• Cұхбаттар
• 13 Наурыз, 2025

Уызына жарыған ұрпақ қайдан шығады?

Нұрсұлтан СЕЙСЕНБАЙҰЛЫ, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кафедра меңгерушісі, қауымдастырылған профессор

«Дұрыс тамақтану – денсаулықтың басты кепілі», – дейді зерттеу­ші және ғалым Нұрсұлтан Сейсенбайұлы. Ғалымның негізгі ғылыми жұмыстары эпилепсия, метаболикалық синдром және дәріге төзімді эпилепсия сияқты іргелі медициналық мәселелерді зерттеуге бағытталған. Нұрсұлтан Сейсенбайұлы қазіргі заманғы тамақтану мен генетика саласында байқалған өзгерістердің адам денсаулығына әсері мен себеп-салдарын терең түсіндіріп, осы саладағы ғылыми жетістіктер мен технологиялық инновациялар туралы баяндады. Ғалым дұрыс тамақтанудың адам ағзасына тек физиологиялық қана емес, генетикалық тұрғыдан да әсер ететінін түсіндіреді. Мысалы, фаст-фуд, ГМО өнімдері және өңделген тағамдар тек жеке адамның денсаулығына ғана емес, келешек ұрпақтың генетикалық денсаулығына да әсер етуі мүмкін екенін айтты. Ғалым дәстүрлі қазақ диетасынан «өңделген, төмен энергиялы» тағамдарға көшу – ұлттың гендік экспрессиясына әсер ететінін, ол уақыт өте келе дене бітімінің өзгеруіне, бойдың қысқаруына және метаболикалық аурулардың артуына алып келетінін алға тартады. 

– Нұрсұлтан Сейсенбайұлы, зерттеулеріңіздің маңызын, мақсат-міндеттерін және отандық ғылымға қосатын үлесі жайында айтып берсеңіз.
– Докторлық диссертациямның негізгі тақырыбы қатерлі ми ісігі – глиобластома. Зерттеулерімді онкология бағыты бойынша жалғастыруды мақсат еткен едім. Алайда Қазақстанға оралғаннан кейін зерттеу мүмкіндіктеріне қарай бейімделе отырып, ғылыми бағытымды сәл өзгерттім. Қазір зерттеулерімнің негізгі басымдығы – эпилепсияны зерттеу. Яғни ғылыми-зерттеу жұмысым, негізінен, медициналық генетика және қоғамдық денсаулық сақтау саласына бағытталған. Қазір бірнеше маңызды жоба жетекшісі және орындаушысы ретінде ғылыми зерттеулер жүргізіп келемін. 
Бірінші зерттеу жобам – метаболикалық синдромы бар науқастың тамақтану ерекшеліктерін, өмір салтын және комплаент­тіліктің генетикалық аспектілерін зерттеу. Бұл зерттеу Қазақстанда кең таралған метаболикалық синдромның дамуындағы генетикалық және өмір салты факторларының рөлін анықтауға бағытталған. Оның негізгі мақсаты – пациенттердің тамақтану ерекшеліктері мен физикалық белсенділігі, сондай-ақ дәрілік терапияға бейімділігін (комплаенттілік) генетикалық тұрғыдан талдау. Бұл зерттеу нәтижелері еліміздегі метаболикалық синдромның алдын алу мен емдеу стратегияларын жақсартуға негіз болады. 
Екінші зерттеуім – Түркістан облысындағы дәріге төзімді эпилепсиямен ауыратын науқастардың генетикалық профилін зерттеу жобасы. Бұл зерттеу Қазақстанда, әсіресе Түркістан өңірінде эпилепсияға шалдыққан және дәрілік емге төзімділігі бар пациенттердің генетикалық бейінін анықтауға бағытталған. Бұл жоба еліміздегі неврологиялық ауруларды диагностикалау мен емдеуде жаңа көзқарастарды дамытуға, соның ішінде жеке медицина принциптерін енгізуге үлес қосады. 
Үшінші жобам – Оңтүстік Қазақстан өңірінің тұрақты дамуы үшін инновациялық технологияларды дамыту және заманауи инфрақұрылым құру. Бұл жоба аймақтың медициналық, экологиялық және биотехнологиялық салаларында жаңа инновация­лық технологияларды енгізуді көздейді. Ғылыми жаңалықтарды тәжірибеге енгізу арқылы өңірдің тұрақты дамуына ықпал ету – жобаның басты міндеттерінің бірі. Бұл зерттеулер Қазақстандағы медициналық ғылымның дамуына, дәлелді медицина қағидаттарын енгізуге және ұлттық денсаулық сақтау жүйесінің тиімділігін арттыруға үлес қосады. 
– Молекулалық биология және генетика жөніндегі зерттеумен айналысуда біршама тәжірибе жинадыңыз. Елімізде бұл саланың даму деңгейі туралы не айта аласыз? 
– АҚШ, Еуропа, Оңтүстік Корея және Жапония сияқты елдер бұл бағытта озық технологиялар мен терең зерттеу базасына ие болып, өзара бәсекелестік жағдайында үздіксіз дамып келеді. Әсіресе геномдық медицина, жеке генетикалық талдау және биобанк жүйесін дамыту салаларында олар айтарлықтай жетістіктерге жетті.
Қазақстанда да бұл бағыттағы зерттеу­лер қарқын алып келе жатыр. Соңғы екі жылда ғылымға, әсіресе жас ғалымдарға мемлекет тарапынан ерекше қолдау көрсетіліп келеді. Мұны Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетіндегі ғылыми жобалардың санының бірнеше есеге артуынан да көруге болады. Бұл ғылыми зерттеулердің дамуына жаңа мүмкіндіктер ашып, отандық ғылымның әлеуетін көтеруге ықпал етеді.
Ғылыми нәтижелерімізді тек мақалалармен шектемей, оларды денсаулық сақтау жүйесінде нақты қолдануға бағыттауымыз қажет. Өйткені молекулалық биология мен генетиканың жетістіктері – тікелей адам денсаулығы мен өмір сапасын жақсартуға ықпал ететін аса маңызды бағыттардың бірі. Менің ойымша, елімізге шетелдің дамыған медицинасының маңыз­ды 3 тәжірибесін енгізуді қолға алу қажет және бұл жұмысты сапалы әрі жүйелі түрде қолға алу еліміздегі медицина саласының қарқындап дамуына септігін тигізеді: 
Бірінші, онкология, неврология және тұқым қуалайтын ауруларды анықтау саласында генетикалық тестілеу кеңінен қолданылады. Қазақстанда да бұл бағытқа ерекше назар аударып, әр пациентке жеке емдеу тәсілдерін қолдануды жетілдіруіміз қажет. 
Екінші, Қазақстанда биобанк жүйесін құру және оны генетикалық зерттеулермен біріктіру аса өзекті. 
Үшінші, Қазақстанда медициналық деректерді цифрландыруды жеделдету, ауруларды ерте анықтауға мүмкіндік беретін AI технологияларын енгізу қажет.
– «Қазіргі неше түрлі фаст-фуд, ГМО азық-түлік – осының барлығы адамның денсаулығына ғана емес, гендік тұрғыдан да әсер етеді. Ұлттың тамақтануындағы өзгешелік ұрпағының генін өзгертеді», – деп едіңіз бір сұқбатыңызда... 
– Иә, ғылыми зерттеулер тамақтанудың жеке адамның денсаулығына ғана емес, сонымен қатар тұқым қуалау мен генетикалық экспрессияға әсер ететінін дәлелдейді. Фаст-фуд пен гендік модификацияланған (ГМ) тағамдар ДНҚ тізбегін тікелей өзгертпегенімен, олар гендердің белсенділігіне ықпал етіп, өскелең ұрпақтың денсаулығына әсер етуі мүмкін.
Ата-бабамыз ержүрек әрі батыр болған. Бұл олардың жоғары энергетикалық және құнарлы тамақтануына байланысты деп ойлаймын. Олардың негізгі тағамдары ет пен сүт өнімдері (жылқы, түйе сүті) болды. Бұл өнімдер бұлшықет дамуы, мидың қызметі және жалпы денсаулық үшін өте маңызды аминқышқылдарына, ақуыздарға, В12 және D дәрумендеріне бай. Бірақ қазір тамақтану дағдымыз мүлде өзгерді. Адам өңделген (қуырылған) тағамдарды, фаст-фудты және ГМ өнімдерді көп, маңызды қоректік заттарды аз тұтынатын болды. Бұл метаболизмге, иммундық жүйеге және когнитивтік (ойлау) функцияларға біршама кері әсер етеді. Зерттеулер көрсеткендей, дұрыс емес тамақтану эпигенетикалық өзгерістерге әкеліп, семіздік, диабет және жүрек-қантамыр ауруларына бейімділікті арттырады. 
Эпигенетика – қоршаған орта факторларының, оның ішінде тамақтанудың, ДНҚ тізбегін өзгертпестен, гендердің белсенділігін қалай басқаратынын зерттейтін ғылым саласы. Бұл ДНҚ метиляциясы және гистондық модификациялар сияқты эпигенетикалық өзгерістер, ата-анадан балаға берілуі мүмкін. Яғни қазіргі тамақтану әдеттеріміз ұрпақтарымыздың денсаулығына әсер етуі мүмкін. Сөзім түсініктірек болуы үшін «Голланд ашаршылығы (Dutch Hunger Winter) зерттеуі» арқылы бір мысал келтіре кетейін. Ашаршылыққа ұшыраған аяғы ауыр ана өмірге әкелген баланың метаболизмінде өмір бойы өзгерістер байқалған, ал бұл өзгеріс­тер олардың ұрпағына да берілген. Бұл зерттеу нәтижесі қоректік заттары аз диетаның генетикалық реттелуді бірнеше ұрпаққа дейін өзгерте алатынын көрсеткен.
Сол сияқты, дәстүрлі қазақ диетасынан «өңделген, төмен энергиялы» тағамдарға көшу гендік экспрессиямызға әсер етіп, уақыт өте келе дене бітімінің өзгеруіне, бойдың қысқаруына және метаболикалық аурулардың артуына ықпал етуі мүмкін. 
– Зиянды тағамдардың (ГМО және консерванттар, бояғыштар қосылған, тұзды және майлы) генетикаға және молекулалық биологияға тигізетін ықпалы қандай?
– Заманауи ғылыми зерттеулер көрсеткендей, тамақтану мен қоршаған орта факторлары эпигенетикалық өзгерістер арқылы генетикаға әсер етуі мүмкін. Бұл өзгерістер ДНҚ тізбегін өзгертпейді, бірақ гендердің қалай жұмыс істейтінін реттейді. Мысалы, майы көп, қантты және өңделген тағамдар, жасанды қоспалар мен гендік модификацияланған (ГМ) өнімдер эпигенетикалық өзгерістерге әкелуі мүмкін. Олар ДНҚ метиляциясы мен гистондық модификацияларға әсер етіп, метаболизм, иммунитет және жүйке жүйесінің жұмысын өзгерте алады. Сонымен қатар өңделген тағамдарды (фаст-фуд) шамадан тыс тұтыну семіздік, қант диабеті және жүрек-қантамыр ауруларының даму қаупін арттырады, себебі ол метаболизмді реттейтін гендердің қызметіне ықпал етеді.
Фаст-фуд жаңа генетикалық ауруларды тікелей тудырмайды, бірақ ол эпигенетикалық өзгерістерге, метаболикалық бұзылыс­тарға және созылмалы аурулардың дамуына ықпал етуі мүмкін. Фаст-фуд құрамында майлар, қант, тұз, дәм күшейткіштер және консерванттар көп болғандықтан, олар асқазанның шырышты қабатын тітіркендіріп, гастриттің дамуына себепші болуы мүмкін. Сонымен қатар фаст-фуд гастрит пен асқазан қатерлі ісігінің тікелей себебі болмаса да, гастриттің өршуіне ықпал етіп, ұзақмерзімді әсері арқылы қатерлі ісік қаупін арттыруы мүмкін. Адамда белгілі бір генетикалық бейімділік болса, фаст-фудты шамадан тыс тұтыну аурудың пайда болу қаупін едәуір арттыруы мүмкін. Сондықтан генетикалық денсаулықты сақтау үшін дұрыс тамақтану өте маңызды.
– Қазір организмдегі дәрумендер мен микроэлементтердің жетіспеушілігі неге алып келеді? Әсіресе D витамині мен фолий қышқылының тапшылығы адам денсаулығына қандай өзгерістер әкеледі және бұл өзгерістердің ұрпақтың генетикалық құрамына әсері туралы не айтарыңыз бар?
– Тамақтану саласындағы жетістіктерге қарамастан, заманауи диета көптеген маңызды микроэлементке, әсіресе фолий қышқылы (B9) мен D дәруменіне тапшы. Бұл заттар адам денсаулығы мен генетикалық реттелуінде шешуші рөл атқарады. Олардың жетпеуі жеке адамның әл-ауқатына әсер етіп қана қоймай, эпигенетикалық механизмдер арқылы гендік экспрессияны өзгертіп, келешек ұрпаққа ықпал етуі мүмкін.
Фолий қышқылы мен D дәрумені ДНҚ қызметі, жасуша өсуі және иммундық реттелу үшін өте маңызды. Фолий қышқылы ДНҚ синтезі мен метилденуін қамтамасыз етіп, гендердің белсенділігін және ұрықтың дамуын тікелей реттейді. Оның тапшылығы жүйке түтігінің даму ақаулары, жүрек-қан тамырлары аурулары және когнитивті бұзылыстардың қаупін арттырады, сонымен қатар ұрпаққа берілуі мүмкін эпигенетикалық өзгерістерге алып келеді. Осы сияқты, D дәрумені 200-ден аса генді реттеп, сүйек саулығы, иммундық жүйе және жүйке жүйесінің қызметіне әсер етеді. Оның жетпеуі остеопороз, аутоиммунды аурулар және психикалық бұзылыстардың даму қаупін арттырады. Ал жүктілік кезінде бұл астма, метаболикалық бұзылыстар және даму кемшіліктеріне әкелуі мүмкін. Бұл екі элемент эпигенетикалық тұқым қуалауда маңызды рөл атқарады, яғни олардың тапшылығы ДНҚ құрылымын өзгертпегенімен, гендердің белсенділігін өзгертіп, келешек ұрпақтың белгілі бір ауруларға бейімділігін арттыруы мүмкін. Қоректік заттарға бай дәстүрлі диетадан өңделген, төмен қуатты тағамдарға көшу халықтың генетикалық денсаулығына ұзақмерзімді ықпал етуі мүмкін. Бұл тек жеке денсаулық мәселесі ғана емес, келешек ұрпақтың генетикалық мұрасын сақтау үшін жасалатын маңызды қадам деп сеніммен айта аламын.
– Ұлттың тамақтану мәдениетінің немесе дәстүрлерінің өзгеруі ұзақмерзімді кезеңде генетикаға қалай ықпал етеді?
– Адамның тамақтану дағдылары ұрпақтың генетикалық экспрессиясына әсер етеді, өйткені тамақ эпигенетикалық механизмдер арқылы гендердің белсенділігін реттейді.
Мысалы, Жапония мен Корея тұр­ғындары теңіз өнімдерін көп тұтынатындықтан, тері құрылымы тегіс, өмір сүру ұзақтығы жоғары. Сол сияқты, біздің ата-бабаларымыз көшпелі өмір салтында ет пен сүт өнімдерін көп тұтынған, бұл мықты иммунитет, ұзақ өмір сүру және сапалы ұрпақ тәрбиелеуге ықпал етті. Керісінше, Үндістан, Африка немесе Бангладеш сияқты кей елдердің өмір сапасының төмендігі, тиісінше, лас тамақтану мәдениетінің көрсеткіші ретінде аурушаңдық пен өмір сүру жасындағы айырмашылықтардан байқауға болады. 
Тамақтану мәдениетінің өзгеруі ұзақ мерзімді кезеңде метаболизмге, ауруларға бейімділікке және когнитивті қабілеттерге әсер етеді. Құнарлы дәстүрлі тағамнан өңделген, төмен энергиялы тағамға көшу созылмалы аурулар, семіздік, диабет, репродуктивті денсаулықтың нашарлауы сияқ­ты мәселелерді тудырып, ұрпақтың генетикалық денсаулығын әлсіретуі мүмкін. Сондықтан дәстүрлі құнарлы тағамдарды сақтау генетикалық мұраны қорғаудың маңызды факторы саналады. 
– Аутофагия үдерісінің маңызына кеңірек тоқталсақ. Бұл үдеріс адам денсау­лығына қалай әсер етеді және бұл жайында ғалымдар неліктен тереңдетілген зерттеулер жасап жатыр?
– Аутофагия (грекше: «өзін-өзі жеу») – жасушалардың зақымдалған немесе қажетсіз компоненттерін ыдыратып, қайта өңдеу арқылы өзін-өзі тазарту үдерісі. Бұл механизм жасуша тұрақтылығы мен метаболизмді реттеуде маңызды рөл атқарады. Ғылыми қауымдастықта аутофагияның маңызы жоғары бағаланып, бұл бағыттағы зерттеулер үшін 2016 жылы жапон ғалымы Ёсинори Осуми физиология немесе медицина саласы бойынша Нобель сыйлығына ие болды. Ол ашытқы жасушаларында аутофагия механизмдерін зерттеп, оның молекулалық негіздерін анықтады.
Осуми ашқан аутофагия механизмдері қартаю, нейродегенеративті аурулар, қатерлі ісік және иммундық жүйе жұмысы сияқты көптеген медициналық мәселені түсінуге ықпал етті. Бұл зерттеулер жасушаның ұзақмерзімді қызметін қамтамасыз ететін механизмдерді тереңірек зерттеуге жол ашып, медицинада жаңа терапевтикалық әдістерді дамытуға мүмкіндік берді.
Аутофагия зақымдалған органеллалар мен дұрыс жұмыс істемейтін ақуыздарды ыдыратып, жасуша ішіндегі тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі. Аштық жағдайында бұл үдеріс жасуша ішінде бар биомолекулаларды қайта өңдеп, энергия көзі ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Осыған байланысты ораза аутофагияны ынталандырып, метаболизмді жақсартып, иммундық жүйені нығайту арқылы ағзаға оң әсер етеді.
Аутофагия обыр жасушаларын жоюға көмектескенімен, кей жағдайларда қатерлі жасушалар оны стреске бейімделу үшін пайдалана алады. Сондықтан бұл механизм онкологияда маңызды зерттеу нысанына айналған. Менің 2021 жылы жазылған «LC3 and Beclin-1 as Markers of Autophagic Activity in Breast Cancer» атты ғылыми мақаламда сүт безі қатерлі ісігіндегі аутофагия үдерісін бағалау үшін LC3 және Beclin-1 ақуыздарының маркер ретіндегі рөлі зерттелді. Бұл ақуыздардың экспрессия деңгейі аутофагиялық белсенділіктің көрсеткіші ретінде қызмет етеді. Еңбегімде олардың сүт безі қатерлі ісігі жасушаларындағы деңгейі талданып, ісік дамуы мен емге сезімталдығына ықпалы қарастырылды.
Аутофагияны зерттеу әлі де қарқынды жүргізіліп, медицина мен биологиядағы жаңа ашылымдарға жол ашуда. Бұл үдерісті түсіну арқылы жасушалық деңгейдегі аурулардың алдын алу және емдеу жолдарын жақсарту мүмкіндігі артып келеді.
– Отандық медицинада дәрумен мен ақуызға бай тағамдарды тұтынбаудан, саламатты өмір салтын ұстанбаудан туындайтын аурулардың алдын алу немесе генетикалық ауруларды емдеу бойынша қандай технологиялар мен әдістерді қолдануға болады? Молекулалық биологияның қазіргі жетістіктері қандай және оларды адамзаттың денсаулығына қолдану жолдары қандай?
– Сұрағыңыз орынды және бұл сұраққа генетика саласындағы заманауи зерттеулер аурулардың алдын алу мен емдеудің көптеген жаңа жолын ұсынып отыр деп жауап бере аламын. Мысалы, OMIM (Online Mendelian Inheritance in Man) – адамдағы Мендельдік тұқым қуалайтын аурулар мен гендердің онлайн дерекқоры, алғаш рет 1966 жылы Виктор Маккьюзиктің жетекшілігімен басылып шықты. 1975 жылы бұл дерекқорда шамамен 1 500 тұқым қуалайтын ауру сипатталған еді. Ал 2025 жылға қарай генетикалық зерттеулер мен технологиялардың дамуы нәтижесінде OMIM дерекқорында сипатталған тұқым қуалайтын аурулар саны айтарлықтай өсті. Қазір бұл дерекқорда 7 000-нан аса генетикалық ауру мен синдром тіркелген. Енді осы аралықтағы өткен 50 жылда генетикалық аурулар саны артты ма, әлде генетикалық зерттеу әдістері жақсы жетілді ме деген сұраққа жауап беріп көрейін. Иә, әрине, екі жағдай да қатар дамыды. Мұның негізгі екі себебі бар: біріншісі – генетикалық зерттеулердің дамуы, яғни қазіргі заманғы технологиялар, мысалы, геномдық секвенирлеу, генетикалық мутацияларды анықтауды жеңілдетсе, екіншісі – диагнос­тикалық әдістердің жетілдірілуі, яғни жаңа диагностикалық құралдар мен әдістердің сирек кездесетін генетикалық ауруларды анықтауға мүмкіндік беруі. Қазір генетика саласында сіз айтқан дәрумен мен ақуызға бай тағамдарды тұтынбаудан, саламатты өмір салтын ұстанбаудан туындайтын ауруларды немесе басқа да генетикалық тұқым қуалайтын аурудардың алдын алу немесе генетикалық ауруларды емдеу бойынша CRISPR технологиясы, Геномдық секвенирлеу (NGS – Next Generation Sequencing), эпигенетика және мРНҚ терапиялары секілді технологиялар генетикалық ауруларды түзетуге, жеке медицина дамуына және өмір сүру ұзақтығын арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар саламатты өмір салтын ұстану, зиянды тағамдардан бас тарту және генетикалық тестілеу немесе скрининг адамның денсаулығын жақсартуға ықпал етеді.
– Қазір саламатты өмір салтын ұстанбаудан және күйзеліс, мазасыздық есебінен қандай аурулар үдеп келеді? 
– Саламатты өмір салтын ұстанбау, күйзеліс пен апатияның әсерінен мынадай аурулар кеңінен таралып келеді:
Жүрек-қан тамыр аурулары – гипертония, инсульт, инфаркт;
Психикалық аурулар – депрессия, стресс, невроз;
Зат алмасу бұзылыстары – семіздік, қант диабеті (II тип), метаболикалық синдром;
Асқазан-ішек жолы аурулары – гас­трит, ойық жара, ішек дисбактериозы;
Иммундық жүйе бұзылыстары – аутоиммунды аурулар, жиі инфекциялық аурулар;
Онкологиялық аурулар – стресс пен дұрыс тамақтанбау қатерлі ісік дамуын күшейтуі мүмкін;
Бұл аурулардың негізгі себеп факторлары ретінде фаст-фуд пен өңделген өнімдерді тұтыну, қозғалыстың аздығы (гиподинамия), ұйқының бұзылуы, химиялық және экологиялық әсерлер ерекше рөл атқарады. 
– Генетикалық өзгерістер мен экологиялық факторлардың өзара байланысы туралы не ойлайсыз? Жаһандық жылыну, экологиялық өзгерістер немесе ірі мегаполистердегі нашар экологиялық ахуал адамның генетикасына қалай әсер етуі мүмкін?
– Қоршаған орта мен генетика арасындағы байланыс – қазіргі ғылымның маңызды мәселелерінің бірі. Адам геномы тұрақты болғанымен, экологиялық өзгеріс­тер оның экспрессиясына, мутацияларға және эволюциялық бейімделуіне әсер етеді. Қазіргі таңда ғалымдар экологиялық факторлардың адам геномына ықпалын зерттеп, оның денсаулыққа тигізетін салдарын түсінуге тырысып жатыр. 
Экологиялық факторлар генетикалық кодты өзгертпесе де, оның қызметін реттейтін эпигенетикалық өзгерістерді тудыруы мүмкін. ДНҚ метилденуі, гистон модификациясы және микроРНҚ әсері гендердің белсенділігіне ықпал етеді. Ауа­ның ластануы, ауыр металдар, пестицидтер мен радиация – қатерлі ісік, аллергия және нейродегенеративті аурулардың қаупін арттырады. Созылмалы стресс пен урбанизация психикалық денсаулыққа кері әсерін тигізіп, эпигенетикалық өзге­ріс­терді туындатуы мүмкін. Тиісінше, климаттың өзгеруі адамзаттың генетикалық бейімделуіне ықпал етеді. Ультракүлгін радиацияның артуы тері пигментациясына жауап беретін гендерге эволюция­лық қысым жасай отырып, тері қатерлі ісігін тудырады. Өнеркәсіптік қалдықтар мен радиация ДНҚ-ның зақымдануына әкеліп, тұқым қуалайтын мутациялардың жиілігін арттыруы ықтимал. Канцерогенді химиялық қосылыстар TP53 сияқты ісік супрессор гендерінің мутациясына себеп болып, қатерлі ісік қаупін күшейтеді. Мұндай мутагендік факторлар генетикалық тұрақтылықты бұзып, өскелең ұрпақтың денсаулығына әсер етеді.
Экологиялық факторлардың адам геномына тікелей және жанама әсері бар. Олар эпигенетикалық өзгерістерді тудырып, генетикалық аурулардың қаупін арттырады. Жаһандық жылыну, радиация, урбанизация және ластану мутация жиілігінің артуына әкеледі. Бұл мәселенің алдын алу үшін, қайталап айтудан жалықпаймын, саламатты өмір салтын ұстану, экология­лық қауіптердің генетикалық әсерін зерттеу маңызды. Ғалымдар, соның ішінде мен де бармын, эпигенетикалық өзгерістерді қалпына келтіру және мутагендік әсерлерді азайту жолдарын іздестіріп жатыр, бұл болашақта аурулардың алдын алуға мүмкіндік береді.
– Әңгімеңізге рақмет!

Сұқбаттасқан
Бағдат Сұлтанқызы