• Руханият
• 09 Желтоқсан, 2020

Сауытбек АБДРАХМАНОВ: ҰЛЫЛЫҒЫ АБАЙДЫҢ БАСТЫ КІНӘ

Абай жылында біздің әдебиеттануымызда да елеулі серпіліс болды деп айтудың жөні бар. Ақын шығармаларының үш томдық толық жинағы жариялануы, Еуразия ұлттық университетінің жанынан құрылған «Абай академиясы» ғылыми-зерттеу институтының абайтануға қатысты зерттеу еңбектері, мерзімді басылымдардағы танымы терең мақалалар осы ойымыздың дәлелі. Абайтануға биыл ашылған «Abai TV» арнасы да қомақты үлес қосып келеді. Әсіресе, белгілі қаламгер, Сенат депутаты Нұртөре Жүсіп жүргізетін «Сарасөз» бағдарламасының хабарларында тұшымды толғамдар жиі ортаға салынуда. Танымал мәдениеттанушы, филология ғылымының докторы Сауытбек Абдрахмановпен 23 қазанда эфирге шыққан сұхбаттың толық жазбасын оқырман назарына ұсынып отырмыз.

– Армысыздар, ағайын. Бұл «Абай» ­арнасы, «Сарасөз» бағдарламасы. Студиямыздың бүгінгі қонағы – Қазақстан Республикасы Мәжілісінің депутаты, көрнекті қоғам, мемлекет қайраткері Сауытбек ­Абдрахманов. Сәуке, Абайдың «Жүрегімнің түбіне терең бойла» деген бір сөзі бар еді. Осы сөзін қалай қабылдайсыз? Қалай түсінесіз?

– Абай жылында ұлы ақын алдымен елді өнерге, білімге, еңбекке шақырушы, халықты рухани сілкіндіруші тұлға ретінде айтылып отыр. Алдымен осылай айтылуы орынды. Бірақ басқа қырлары аз айтылып жатыр. Кейбір мақалаларда Абай ұлттық негізде ғана қарастырылып жүр. Бұл Абайдың аясын тарылту. Абай – планеталық ауқымдағы адам. Абай шығармашылығында жалпыадамзаттық мәселелер өте көп. Біз «ұлт ақыны» дегенде, оның өлеңдерінде ұлттық бояудың, ұлттық қасиеттердің көптігіне, ұлт ұранын ұстанатынына байланысты айтамыз. Ұлт ақыны деген тек бір ұлттың мәселесін айтатын ақын емес. Сондықтан жаңағы «Жүрегіңнің түбіне терең бойла» деген сияқты сөздер кез келген ұлтқа – ағылшынға да, французға да, жапонға да ортақ, мәңгілік сөздер. Сан түрлі тілдерге тиісінше аударылып, терең интерпретациямен, лайықты трактовкамен, қисынды герменевтикамен жеткізіліп, әрі қарай қопарылып айтылатын болса, Абайдың көптеген қырлары басқаша ашылатын еді. Қазір соған қол жеткізе алмай отырмыз, осы жағы ойлантады.

– Абайдың 175 жылдығына орай құрылған мемлекеттік комиссияда өзіңіз мүшесіз. ­Мынау пандемияға байланысты жоспардағы біраз нәрсе орындалмай да қалған шығар. Әйтсе де, негізгі міндеттер осы жылдың үдесінен шықты ма?

– Шықты деуге болады. Бұған қатты қолдау салған үлкен еңбек – Президент Тоқаевтың «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласы. Бұл – бағдар­ламалық мақала. Президентіміз Абайдың он тоғызыншы ғасырда өмір сүріп, жиырма бірінші ғасырдың сөзін сөйлегендігін айтты. Менің ойымша, енді 100 жылдан кейін, Абайдың 275 жылдығы аталған кезде, сол кездегі Президент Абайды он тоғызыншы ғасырда өмір сүріп, ­жиырма екінші ғасырдың сөзін сөйлеген дейді. 375 жылдығында сол кездегі Президент жиырма үшінші ғасырдың сөзін сөйлеген дейді. Абайдың феномені сонда. Мәңгілік мәселелерді қозғағандығында. Біз егер ол он тоғызыншы ғасырда білімге, ғылымға жарымай тұрған халықты білімге, ғылымға шақырды, жалқау қазақты еңбекке шақырды дей беретін болсақ, Абай белгілі бір кезеңнің міндеттерін өтейтін ақын сияқты болып қалады. Олай емес. Ол, әрбір ұлы адам сияқты, әрбір гений сияқты жалпыадамзаттық, мәңгілік мәселелерді қозғайды. Осы тұрғыдан қарағанда, Президенттің мақаласы Абайдың қай кезде де көкейкесті екендігін көрсеткендігімен құнды болды.

Әрине, сіз айтып отырғандай, пандемия жағдайында жоспарда көзделген біраз шаралар атқарылмай қалды, біраз шаралардан бас тартуға тура келді. Жылдың соңына дейін жағдай түбегейлі өзгере қоймайтынын қазірден-ақ көріп отырмыз. Бірақ негізгі нәрсе концертте, негізгі мәселе шараларда емес. Олай болуға тиісті де емес. Негізгі мәселе мына жерде – жүректе. Әрбір адам осы Абай жылында «Мен Абайдың ұрпағымын ғой, мен қазақтың бір перзентімін ғой. Абай атам маған не айтып еді? Абай маған қандай бол деді, неден жирен деді, нені үйрен деді? Қалай өзіңді тазарт деді, адамның өзін тазарту жолдарын қалай көрсетті? Абай бізге қандай жолды нұсқап еді? Абай жолы деген қандай жол еді? Сол жолға түстім бе мен, сол жолмен келе жатырмын ба мен?» деген ойға қалса, Абайдың қара сөзінде айтатындай, ауық-ауық өзіне есеп беріп, өзіне сын көзімен қарап, өзін қамшылап отыратын болса, сонда ғана қоғам өзгеруі мүмкін. Сонда ғана Абайдың осы қоғамға жаңғыртушы стимулятор ретінде қозғау салуы мүмкін. Ал егер біз Абайды ақын ретінде ғана бағалап, оның шығармаларына қаламгер ретінде ғана қарасақ, түсінігіміз басқаша болып кетеді.

Нұреке, мен мынаны айтайын, бізде ерекше бір феномен құбылыс бар. Ол – «Абай ата» деген сөз. Мен әлем әдебиетін біраз қараған адаммын. Бірде-бір халықта, Гетесі болсын, Шекспирі болсын, Толстойы болсын, басқасы болсын, бәрібір, бірде-бір халықта бүкіл ұлттың қаламгерді «ата» деуі жоқ. «Ата» деп қарауы, өзінің атасындай көруі жоқ. Сондықтан біз Абайға ақын, философ, композитор деп қана қарамаймыз. Біз үшін Абай басқа категория. Абай біздің өзіміздің атамыз сияқты, нағашымыз сияқты, жиен ағамыз сияқты, ет жақын бір адамымыз сияқты. Өйткені біз қуансақ та, алғашқы махаббатымызға жолықсақ та, бір кедергіге кездессек те, қайғыға ұрынсақ та, бәріне керек сөзді Абайдан табамыз. Абайдың алдына барамыз. Қуансақ та оның мотивациясын Абай түсіндіреді, қайғырсақ та оның себебін Абай ұғындырады. Біз ақыр аяғы жаназаның өзіне барып, мысалы, адамды жұбатқанда «Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ, Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ. Ертең өзің қайдасың, білемісің, Өлмек үшін туғансың, ойлан, шырақ!» деген сөзін айтып, үй иелерін басамыз, өмір солай, келмек-кетпек өмірдің заңы дейміз. Кез келген жағдайға Абайдың айтар сөзі бар. Біз Абайға өзіміздің жанымыздың бір бөлшегі, халықтың рухани әкесі ретінде қарауымыз керек. Ұлттың рухани ұстазындай көруіміз керек. Өзімізге өте жақын санауымыз керек. Ал егер қазақтың жаңа әдебиетінің басында тұрған адам деп қана қарайтын болсақ, ол біздің жанымызға соншалықты жақын болмайды. Бәрінен бұрын біз Абайды адам ретінде жақсы көріп, өзіміздің ағамыз, атамыз ретінде аялауымыз керек. Сонда Абай басқа категорияға ауысады.

– Жаңа Абай планеталық масштабтағы ақын деген ойды айтып қалдыңыз ғой. Өзіңіз ғалым ретінде Абайдың аудармашылығына назар салдыңыз. Оның алыптығы әлем әдебиетінің классиктерін қазақша сөйлетуге өте шеберлігінен де танылады. Басқа ұлттың ұғымындағы, түсінігіндегі қиын пайымдарды қазақтың өз өлеңіндей, өз сезіміндей етіп алдымызға әкелетініне қайран қаламыз. Ақынның аудармашылығы жөнінде арнайы әңгіме қозғасаңыз?

– Алдымен аударманың Абайға жасаған ықпалы жөнінде аздап айтуға болады. Негізінде Абайдың тұсында аударма деген сөз тілде орныға қоймаған. Бұл жөнінде Тұрағұлдың жазатыны бар, Кәкітайдың жазатыны бар. Бәрінде олар «перевод» дейді. «Сол жылы қыста Крыловты перевод қылды», «Лермонтовты переводтады» деп келеді. Аударма деген сөзді олар біле қоймаған. Абайдың алдында қазақта кәсіби аударма жасаған адам Ыбырай Алтынсарин ғана. Оған дейінгі аудармалардың бәрі «нәзира», «переложение». Еркін әңгімелеу, қайта әңгімелеу, таза аударма емес. Абайдың өзіне аударма қалай әсер етті десек, Абайдың аудармаға кіріскенге дейінгі өлеңінің өрнегі өзгешелеу, әрі аударып, әрі өзінің өлеңдерін жаза бастағаннан кейінгі өлеңінің өрнегі өзгешелеу. Мысалы, қазақ өлеңіне шалыс ұйқасты Абай аударма арқылы орнықтырды. Оған дейін көбіне дәстүрлі қара өлең үлгісімен, «а-а-б-а» ұйқастарымен жазған. «А-б-а- б» деген шалыс ұйқас аударма арқылы келді. Осының өзі назар аударарлық жағдай. «Онегин шумағына» байланысты «Сегіз аяқта», басқа да өлеңдерде буындарды өзгерту, ұйқас түрлерін көбейту көрініс берді.

Абай аударма арқылы халық санасының реформациясын бастады деуге де болады. Өйткені жаңа ұғымдарды енгізді. Абай неге «Евгений Онегинді» таңдады? Әуезовтің «Абай қазақ әйеліне тең тіл бітірмек болды» деген сөзі бар. Абай ­Пушкин романынан қыздың ғашықтығын өзі білдіре алуы қазақ баласы үшін жаңалық екенін көрді. Қазақ баласы тұйық келеді, қызға қырық үйден тыйым қойылады, қыздың сезімін өзі білдіруі әбестік болады деген сияқты сенімдер нық орныққан еді. Ал бұл жерде жай ғана көңілін білдіру емес, жігітке алдымен қыздың өзі хат жазады ғой. Сөйтуге де болатындығын, әйелдің де еркіндігі болуы керектігін, әйел де сезімін білдіруге құқылы екендігін бүкіл халыққа әйгілі етті Абай. Ол кез үшін бұл үлкен жаңалық. Мен кезінде диссертацияға материалдар жинап жүріп, 1954 жылғы «Әдебиет және ­искусство» журналынан бір қызық ­материал таптым. Берқайыр Аманшиннің «Татьяна әні Торғайда» деген мақаласында 1914 жылы Петроградтағы атақты ­«Девриен» баспасынан шыққан Львовичтің «По киргизской степи» деген кітабы туралы әңгімеленеді. Кітап авторы Торғай жағында, Тосын құмында Абылай Мырзахметов деген кісінің әнін тыңдайды. Львович өзі қазақша білген адам. Бір әнді айтқан кезде таңғалады. Қараса, «Татьянаның сөзі». Сөзі де, сазы да төгіліп тұр. Мұны кім шығарған деп сұрайды. Ана кісі: «Білмеймін, осындағы бір өлеңші шығарған болуы керек» дейді. Абайдан хабары жоқ. Әбден халықтың әні болып кеткені сондай. Аң-таң қалып, не деген шеберлік, ғажап деп отырған кезде ана кісі «Сіздерде, Россияда осындай әндер шығаратын адамдар бар ма?» деп сұрай ма деп қорықтым» дейді. Міне, Абайдың шеберлігі. Сөйтіп, Абай аударған ­«Евгений Онегин» арқылы қазақ әйелінде, қазақ қыздарында жаңа ұғымдар пайда бола бастады. Сезімін жасырмауға, айтуға болатындығын білдіруі мәселенің бір ғана қыры. Жалпы Абайдың Пушкинді аударуы деген енді ол бір ғажайып дүние. Мысал келтірейік.

«Шыныңды айт, кімсің тербеткен,

Иембісің сақтаушы?

Әлде азғырып әуре еткен,

Жаумысың теуіп таптаушы?

Шеш көңілімнің жұмбағын,

Әлде бәрі – алданыс.

Жас жүрек жайып саусағын,

Талпынған шығар айға алыс.

Не болса да өзімді

Тапсырдым сізге налынып.

Толтырып жасқа көзімді,

Есірке деймін жалынып...».

Қазір көп айтатын бір сөз бар ғой, «no comment» деген. Иә, мұны тәптіштеп түсіндіру қажет те емес. Бұл – классика. Егер бір замандарда әлем әдебиетінде аударма антологиясы жасалатын болса, осы өлеңдер соған кіруге тиіс, толық құқы бар. Бұл – шедевр. Аударманың түпнұсқадағы сезімдерді ашу шеберлігі, түпнұсқадағы ырғақты, әйелге тән мақамды жеткізуі ғажап. Осындай қасиеттерді Абайдың барлық аудармаларынан көруге болады.

Содан кейін мынандай жағдайды айтпақ­пын. Бізде Абай «Евгений Онегиннің» үзінділерін аударды деген ұғым қалыптасып кетті. Абай басқа тәсілді қолданған, меніңше. Ол заманда қазақы ортада, киіз үйде алқақотан отырып алып, көркем шығармаларды әңгімелеп айту дәстүрі Арқа жерінде кәдімгідей орныққан еді. Мысалы, Халиолла Өскенбаев ­Семейден алып келген орысша романдарды, «Три мушкетера» сияқты кітаптарды бірнеше кеш бойы әңгімелеп айтатын болған, арабтың мұхаддистері сияқты. Олар Абай аударған сол хаттарды жеке-жеке күйінде, үздік-создық айтпаған. Хаттардың алдындағы әлқисса сөздері болған. Айтып-айтып келеді, сондай-сондай болыпты деп. Әлгі деревняға Мәскеуден Евгений деген бір жігіт келіпті, соған Татьяна деген бір қыз ғашық болыпты. Ана жігіт қыздың сезімін байқамапты, елемепті. Ақыры, Татьяна қыз шыдамай өзі хат жазыпты, хатында былай депті деген сияқты. Сөйтіп-сөйтіп әңгімелей береді. Содан кейін, мысалы, Онегиннің Ленскиймен дуэлін айтады. Ойпырым-ай, не деген сұмдық. Біз төрт аяқтыда бота тату, екі аяқтыда бажа тату дейміз ғой, мыналар ондай емес. Бажа екеніне қарамайтын көрінеді. Әйтпесе, Татьянаның туған сіңлісі Ольгаға үйленейін деп тұрған адам ғой ана Ленский. Бажа болайын деп тұрған адамдар бір-бірін атады, не деген масқара. Оны өздері дүйел дейді екен. Сол дүйелде Онегин Ленскийді атып өлтіріпті. Сонда Ленский өлерінде былай деген екен, деп жаңағы жерде енді Ленскийдің ақтық сөзі кетеді. Содан қайтадан Онегинге келеді. Сөйтіп жүріп, Онегин Татьянаны Мәскеуде көріпті, қараса бұрынғы Татьяна емес. Жете байқамаған екен. Енді жігіт ғашық болып, қызға хат жазады. Хатында былай дейді, деп сөйтіп әңгімелеп кетеді. Әуезовтің Абай аудармасына қатысты айтқан «эпистолярлық роман» деген керемет анықтамасы бар. Эпистолярлық романның композициясын Абай құрып берген. Ал қалған жұрт соның негізінде романды бас-аяғы бар, қара сөзі мен өлеңі аралас өзгеше дастан қылып әңгімелеген. Бұл өте қызық тәсіл. Айтқандай, Абай жырлаған үлгі бойынша кейіннен халық ақындары «Евгений Онегиннің» негізінде бес бірдей дастан жазғанын білеміз. Бұл енді бөлек әңгіменің тақырыбы. Егер сол заманда Абай, тіпті, ерінбей, жалықпай, «Евгений Онегиннің» сегіз тарауын басынан аяғына дейін аударып шықса, халық оны дәл сол қалпында қапысыз қабылдай алмас еді. Ал Абай халыққа ең тиімді, ұғынықты, өтімді форманы тауып отыр ғой.

Абайдың аудармашылық ұлылығы Лермонтовты тануынан, тіпті, тамаша танылады. Лермонтовты аудару арқылы Абай өзінің барлық зарын, шерін, уайымын, қайғысын, ызасын, кегін жеткізген. Соған Лермонтовты пайдаланған. Мысалы, Лермонтов айтады:

«Нет! – я не требую вниманья

На грустный бред души моей,

Не открывать свои желанья

Привыкнул я с давнишних дней».

Осыны Абай былай алады:

«Сал демеймін сөзіме ықыласыңды,

Қайғылы өлең еттім өз басымды.

Көкірегім бар сырын өз әлінше,

Көрінгенге көрсетпей, көп жасырды».

Мұндай мотивтер Абайдың өзінде де бар. «Өлең шіркін өсекші, жұртқа жаяр, Сырымды тоқтатайын айта бермей» ­деген сияқты. Мен осы жазда ­«Казахстанская правданың» үш нөміріне мақала шығардым. ­«Конгениальность» деген ортақ тақырыппен. Біреуі Пушкиннен аудармалар туралы, біреуі Лермонтовтан аудармалар туралы, біреуі Крыловтан аудармалар туралы. Бір нәрсені ғана айтайын. Абайдың Крыловты түзетуі. Арғы жағынан Лафонтенді түзетуі. Баукеңнің, Бауыржан Момышұлының сөзі бар, «Мен академияда орысша лекция оқыған адаммын, бірақ Абай бәрібір орысшаны менен жақсы білген. Өйткені ол аударған адамдарына ұстаздық еткен, ­ойына ой қосқан, ойын таратқан» деп келеді. ­Мысалы, «Шегіртке пен құмырсқа» мысалын айтсақ. Мен ­Парижде жұмыс істейтін ұлым арқылы оның французшасының жолма-жол аудармасын алдырттым. ­Лафонтенде «Цикада мен құмырсқа». Цикада деген Жерорта теңізінің маңайында болатын жәндік. Ол Ресейдің орталық бөлігінде болмайды. «Цикада» деп алса, оны орыстар түсінбейді, түсінсе Херсон түсінеді, түсінсе Одесса түсінеді. Сондықтан Крылов «стрекоза» деп алған, «цикаданың» орнына. Ал «стрекоза» деген не? «Стрекоза» – инелік, әлсіз жәндік, біріншіден, дауысы шықпайды, екіншіден, жаз бойы ән салуға шамасы келмейді, «ілмиген инелік» деген сөз бекер айтылмаған ғой. Содан Абай инеліктен шегіртке жасайды. «Кузнечик» жасайды.

«Шырылдауық шегіртке 

Ыршып жүріп ән салған.

Көгалды қуып гөлайттап,

Қызықпен жүріп жазды алған».

Шегірткеге шырылдау жарасады, ­ыршып жүріп ән салады. Иә жаз бойы ән салуға, былайша айтқанда, потенциалы бар. Содан кейін қыс түскені, жаңағы ала жаздай ән салған шегірткенің іскер, пысық құмырсқаның алдына келіп жалынуы ­айтылады.

«А, так ты…» — «Я без души

Лето целое всё пела». —

«Ты всё пела? это дело:

Так поди же, попляши!» делінеді ­Крыловта.

Ал Абайдың аудармасында:

«Қайтсін, қолы тимепті,

Өлеңші, әнші есіл ер!

Ала жаздай ән салсаң,

Селкілде де, билей бер!» делінеді.

«Казахстанская правдада» мен Абайдан кері аударма жасап ұсындым. «Ну что ж, было недосуг, Певица, добрая душа! Если пела лето целое, Так танцуй же, вся трясясь!» деп алдым өзімше. Ерекшелігі неде? «Селкілде» деген сөз Крыловта жоқ. «Так поди же, попляши!» – бар да билей бер. Демек, оның билеуге жағдайы келуі де мүмкін, әрі қарай билеп кетуі де мүмкін. Ал «селкілдеу» деген сөз қыста жаурап, тоңып, қалтырап жүрген жәндікке дәл келеді. Осындай нәрселердің бәрін Абай өзі қосқан, сөйтіп, нағыз қазақтың өлеңіне айналдырған.

«Қазақтың өлеңіне» дегеннен шығады, мына жайды да айтайын. Мысалы, «Қараңғы түнде тау қалғыпты» алайық. Лермонтовта «горные вершины» ғой. Яғни «таудың шыңдары». Ал Абайда – тау. Шыңғыс тауы деген сияқты. Биік шыңдары болмайтын даладағы тау. «Ұйқыға кетер балбырап». Лермонтовта – «спят». Ұйықтаған тау. ­Абайда – ұйқыға кеткелі тұрған тау.

– Процесс бар дейсіз ғой?

– Дұрыс айтасыз. Мұнда процесс бар. «Ұйқыға кетер балбырап», енді келе жатыр ұйықтауға. «Даланы жым-жырт дел-сал ғып, Түн басады салбырап». «Жым-жырт», «дел-сал» дегендер Гетеде де, Лермонтовта да жоқ. Түннің «салбырап» түсуі де жоқ. Уақыт бойынша, «временной отрезок» дейді ғой, Абайдың уақыты Лермонтовтың уақытынан бұрын. «Спят во тьме ночной» – тас қараңғы түнек түн. Негізінде, дүн-дүниенің барлығы – дала да, тау да ұйқыға кеткен кезде адам сыртта жүрмейді. Адам табиғат ұйқыға кетіп балбырайтын шақта, түн салбырап түсетін уақытта жүреді. Түнгі екі-үште далада жүрмейді ғой. Түнгі тоғызда жүреді, онда жүреді. Абай сол кезді алған. Тағы да «тауға» келейік. Абай негізгі ­назарды далаға аударған. Тау алыста қалған. ­«Долина» емес, аңғар емес, таудың аңғары емес. Сөйтіп, Абай Гетенің пейзажын, ­Лермонтов орысқа жеткізген пейзажды тұп-тура Қарауылдың айналасына әкелген де қойған. Қазақтың даласының түнгі суретін жасаған. Ең кереметі – ­«Подожди немного, отдохнешь и ты» деген түйінді «Тыншығарсың сен дағы, Сабыр қылсаң, азырақ» деп алады. «Тыншығу», әрине, «отдохнешь» емес. Терең ұғым. Бұл енді данышпандық. Мұндай шеберлік өте сирек болады. Немістің, орыстың өлеңін қазақтың өлеңіне айналдыру және солардағы түнді қазақтың жеріне алып келу деген ғажап нәрсе. Жалпы біздің ақындарға, жазушыларға Абайдан алатын тағылым ерекше көп қой. Қайсыбірін айтарсыз...

– Абайды, Пушкинді келтіріп жатырсыз ғой. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп Абайдың бір Аллаға сыйынып сөйлейтіні бар. Пушкиннің «Пайғамбар» деген өлеңіндегі ой да сол нүктеге келіп тұр ғой, сол көзқарасқа. Алыптардың ой елегіндегі ұқсастық мына дүниені Жаратушы құдіреттің бар екендігін айтып тұрғандай ғой...

– «Казахстанская правдадағы» мақаламның тақырыбын айттым ғой, «Конгениальность» деп. Былайша алғанда, данышпандық деңгейлестігі. Жалпы Абайдың аудармаларындағы бір ерекшелік мынау. Ол аударатын ақынымен үнемі жарысады, үнемі бәсекелеседі. Алады да «Пушкин былай деген екен, ал енді мен көрейінші» дегендей болады. Бәсекеге кәдімгідей түседі. Жай аудармашы ретінде емес. Бұл данышпандардың бойындағы бар қасиет, жарысу, бәсекелесу деген. «Конгениальность» деген сол. Мұндай жайлар Абайдың құдіретті талант екендігін көрсетеді. Ешкімнен тайсалмау – соның бір белгісі. Абайдың талғамы керемет. Мысалы, Лермонтовтан Абайдың аударғандары мына өлеңдер еді деп шағын жинақ шығарсаңыз, орыс оқырманы «Не деген талғамы ерекше адам, ең шедеврлерін дәл таңдаған екен ғой!» дер еді. Оның үстіне қазақы тілдің дыбыс үндестігіне байланысты аудармада құлпырып кеткен жерлер көп. Мысалы,

«Белеет парус одинокой

В тумане моря голубом!..». Ал Абайда:

«Жалғыз жалау жалтылдап

Тұманды теңіз төрінде».

«Ж-Ж-Ж, Т-Т-Т» деген әуезді естіледі, звукопись деген сол.

«Астында дария – көк майдан.

 Үстінде сәуле – алтын күн.

Қарашы, ол бүлік құдайдан,

Сұрайды дауыл күні-түн».

Сол заманда, өзінің алдында ешқандай үлгі жоқ, көзінің алдында үйренетін дүние жоқ кезде Абай осылай аударған. «Бұрын бәленше былай аударған екен» дейтін, тым болмаса нашар үлгі де жоқ қой, «Басқаша аудару керек еді» дейтіндей. Аударманың алғашқы үлгісін жасаған кездің өзінде біздің Абай ылғи шедеврлер шығарған.

– Сәуке, басқа тақырыптарды да қозғап қояйық. Журналистік жолыңызда талай танымал тұлғалармен сұхбаттастыңыз. Бәрі де «Егемен Қазақстанның» бетінде жария­ланды, кітап болып та шықты. Солардың ішінде қай адам, қай тұлға ерекше есте қалды, қандай ойымен, талғамыменен, түсінігімен таңғалдырды? Кімдерді ерекше атар едіңіз?

– Көп қой... Бір қызық жағдайды айтайын, есімде ерекше қалған. Атақты ­кинорежиссер Андрей Михалков-Кончаловскийге Мәскеуге барғанда зорға ­дегенде қолым жетті. Оның өзінде Ресейдегі елшіміз арқылы әйтеуір жолын таптым. Астанаға, қазіргі Нұр-Сұлтанға ұшатын күні түс қайта үйіне бардым. Содан әңгімені бастады дейсің. Ол жерден қайту керек. Қаланың сыртында «Николина гора» деген жерде Михалковтардың бұрынғы дворян имениесі бар. Қаладан 30-40 шақырымдай жерде. Қаланың іші толған кептелек, қонақүйге келу керек, қонақүйден шығу керек, Домодедоваға жету керек, регистрациядан өту керек. Бәрін есептеп тұрғанмын. Диктофоным бар. Нұреке, сенесің бе, ­талайды сен де көрдің ғой, ана кісі тура төрт ­жарым сағат сөйледі. Сондай білімді, сондай сөзшең адам, тоқтамайды-ау, тоқтамайды. Қолмен қимыл көрсетіп, сөзін тоқтатып, сұрақ қоймасаң тоқтамайды. Янушкевичтің Құнанбайды бұрап қойған сағат сияқты сөйлейді дейтіні бар еді ғой, тура сол. Басқасын былай қойғанда, қазақтың тарихын, Шоқанды, Абылайды айтқандарында таңғалдым. Тоқтамайды. Үш сағаттан кейін диктофонымдағы кассеталарым бітті. Арғы жағын жазған жоқпын. Қағазыма түртіп қоямын, бір сұрақтарды сұрап алам, өзіме керек дүниелерді. Енді тоқтата алсамшы. «Рақмет, сіздің көп уақытыңызды алдым» десем, «Жоқ, ештеңе етпейді, мен қолым бос адаммын, айта беремін» деп қояды. ­Содан кәдімгідей қысылдым енді. Елшіліктің берген машинасы қаңтарылып төрт сағаттан бері ол тұр. Өте шешен адам, өте білімді адам. Әрине, айтқанының бәрі бірдей алтын емес. Әйтсе де, танымы терең екені талассыз.

– Талай тақырыпқа қалам тарттыңыз ғой, соның ішінде кино өнеріне де көңіл бөлдіңіз. Көп дүниелерді зерттеп, талғап жаздыңыз. Қазақ оқырманының жүрегіне жететіндей етіп шығарған дүниелеріңіз көп. Осы біздің қазақ киносы қазір қандай күйде, қайда барамыз? Ұлттық кино деген, ұлттық мұрат деген осы біздің фильмдерде қашан көрініс табады? Қалай елдік мұратта қызмет етеді біздің киномыз?

– Бұл енді жүрек ауыртатын мәселе. Бір ғана жағдайды айтайын. Қазір орыстілді сценарий жазылғандықтан, орыстілді режиссер түсіргендіктен, орыстілді актерлер түскендіктен қазақша түсірілетін фильмдердің үлес салмағы бұрынғыдан өсіп отырған жоқ. Содан кейін тағы бір келеңсіздікті ауызға алайық. Екі тілді фильмдер шығатын болды. Бұл өнердің табиғатына жат нәрсе. Өздерінің айтатындары болатын ана жылдары, өмірде солай ғой, біреуіміз бір тілде сөйлейміз, біреуіміз бір тілде сөйлейміз деп, осыны негіздегенсіп. Қазір кей фильмдерде қай актер орысшаға бейім болса, ол орысша сөйлейді, қай актер қазақшаға бейім болса, ол қазақша сөйлейді. Атасы мен әжесі балаларымен, немерелерімен отырған сценада орысша сөйлеп келеді де, арасында «Қарағым-ай» деп қояды. Ол не деген сөз? Өздерінше фильмге ұлттық колорит бердік деп ойлайды. Ал, шын мәнінде, бұл олардың орысша сөйлеп отырғандығын бұрынғыдан да бадырайтып көрсетеді. Одан да фильмнің таза орыстілді болғаны жақсы. Бір тілде түсірілгені. Демек, оны орыстілді нұсқасы деп қараймыз сонда. Кейін дубляжы жасала берсін. Ал кейіпкерлері орыс тілінде сөйлеп отырған фильмге қазақ сөздерін қосқан кезде экрандағы өмірдің орыс тілінде жүріп жатқандығы, тағы да айтамын, бұрынғыдан да бадырайып көрінеді. Бұл бір ауру. Басқа нәрселер де көп. Осыны кино жөніндегі ведомствоаралық комиссияның мүшесі ретінде де айтамыз, рақмет, пікіріміз мүмкіндігінше ескеріліп жүр. Мүмкін болғанынша қазақы табиғатқа бейімделетін фильмдерді түсіру жөнінде соңғы жылдарда министрлік ұстанған бағыт дұрыс. Біз оны қолдаймыз.

– Тағы да Абайға оралайық. Абай ­туралы түсірілген киноларға көңіліміз толмайды. Ертеректе түсірілген «Абай» фильмінің өзі, ақ-қаралы лента болса да, жанымызға жағады. Сол заманның табиғатына да жақын, ­адамына да, қоғамына да, тігілген киіз үйімен болсын, мінген атымен болсын, әлгі даланың көрінісімен болсын, бір табан жақын. Әрине, Абайды әркім-ақ түсіргісі келеді. Мен кезінде естідім, Шәкен Айманов та «Абайға» дайындық жасап, «Абылай мен Абайды түсіру арманым» деген екен. Шәкендер Абай заманына бізден гөрі жақын ұрпақ қой. Біз енді одан алыстадық. Қазір ғылым мен техниканың бәрі дамыды, дегенмен, Абай әлемін түсінуге, Абайдың жанына үңілуге бел байлайтын ­режиссер бізден шыға ма? Шыққан күнде де сол фильм арқылы біз Абайды тани аламыз ба, біле аламыз ба?

– Жоқ, ол өте қиын міндет. Жалпы парадокс десеңіз де айтайын, Абай туралы фильм керемет болып шықпайды. Мысалы, сіз Пушкин туралы керемет фильм көрдіңіз бе? Көрген жоқсыз. Лермонтов туралы керемет фильм көрдіңіз бе? Көрген жоқсыз. Ондай фильмдер жоқ. Ондай фильмдер болмайды да. Өйткені ұлы тұлғалардың драмасы, күйзелісі, қуанышы сюжеттен көрінбейді. Олардың бәрі жүректе, ойда, сезімде өтіп жатады. Ал оны экран бере алмайды. Экран қимылға, сюжетке құрылады. Оқиғаға құрылады. Данышпандардың өмірі, әдетте оқиғаларға бай болмайды. Кейбір фильмдер болуы мүмкін, мысалы, Грибоедовтың елшілікте өлтірілуімен аяқталатыны сияқты драмаға құрылатын. Кинода ойдың азабын экранда беру бір азап. Сондықтан бұл бағыттағы ізденістер еш уақытта дөп жеріне жетпейді деп осы бастан айта беруге болады. Өйткені ой адамын, әсіресе Абайдай ой адамын көрнекі күйде көрсету өте қиын. Қадыр ағамнан қалған сөз жоқ қой. Бір өлеңінде Қадыр Кәкімжан Наурызбаевтың Абай ескерткішін айтады. Анаусы қайда, ­мынаусы қайда, ойы қайда, сезімі қайда, ызасы қайда, басқасы қайда деп келеді де: «Тіл бітіріп сөйлеткен тасты мына, Кінә қойман шебердің жастығына. Ойдағыдай шықпаса мүсінші емес, Ұлылығы Абайдың басты кінә» деп бітіреді. Әйтпесе, тамаша ескерткіш қой. Бірақ бәрібір ұлылықты толық жеткізе алмай жатады, толық жеткізілуі мүмкін де емес. Сондықтан жаңағы Қадырдың сөзін сәл бұрып салсақ, «Ойдағыдай шықпаса режиссер емес, ұлылығы Абайдың басты кінә» болады...

– Рақмет, Сәуке. Хабарымыздың бітетін уақыты келді. Мазмұнды, жақсы әңгіме болды. Жаңа көзқарас, тың ой айтылды. Тыңдап, ерекше сүйсініп отырмын. Абай әлемі шын мәнінде тұңғиық әлем. Жұмбақ әлем. Құпия әлем. Абайдың ұлылығы сонда болуы керек. Біз Абаймен бірге жасай береміз. Әр қазақтың баласы Абайды түсінуге, Абай алдында есеп беруге, Абай айтқан аманатты адал атқаруға мүдделі болсын.

 Бет қатталып жатқанда:

ҚР Президенті Қ.Тоқаевтың Жарлығымен Абдрахманов ­Сауытбек Абдрахманұлына «Абыз Әбіш» зерттеуі үшін ҚР Абай атындағы әдебиет пен өнер саласындағы Мемлекеттік сыйлығы берілгені белгілі болды. «Ана тілі» апталығы ұжымы қаламгерді осы жоғары марапатымен құттықтап, шығармашылық табыс тілейді.