• Ақпарат
• 10 Сәуір, 2025

«Солдат соғыстан келді»

Қазақ әдебиетінің детектив, яғни шырғалаң шығармашылық жанрында жол бастаған, әдеби сыйлықтың талайын қанжығасына бөктеріп, қазыналы болған майдангер қаламгер Кемел Тоқаевтың «Солдат соғысқа кетті» деген өмірбаяндық романының атауын жадымызда жаңғырта отырып, жеңімпаз жауынгер туралы сөзімізді «Солдат соғыстан келді» деген тақырыппен жазушылық, азаматтық келбетін еске алып, сыр мен сымбат қостық.
 

Ұмытпасам, 1985 жылдың алтын күзі болатын. Алматының күзі қандай, шіркін, тоқсан бояу тоғысып, аспан мен жер астасып, Алатаудың шыңына жаңа ғана түскен ақша қар кейуананың кимешегіндей болып жұтынып, қарағай мен шырша талас бой түзеп, тау беткейіне жарыса жарасқан кезде көңіл көкжиегі де келбеттене көрініп, жүрек жұпары бұрқыраған сәт еді. Алматының мың сан адам тоғысқан, мың сан дауыс табысқан, Тәуелсіздікте төркінін тапқан Жібек жолы көшесінің бойындағы тоғыз қабат торқалы, қазынасы қордалы редакциялар үйінің жетінші қабаты. «Лениншіл жас» газетінің мекенжайы. Газеттің Әдебиет және өнер бөлімі. Бөлім меңгерушісімін. Жүргіншісі мен жолаушысы сапырылысып жататын жер. Үлкенді-кішілі ақындар, жүгі мол жазушылар ағылып жататын арқайын дәліз.
– Інім, амансың ба, өзіңе келіп қалдым, – деп бойшаң, ақ құба, самайына күміс себезгілеген толқынды шашын баппен маңдайдан асыра қайырған, көгілдір жейдесіне қырмызы галстугі жараса кеткен жігіт ағасы – белгілі жазушы Кемел Тоқаев есіктен жылыұшырай кіре берді. Ұшып тұрып, алдынан шығып, амандастым. Осы бөлімге келгелі Кемел ағамен бірнеше рет кездескенмін, Жазушылар одағында да мен «аға» деп қол беріп, ол «інім» деп бауырына тартып, құшағына алған. Өзінің ұшқан ұясы – «Лениншіл жас» газетіне жиі келіп тұратын. Біз де осы ұядан ұшқан ағаларымыздың тізімін жатқа біліп, жаңылмай жүйелеп, інілік ізет, кішілік ілтипат білдіріп жатамыз. 
Өйткені майдангер қаламгерлер бұл жерге өз үйіне келгендей еркелеп, қуа­нып, құшағын ашып, бауырына басып келеді. Шырғалаң жанрындағы бірнеше повесть, романдары жыл сайын Қазақстан Жазушылар одағы мен Одақтық Ішкі істер министрлігі жариялаған әдеби байқауларда алдына жан салмай, қатарынан 1956, 1972, 1977, 1980 жылдары беделді бәйгені қанжығасына бөктеріп, төрт мәрте лау­реат атанған қаламгер Кемел ағаның оқырман ортасындағы олжасы қазыналы болатын. КСРО Ішкі істер министрлігінің алтын белгісін кеудесіне таққан одан басқа жауынгер жазушы жоқ. Бұл жағынан Кемел Тоқаев дара қаламгер болды. Бейбіт күнгі майданның жоралы жауынгері еді ағамыз.
Бұл бір кез майдангер қазақ қаламгерлерінің қатары қанатын жайған, сапы сире­меген, санаты кемімеген сәт еді. Жеңіс күндерінде апайтөс кеуделерінде жарқыраған орден, медальдары сыңғыр қағып, сол бір сұрапылдың ортасынан аман шығып, туған елде түтін түтетіп, отбасы құрып, өмірге жаңа ұрпақ әкеліп, бейбіт күндерде де жеңіскер атанған ағаларымыздың баршылық кезі еді. «Өзім туын көтергендей Жеңістің, сол күні мен көп іштім» деп Тұмағаң – Тұманбай Молдағалиев ағамыз ағынан жарылғандай, біздің толқын да жеңіс күндерінде майдангер ағаларымыздың алдында тік тұрып құрмет көрсетіп, жауынгерлік сәлем беріп, тост алатын едік. Сол үлкен ерліктің алдында біз әрқашан кіші едік. Әлі де кішіміз.
Сұрапылдың ішінен аман шығып, елге ерлік болып жеткен, көзін көрген ағаларымыз: Әбу Сәрсенбаевтың, Бауыржан Момышұлының, Қасым Қайсеновтің, Әди Шәріповтің, Дихан Әбілевтің, Хамит Ерғалиевтің, Жұбан Молдағалиевтің, Қалижан Бекқожиннің, Сырбай Мәуленовтің, Мұзафар Әлімбаевтың, Тахауи Ахтанов­тың, Әбдіжәміл Нұрпейісовтің, Әзілхан Нұршайықовтың, Сағынғали Сейітовтің, Тоқаш Бердияровтың, Кемел Тоқаевтың төбесі көрінгенде, әскери қызметке жаңа келген бозбаладай болып ізет көрсетіп, бойымызды тіктеп, ойымызды жүктеп, айтарымызды діттеп, жинақы қалыпқа түсіп қалушы едік. Олар жанымыздан асқақ басып, жігері тасып өтіп бара жатады.
Тағдыр маған тамаша тарту жасады. «Лениншіл жас» газетінің арқасында әз есімі аталған майдангер ағаларымыздың бәрімен етене таныс, емен-жарқын біліс, ініден бетер туыс, жақсыдан бетер жұғыс болдым. Соғыстан қайтқан солдаттар біздің ұлттық тарихымыздың ең жарқын беттерін жазуға қатысты. Ерлікті елге әкелді, елдікті жерге әкелді. Ұлттық ұйымшылдықтың ұжымгер ұлағатын салды. Руханият әлеміне рухты шығармаларымен үлес қосты. Олар барда жоғымыз түгел еді.
 Қазақ әдебиетінің ұзын тарихында олар Сыпыраның сарынын, Қазтуғанның қарымын, Шалкиіздің арынын, Доспамбеттің дабылын, Ақтамбердінің ағынын, Махамбеттің жалынын, жауынгерліктің жарығын жұртының жан дүниесіне жалау етіп бекітіп, алау етіп жарқыратты. Осынау ордалы топтың ішінде жаңа әдеби жанрдың негізін салып, айлапат әлемге абырой жарығын түсірген ағылшын қаламгері Артур Конан Дойлдың тыным таппас тыңшысы Шерлок Холмстың таңғажайып тапқырлығына таңырқай қарайтын қазақ оқырманы Кемел Тоқаевтың да дерек пен дәйекке көркемдік кестесін салған кең тынысты жаңа шығармаларын жата-жастана оқыды. Жаңа жолға түскен жазушының қаламына іліккен оқыс оқиғалар мен қым-қуыт, шырғалаң шындық өз оқырманын жаңылмай тапты. Қазақ әдебиеті жаңа қаламгерін жолықтырды. Жанр оқырман аудиториясын қалыптастырды.
1954 жылы жарық көрген алғашқы туындысы «Жұлдызды жорық» деп аталуының өзінің бейімдік белгісі болды. Жазушылық жорығы жұлдызды болған жазушы одан кейінгі жылдарда «Түнде атылған оқ», «Қастандық», «Арнаулы тапсырма», «Сарғабанда болған оқиға», «Таңбалы алтын», «Соңғы соққы,» «Солдат соғысқа кетті», «Ұясынан безген құс» атты повесть, романдарында дара жолға түскен детектив жанрының даңғылын одан әрі кеңейтіп, осы жанрдың басында тұрған қаламгер ретінде өзінің атақ-жөнін қазақ әдебиетінің тарихына талмастай жазды. Осы кітаптары әр кезеңде он төрт рет қайта басылған қаламгер туған әдебиетімізде әлі кемшін (біз бұл ретте кеңестік кезеңдегі қаламгерлерді сұрыптап отырмыз).
Таралымы жағынан классиктеріміздің алдын ораған жазушының қаламгерлік бақытын көзбен көріп, қуанышына бірнеше рет куә болған, оның жеңіскер туындыларына жастар газетінде орын беріп, үзінділер жариялаған қызметкер ретінде Кемел ағамен ағалы-інілі сыйлас болған кездерім еске түскенде, көз алдыма аяғын асықпай басып, жүзінде жұмбақ күлкі жүгіріп, ақ сары өңі сәл алабұртып, көз қиығындағы сүмбіле сәуле көкірегіме себездеген сәті көз алдыма келіп, «інім, келіп қалдық» деген жұмсақ үні тап қасымнан шыққандай болады. Өзі айтқандай, «біз тағдырлас» едік, ол да «Лениншіл жас» газетінің түлегі, мен де осы ұжымнан қанат қаққан қаламгермін.
 Жанына балаған жалғыз желкендей перзенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Парламент Сенатының төрағасы болып тұрған кезде қабылдауында болып, осы бір аға рухын қастерлеу сәтін айтқанымда «Әке туралы толғаудың» авторы да толқып, «Папаммен тағдырлас болған екенсіз ғой» деп әке сөзін қайталағандай болып, қолымнан құрметтей ұстап, тебіреніп еді. Осы жерде айта кетелік, «Слово об отце» деп орыс тілінде жазылған кітапты «Әке туралы толғау» деп атауы дәл тауып қойылғаны да жарасымды. Толғау жанры – эссе мен рек­виемнің және патетикалық толқыныстың үш тоғысынан жаралып, жан дүниеге жарығын түсіретін жанр. Әке туралы сөз толғау болу керек. Толғанысты болу керек. Әкелерміз туралы біз толғамағанда кім толғайды? Кіші Тоқаевтың зерделі қаламы әке Тоқаевты жұртына жаңаша таныстырды. Бір мақалада Кемел ағаның ұшан-теңіз туындыларын таратып айту мүмкін емес. Сондықтан оның қаламынан шыққан шығармалардың ішінде көркемдік кесте мен тарихи шындыққа қоса, жігі жымдаса өрілген туындысы – «Солдат соғысқа кетті» өмірбаяндық романы туралы қысқаша әдеби пайымдау жасау мақсатында қаламгер қаламының қанатын үзбеу үшін «Солдат соғыстан келді» деген тақырыппен сөз сабақтағанды оң көрдім. 
Аштық та сұрапыл соғыс. Қазақты қынадай қырған зұлмат зұлпықары өте ауыр болды. Оның қатыгездігі кешегі Екінші Дүниежүзілік соғыстан да ауыр, қасіретті еді. Өйткені жау сырттан емес, іштен келген. Ұлтты жою бағытындағы геноцидтік үкім сол кезде қайта қарауға жатпайтын, аса ауыр және заманауи зардапты болды. Отқа оранған тіршіліктің тұтам жүрегі сол зұлматтан да аман қалды. Көретін жарығы, көшетін жері, қонатын елі бар өмір туған жеріне қайта оралып, қабағат толқынды Қараталдың жағасында үмітке ұя салды. Тал қарманған тіршілік заман боранының астында құлағы қалқайған бәйшешектің күнге ұмтылған арманындай болып, алғы күнге албырттықпен ұмтылған еді. Қызыл аяқ қар кешкен, жалаңаяқ жар кешкен күндер өтті. Жеңілген жоқ, жеңді. Осы жеңіс Кемел ағаны өмір бойы жетелеумен болды.
Сүлеймен жүзігіндегі жазудай, «ол күндер де өтті». Бірақ соғыс жалғаса берді. Қазақ әдебиетінде соғыс тақырыбы үлкен ауқымды алады. Өйткені оқ пен оттың арасынан келген әрі тегеурінді талантты толқынның жоғарыда аталған өкілдері осы тақырыпты шырқау биікке көтеріп, оны өркениеттік деңгейдегі өріске шығарды. Қазақ жауынгерлерінің қаһармандық үлгісі ұлттық батырлық портрет болып, уақыттың полотносын жазды. Ұлы дала төсінде қалыптасып, ұрпақтардың қаны мен жанына ұялаған ерлік соғыстан ке­йінгі мамыра-жай кезеңде соғыстан келген солдаттардың қаламынан шынайы шығарма болып шығып, әдебиетіміздің алтын қорына қазына қосты. Жалпы, Кеңес әдебиетінің ауқымынан қарағанда, қазақ қаламгерлерінің соғыс тақырыбындағы шығармалары көркемдік кестесі мен идея­лық мазмұны жөнінен көш ілгері кеткені рас. Соғыстың сұрапыл портреті қанмен жазылса, ол туралы шығармалар да көз жасына шыланып отырып оқылды.
Кемел Тоқаевтың өзімен тұстас немесе соғыстан оралған бірер жас ілгері-кейінділігі бар қаламгерлерден айыр­машылығы – ол бейбіт күндегі күрес пен соғыстың тынысын тап басып, таныған жазушы. «Солдат соғыстан келді» романы осы тұрғыдан келгенде, өзі терең қаузаған детектив жанрынан сәл ауытқып, роман-эссе жанры деген әдеби атауға қол артады. Бірақ бір қарағанда солай көрінгенімен, сол соғыстағы әділдік пен адалдықтың да жерге қараған, жетімдік кешкен кезеңдері шыншыл түрде жазылған. Бұл роман-эссе дәлдік атрибуттарымен, қаз қалпында баяндалған қасиетімен, бастан кешкен оқиғаларын ұлттық сана-сезім сүзгісінен өткізгенімен, тынысы өмірге деген дірілі басым құштарлығымен ерекшеленеді.
Шығарманың бас кейіпкері Мұқамедтің он сегіз жасында отқа кірген шағы, майданға бет алған қызыл вагондардағы түтін иісін әлі сезбеген бозбалалардың жау ұшақтарының жойдасыз бомбалауынан жайрап қалған жантүршігерлік эпизодтары оқырманды алда болатын қан-қасап майдан шындығын қапысыз сезінуіне жол ашады. Жас Мұқамедтің елдегі арсыз ашарлық кезінде бастан кешкен қайғы-қасіреті енді зұлым жаудың басқыншылығы жағдайында параллель түзуі қаламгердің шеберлік шыңына шыққанын дәлелдейді.
 Ауыр балалық шақ суреттерінің себеп-салдары қолдан ұйымдастырылған аштықта жатқаны аз айтылса да, саз айтылып, қазақ тағдырындағы қаралы күндерден сыр бере кетеді. Епті қолдың қаламы шектеулі еркіндіктің шекарасынан шығып кетпей, бірақ оқырманның көңіл орбитасына ділгір нұсқау бере кетеді. Романның 80-жылдардағы туынды екенін ескерсек, мұны да батыл қаламға әбден жатқызуға болады. Бұл да шырғалаң шындыққа барлау болатын. Аштық тақырыбын айтушылардың да бірталайы абақтының ащы дәмін татқан. Осы реттен келгенде кезінде қаламгер батылдығына қол соғылды.
Романның өкініш пен мұңға толы беттері өзінен бұрын қан майдан көріп, қасапқа түсіп, ерлікпен қаза тапқан туған ағасы Қасым туралы баяндайтын жерлері оқырманның санасын селт еткізер сәттер екені даусыз. Соғыс – құрбандық алаңы. Соғыс қолбасшыларының «солдатты аяуға болмайды, ол Отан үшін қажет кезде жанын беруі шарт» деген қатал қағидасын басынан көбірек кешірген өзге ұлт өкілдерінің талайсыз тағдыры туралы да сөйлем астарындағы аңдатпалар соғыс саясатының солақайлықтарын көрсетеді. 
Батыр ағаларымыздың кеудесінде жарқыл қағатын Батырлық белгінің берілер кезде берілмей, көрінер кезде көрінбей қалуындағы жұмбақ жықпылдар осы шығармада, таптаурын тіркеспен айт­қанда, жағымсыз кейіпкерлер Власов пен Громовтың бейнесі қаламгерлік үкіммен қатал жазаланады. Сатқындық атты сұмдық кеселдің сұмырай кескіні жазушының шыншыл қаламында шынайы түрде бой көрсетуі Кемел Тоқаевтың азаматтық келбетіне дәйекті деталь қосып, оның солдаттық сертіне беріктігін көрсетеді.
Соғыста көп қолданылған тіркестің бірі – биіктікті ұстап тұру. Бұл жөнінде Кеңес қаламгерлерінің шығармасын ойша сүзе қарағанда, Севастополь қамалын суреттеген Константин Паустовскийден бастап, Михаил Шолоховтың «Адам тағдыры», Юрий Бондаревтың «Жағалауы» секілді аса танымал туындылардың ішінде Ғабит Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» бекіністі биіктікті ұстап тұрудың стратегиялық-тактикалық маңызын жан-жақты ашып көрсеткен туынды. Осы тұрғыдан келгенде, Кемел Тоқаевтың аса маңызды биіктікті жеті жауынгермен ғана жауға бермей ұстап тұрудағы жанқиярлық ерлігін қаһармандықтың ұжымдық портреті деп қабылдауға болады. Ол әдебиетте де алған биікті ұстап тұрды.
Сәт сайын қатардағы жолдасын оқ жұлып кетіп жатқан кезеңде адамгершілік пен азаматтықты, бауырмалдық пен имандылықты, жолдастық пен достықты берік ұстанған жазушының соғыс болмысын суреттеген қаламы оқырманның ыстық ықыласы мен пейілін өзіне тартып отырады. Баяндау тәсіліндегі айқын аңғарымпаздық, дәйекті дәлдік, қарапайым қағылездік, табиғи тыныс, танымгер талғам – бәрі-бәрі қалам қуатын шындық пен көркемдіктің биігіне бастайды. Кемел ағамыз – алған биігін аласартпай кеткен қаламгер. Оған оның сан қайтара басылым көрген кітаптары дәлел. 
Соғыста ешкім қорықпайды деген сөз бекер. Өлімнен жасқанбайтын жан жоқ. Абай айтқан тәмсілдей, «Жайнаған туың жығылмай, жақсы өліпсің, япыр-ай» дейтін сәттерді бастан кешкен Мұқамедтің жау ұшағын атып түсірген қатардағы жауынгер Мейірмановты арам пиғыл адамдардан қорғаудағы батыл қимылы мен әділ шешімі Мұқамедтің – Кемел Тоқаевтың азаматтық келбетіне риясыз рең қосады. Қар басқан сызды окопта қабырғасын жарға тіреп, туған жерін еске алып, еміреніп, ата-анасын ойлап тебіреніп отырған Мұқамедтің сыршыл мұңы сол сұрапылдағы күллі қазақ жігіттерінің де ортақ ойы, ортақ арман-үміті еді. Осының бәрі шығармада шыншыл әрі көркем кестеленіп, қаламгер талантының тамырлас толқынын таныта түседі. Соғыс­тың сұрапыл портреті айқын көрінеді.
 Соғыста да адам болып қалудың көптеген мысалы болған, романда осынау аса ділгір, барынша қымбат қасиет жан-жақты баяндалып, жазушының жан дүниесіндегі жарқын сәттерді көз алдыңа әкелгендей. Бір кезеңде «Солдат соғысқа кетті» деп ойлап отырсақ, жеңіс туы желбіреген кезеңде «Солдат соғыстан келді». Жеңіп келді, өзін танып келді, өзінің туған халқын танытып келді. Қазақтың қарапайым өзені Қараталдың жағасында өскен қазақ баласы Белоруссия, Украина, Польша жерлерін жаяу басып өтіп, «қабырғада қырық жара, омыртқада отыз жара болса да», аяулы Алматысына, қымбатты Қараталына қайтып келіп, қазақтың бір қызына үйленіп, ұлды болып, ұлағат көріп, қызды болып, қырағат көріп, сол сұрапылда көргені мен сезгенін, байқағаны мен білгенін том-том етіп түйіндеп, халық назарына ұсынды. Соғыстың сұрапыл болмысын кескіндеп, қазақ әдебиетіне өзінің олқы түспес олжасын қосты.
Соғыстан оралған солдаттар бейбіт күнде маңдай терін маржанға айналдырып, еңбек етті. Қала салды, егін екті, мал бақты, ұрпақ өсірді, ұл-қыз тәрбиеледі, олардың бойына отансүйгіштік қасиет дарытты, өмірді жалғады, бейбіт күннің бәсін биіктетті және сол биіктікті, өмір биігін ғұмыр бойы ұстап тұрды. Олар да өмірден өтті, соғыстың соңғы солдаттары да дүниеден озып жатыр. Сол соғыстан аман келгендер енді туған жерінде мәңгілікке дамылдап жатыр. Солардың ішінде Кемел Тоқаев ағамыздың да абыройлы аты, келер ұрпаққа қалдырған аманат хаты бар. Ол – оның қаламынан туған қымбатты қазынасы – кітаптары. 
Жазушының жан-жүрегін жарып шыққан өмірбаяндық романын жүрдек талдай отырып, мына бір маңызды мәселеге арнайы тоқталғанды жөн көрдім. Адамзат жаралғалы ақ пен қара, жақсылық пен жамандық, адалдық пен аярлық, махаббат пен жауыздық жаға жыртысып, жағаласып келеді. Жамандық атау­лының бәрін түбінде жақсылық жеңеді деген ұстанымға малданған пенденің үміті әлі күнге үркек. Мемлекет дамуын тежейтін жегі құрттың бірі – жемқорлық. Осы дерт жамандық атаулының бәрін бір қораға қамап, қасқыр мінез танытып, қаскөйлігін тоқтатпай келеді. Кешегі кеңес кезінде де жең ұшынан жалғасу, сыбайлас сұрқиялық, парақорлық пен бәлеқорлық аз болған жоқ. Бірақ күрес те қатты болды. Күрес­керлер де қырағы еді. Осы жағынан келгенде жазушы Кемел Тоқаев сол кезеңнің өзінде осынау оспадарсыз дерттермен аяусыз күресті, майдан салды. Қылмыс әлемінің қотыраштарына қалам қаруын сілтеді, батыраштардың балтасын қолынан жұлып алып, күресінге тастауға ұмтылды. Демек, ол – бүгін бәріміз ауыз жаппай айтып жүрген жемқорлыққа қарсы алғашқы болып күрескен қаламгер. Оның қаламынан туындаған шығармаларынан жемқорлыққа қарсы «Жұлдызды жорықтың» жалауын көреміз.
 Қылмыс әлемінің «серкелеріне» серт бере күрескен жазушы кітаптарының бірнеше рет қайта басылып, таралымы өсе түсуі қоғамдағы дертке қарсы көпшіліктің қолдауын алды деген сөз. «Рухани жаңғыру» кезеңі, мүмкін, осы кезеңде нақтылық сипат алған болар. Қоғам өміріндегі жақсыға қарай жаңғырудың алғышарттарын түзген туындылары әлі күнге пәрменді, салмақты, үкімді болатыны содан екені даусыз. 
Осылардың бәрі жақсылықпен жүзеге асуы үшін «Солдат соғысқа кетпей», отбасыда, Отанында халқына, қаламына сүйеніп, бақытты ғұмыр кешіп, Тәуелсіздікке тәу ете қызмет жасасын. Тәуелсіздік туы туған елдің көгінде желбіресе, қаламгердің азаматтық келбетіне елі елжіресе, жазушы бақыты деген сол емес пе! Жаңарған Қазақстанға жабыла ұмтылған жұртымыздың Әділдікке деген үмітінің алауын бұған дейін жағып кеткен жазушы Кемел Тоқаевты халық сол үшін құрметтеп, әз есімін жадында ұстайды. Халық жады – қымбат қазына. 

Өтеген ОРАЛБАЙҰЛЫ,
Мемлекеттік сыйлықтың
 лауреаты