• Ақпарат
  • 30 Қаңтар, 2025

Әрбір кірме сөзге қазақша балама бар

Айгүл ӘМІРБЕКОВА, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты лексикология бөлімінің меңгерушісі, филология ғылымының кандидаты

Білім беру жүйесінде ұлттық баспасөзді қолдану мәселесі аса өзекті. Мерзімді баспасөз жас ұрпақтың дүниетанымын қалыптастыруда, олардың тілдік дағдысын дамытуда, сыни ойлау қабілетін арттыруда басты рөл атқарады. Егер ұлттық баспасөзді білім беру жүйесіне толыққанды енгізбесек, ертеңгі күні біз ұрпақтың ұлттық сана-сезімін жоғалтып алуымыз мүмкін. Осы орайда сарапшы-мамандардың басын қосып, дөңгелек үстел ұйымдас­тырған едік. Басқосуда білім беру ұйымдарында ұлттық баспасөздің білім беру жүйесіне ықпалы талқыланды. Оқушылар мен мұғалімдердің мерзімді баспасөз материалдарын қолдану тәжірибесі мен олардың оқу үдерісіне тигізетін әсері қарас­тырылды.
 

 – Бұқаралық ақпарат құралдары, соның ішінде мерзімді басылымдар – халықтың тіл мәдениетін жетілдіретін тетіктің бірі. Газеттің оқырманның жан-жақты дамуына игі ықпалын тигізетін қызметі көп-ақ. Себебі газетте осы бағытта бірнеше айдар бар. Газет оқырманның білімін арттырады, ғылыми-танымдық мәліметтер береді, соңғы жаңалықтарды таныстырады, яғни халықты құлақтандырып отырады, газет адамның ойын дамытады, әлемдік  тың деректермен сусындатады. Кейде адамның көңілін көтеріп, сергітетін, демалдыратын  әзіл әңгімелер де беріледі. Сондықтан газет адамның рухани нәр алатын құралы. Сондай-ақ газет – жақсы жетістіктің жаршысы, яғни елдегі жетістікті жариялап сүйіншілеудің көзі болып отыр. Адамның дамып-жетілуіне осындай көмегі бар газетті әсіресе оқушылар жиірек оқуы үшін не істей аламыз деген мәселені қозғап отырмыз. Біз қандай үлес қоса аламыз? Меніңше, осы тұста «Ana tili» газеті Тіл білімі институты мен мектеп оқушыларын, мұғалімдерін байла­ныс­тыратын көпір болғаны дұрыс. Солай болып та жүр, газетке мың алғыс. Осы орайда бірлесіп авторлық қолданыстарды таныстыруға «Сөзқоржын» айдарын арнайы жариялап отырғанын атап өткеніміз жөн. Онда оқушыларға түсінікті болсын деп жазушылардың тіліндегі көркем сөздердің мағынасын ашып береміз. Мысалы: балалар ойнайтын «рогатка» ойыншығын Бердібек Соқпақбаевтың шығармасында «мүйізатар» деп берген. Қақпанды Сәкен Жүнісов «шынжыразу» деп береді. «Фонарьды» Бақытбек Қадыр шығармасында «қолшырақ» деп жазады. Әбіш Кекілбаевтың «Үркерінде» Әбілқайырдың қолын «арқарұрандылар» дейді де, Абылай ханның қолын «алашұрандылар» дейді. Түлкіні «түз қылтыңы» дейді. 
Алдағы уақытта жарыса қолданылатын атаулардың әдеби нұсқасын да көрсетіп отыруға даярмыз. Мысалы «будильниктің» «оятар», «оятқыш», «ұйқыбұзар», «ұйқыашар», «дабыл сағат», «қоңырау сағат» деген балама атауы бар. Сол сияқты іскер/ісмер сияқты фонетикалық жарыспаны дара мағыналы сөздер ретінде ажыратуға болады. Мысалы: «іскер – кәсіпкер, ісмер – қолөнер шебері» мағынасында. Сондай-ақ жала/пәле. «Жала жабу» (нақақ кінә тағу), бірақ «пәле жабу» болмайды. Себебі пәлеге адам өздігінен ұшырайды. Дәрігер/шипагер/емші. Дәрігер – медициналық жолмен, шипагер – медициналық және халықтық жолмен, емші – халықтық жолмен емдеушілер. Осы тұста әр сөзді орнымен қолдануға бағыт беретін тілтанымдық құрал аса маңызды екені аңғарылады.  
Оқушылардың қазіргі сөзқолданыс деңгейі қандай деген мәселеге келсек, әртүрлі. Оған жан-жақты түрлі жайттар ықпал етіп отыр. Тіпті ата-аналардың чатында мынадай шала сөйленістер тоқтар емес: баламның температурасы көтеріліп тұр (дұрысы: ыстығы көтеріліп тұр); врачқа звондап біле­йін (дұрысы: дәрігерге телефон соғып біле­йін); приступ ұстады (дұрысы: талмасы ұстады); балалар перекус алып келсін (дұрысы: балалар жүрекжалғар ала келсін); ксерокс жасау керек (дұрысы: көшірме жасау керек). 
Осындай жағдаяттарды байқағаннан ке­йін, қазақша атауы бола тұрса да, дағдылы түрде айтылатын кірме сөздердің тізбегін жасап, «Оқушылар сөздігін» құрастыру маңыздылығын көріп отырмын. Мысалы: «пенал» – «қаламсауыт», «стикер» – «жапсыр­ма», «рюкзак» – «жолдорба», «шопер» – «боқша» (сөмке), «клей» – «желім», «фломастер» – «бояуқалам» тағы басқа. Осындай сөзтізбелерді «Ana tili» газетінде жариялап отырайық. Тілімізде әрбір кірме сөзге қазақша балама табылады. Оны қолданысқа енгізу өз қолымызда. 
Ұсыныстарым: 
Біріншіден, «Ana tili» газетіне «Бала тілі» айдары қажет. Екіншіден, мерзімді басылымда қызмет істеген, тәжірибесі мол журналистер ауылда орналасқан мектеп оқушыларына шеберлік сағатын өткізіп тұруы керек. 

 

838 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

ANA TILI №5

30 Қаңтар, 2025

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ерлан Жүніс

«Ана тілі» газетінің Бас редакторы