тамға, монғолша: тамга) болғаны белгілі. Әр руды сол таңбасына қарап айыр­ған немесе таңбасын көрсе, сол ру екеніне сенген. Қазақта сексен төрт ру-тайпаның таңбасы бар делінеді. Яғни рәміз – сенің бөлек ел екеніңді білдіретін белгі (таңба). Елтаңбаны алғаш көргенде жұрт онша түсінбей қалғаны есімізде. Бірақ Әбіш Кекілбаевтың біздің заманымызға дейінгі кезеңнен бері қарай қопара сөйлеген тебіренісінен кейін түсінгендей болғамыз. Өткенде әлеуметтік желіде Елтаңбаны өзгерту жөнінде біраз сөз болды. Біздіңше, халыққа түсіндіру жетпей жатыр. Елтаңба авторы Жандарбек Мәлібекұлы жылқының алғаш қазақ даласында қолға үйретілгенін негізге алғандықтан, «жылқы киік» бейнеленгенін айтқаны бар. Яғни мүйізді, қанатты жылқы – жылқы киік. Бірақ ол да жеткіліксіз. Бастысы, Берел қорғанынан табылған мүйізді пырақ, біздің бабаларымыздың сенім-нанымын көрсетіп тұр. Демек, бабалардың сол танымы бейнеленген деп түсіндіру керек. Сол секілді біз көк түріктерден тарадық дейміз. Тәңір (монғол тектілерде – тэнгэр) аспан деген сөз. Туымыздың көк болуы өте орынды таңдалған (тек КСРО-ның ғана емес, Алтын Орданың да туы қызыл болғанын да жазғанымыз естеріңізде болар). Дегенмен туымыздың түсі орынды таңдалған. Ал бүркіт пен күн жөнінде жоғарыда көп айттық. Ту бетіндегі бүркіт қарғаға ұқсайды деген сын айтылып жүр. Ол да біз жоғарыда тәптіштеген бабаларымыздың Күн-Қарға құзғын, Қарға-Бүркіт қатарластығы жайлы наным-сенімдерінен, дүниетанымдарынан қол үзіп қалғанымызды әйгілейді. Дұрысында, қарға қазаққа өте етене құс болуға тиіс. Астанадағы Қазақ елі монументіндегі стеланың ұшындағы Самұрық – ол біздің Батыс әлеміне, дамуға деген талпынысымыз деп түсінген жөн. Еуропаның көптеген елдерінің рәміздерінде самұрық бейнеленген. Ол да сол елдердің киетегіне қатысты. Архео­логиялық қазбалардан табылған қанатты барыс бейнесі Татарстанның елтаңбасында, Қазақстан қалаларының туларында бейнеленсе, оны да бабалардың дүниетанымынан іздеген жөн. 
Қорыта айтсақ, бабаларымыздың дү­ние­танымы біз ойлағаннан басқаша болған. Оған Әлкей Марғұланның мына сөзі де дәлел: «Бөрінің етіне жерік болып туған баланы жұртшылық мақтан қылып, оған «маңғыс» (маңғыт), «ноғай» деген ат береді. Мұндағы «маңғыс», «ноғай» деген сөздер бір кезде «бөрі» (көк аспан) мағынасын білдірген. Ерте замандағы «бөрі құс», «маңғыт» бергі кезде «ит-құс», «көктің құсы» деген мағынада туған. Жұртшылық өзінің ардақты батырын қасиеттеу үшін «ман», «шың», «бөрі», «құс» сөздерін қосып, онымен жұрт ағасы иналдарын атайтын болған. «Маңғыс», «Шыңғыс», «бөрі құс», бәрі «аспанның», «көктің», «шыңның», «биіктің» құсы деген мәнде. «Шыңғыс», «маңғыс», деген сөздер «биіктегі кісі» мағынасында «таң-ері» (тәңірі), «көктің алыбы» саналып, ғұндардың бектері осылай аталатын болған. «Шыңғыс», «маңғыс», «тәңірі» ескі гректің «уран», «нептун», «сатурн» сияқты ұғымдарына орайлас».