• Тіл
• 04 Қаңтар, 2013

«Мен қазақтың баласы!»

Жуықта бір алқалы жиынға қатыстым. Бірқатар басшылар мен белгілі мамандар, ғалымдар баяндама жасады. Олардың кейбіреуі болмаса бәрі түгел дерлік қазақ болса да баяндамаларын орыс тілінде жасаумен болды. Ал алқалы жиынға қатысқандардың бәрі дерлік, тіпті 99 пайызы қазақтар деуге болады. Солай болса да жиын­ды басқарушы сөзін біресе қазақша, біресе орысша айтудан жаңылмады. Тыңдаушылардың алдыңғы қатарындағы шеткі орындықта белгілі қайраткер, қазақ тілі десе жүрегін жұлып беруге даяр әйгілі Асылы ­Осман отырған еді. Баяндамалар жаппай орысша жасалғанына ол ренжіп әрі таңырқап «Елбасымыз 2020 жылдың бедерінде жас­тар жаппай қазақша сөйлейтін болады» дегенін бұл шіркіндер неге ұғынбайды екен? «Балық басынан шіриді» деген осы-ау!» деп сөйлеп қояды. Жиналысты жабар алдында жүргізуші: «Тағы кім сөйлегісі келеді» деп залға шола көз тастады. Асылы қолын көтеріп «Мен сөйлеймін» деп еді, оны байқамады ма, әлде жорта көрмеген болды ма, жүргізуші жиналысты жабық деп жария­лады. Ал Асылы болса: «Қап, мұндай жиындарды бастан-аяқ қазақша өткізу жөнінде жетесіне жеткізе айтайын деп едім» деп қынжылысын білдіре сөйлеп қояды. Бұларға баяндаманы «Қалай да орыс тілінде жаса» деп ешкім бұйрық бермеген болар. «Тәуелсіздік алғанымызға 20 жылдан асты» деп жүрміз ғой. Ол кезде мектеп есігін ашқан балалар қазір жоғары оқу орнын бітіріп, қызмет етіп жүр емес пе? Ал қазақ тілін үйрену мәселесі әлі де мәз болмай жүргені таңданарлық-ақ жайт қой. Тіпті қазақшаға бет бұру былай тұрсын, балаларын орыс мектептеріне беру, жиындарда, ойын-тойларда да қазақтардың орысша сайрауы үдемесе бәсеңдер емес. Тіпті қазақ тілінде жүргізілетін телехабарға қатысқан кейбір қазақтар қазақша білсе де хабардың қазақ көрермендеріне арналғанын, қазақ халқын құрметтеу азаматтық парызы екенін мүлде ұмытып, орысша сайрағанына наразы болған көрермендердің хаттары редакцияға жиі келетін болды. Мұндайлардың өзі жетесіз болсын-ақ дейік, ал телеарналар басшылары қазақша хабарларда орыс тілінде сөйлеуге жол беретіні де таңданарлық. Тіпті кейбір қазақ жастары «қазақ тілін үйрену қиын» деп, ауызы-мұрны қисаймай, жұрт алдында ділмарситынын қайтерсің. Мұндайлардың ата-аналары болса «Кезінде орысша оқыдық, енді қазақша үйрену бізге қиын» деп ақталған болады. Жалпы осындай жайттардың салдарынан қазақ қоғамында орысшаға бейімделу күшейіп бара жатқаны да таңдандырады. Көптеген мекемелерде, тіпті мемлекеттік органдарда басшылар мен қызметкерлердің бәрі дерлік түгел қазақ болса да қызметті орыс тілінде атқаратыны, іс-қағазын орыс тілінде жазатыны да жиілеп бара жатқан секілді. Неге бұлай? Бұған әркім әртүрлі жауап беріп жүр. Ал мұның түп-тамыры қазақ қоғамында әсіресе ықпалды, беделді орындарда жүргендердің өзінің ұлтына деген сүйіспеншілігі бәсең болғандықтан емес пе екен?!

Ей, тәкаппар дүние! Маған да бір қарашы. Танисың ба сен мені? Мен қазақтың баласы! – деп дауылпаз ақын Қасым Аманжолов жырлағандай, жалпы алғанда «кім болсын өз ұлтын беріле сүйіп, қасиет тұтса, өз ұлтының шынайы патриоты болса, өзінің ана тілін білуге құштар болады, өзінің ана тілінде сөйлеуді мақтан тұтады» дегендей пікір бекер айтылмаса керек. Бұған мысал ретінде өзім құлағыммен естіп, көзіммен көрген оқиғаны айтсам да ұғынықты болар. Мен жас кезімде, 25-30 жас шамасында республикадағы ең ірі баспа – «Қазақстан» баспасында қоғамдық-саяси әдебиет редакциясында редактор болып қызмет еткен едім. Сол кезеңде өлеңдер жинағымызды «Жазушы» баспасына тапсыратын едік. Ондағылар қабылдап алып, «келер жылы келіп білерсің» деген соң кете баратынбыз. Қолжазбаны тіркету, оның жайын қадағалау дегенді біле бермейтінбіз. Келер жылы келсек, қолжазбамыз жоқ болып шығатын. Бірде осындай шаруамен Жазушылар одағына келіп, іздеген адамымды таба алмай бір кабинетке, сірә, «Жұлдыз» журналының редакциясы болса керек, кіріп сұрастырып тұр едім, есіктен еңгезердей болып ақын Мұқағали Мақатаев кіріп келді. Отырғандар «Мұқа, жоғары шық. Иә, не болды?» деп жапырыла сұрақ қойып жатыр. Отырғандардың арасынан өзім сырттай білетін сүйікті жазушы Мұхтар Мағауинді және сол кезде аты шыға бастаған Төлен Әбдіковты танығаным есімде. Мұқағали өте көңілді көрінді. «Қатырдым!» деп бас бармағын шошайта жауап берді. – Иә, не болғанын толық айтсаңшы. Неге шақырыпты? – деп жамыраса сұрап жатыр. – Барған бетте-ақ менен «неге ренжулі болып жүрсің? Қандай талап-тілегің бар?» деп дөкейіңнің өзі бірден іске көшті. – «Баспанаң бар ма? Пәте­ріңді кеңейтейік пе?» деп қояды. Мен: – Пәтерім бар, кең, одан зәрулік көрген жоқпын. Жинағым шықпай жатыр ғой, – деп едім, ол: – Қандай тілегің болса да орындаймыз. Жинағың толық шығады, қазір дереу баспаның директорына көзіңше телефон шалайын, – деп телефон соғып, «Мақатаевты ренжітпей, жинағын толық шығарып беріңдер» деп тапсырма берді. Сонан кейін: – Тағы қандай тілегің бар? – деп тағы сұрады. Мен: – Баспаның бас редакторын орнынан алыңыз, менің жинағымды қысқарта береді, – деп едім, ол қарқылдай күліп: – Мұның дәл саған қатысы жоқ қой, – деп арқамнан қағып шығарып салды. Сірә, Мұхтар Мағауин ғой деймін: – Михаил Ивановичтің өзі қазақша біледі деп естиміз ғой, қазақшасы қалай екен? – деп сұрап еді, Мұқағали: – Қазақша ұрып тұр! Тіпті қазақтың жалпақ тілімен сөйлегеніне таңданып-ақ қалдым, – деп еді, отырғандар «Шынында да нағыз патриот қазақ екен» деп ризашылығын білдіріп жатты. Мен сол кездегі Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті үгіт және насихат бөлімінің меңгерушісі Михаил Иванович Есенәлиевтің ақын Мұқағалиды арнайы шақырып, қамқорлық жасағанын шамалап ұққандай болдым. Мұқағалиды оның арнайы шақыртқанынан мұнда отырғандар алдын ала хабардар болғанын олардың сөздерінен аңғардым. Есенәлиев туралы бұған дейін де біраз әңгімелерге қанық болғанмын. «Қазақстан» баспасында зейнетке шыққан облыс, республика басшылығында істегендердің де кітабы басылатын. Олар редакцияға жиі келетін. Олардың бәрін дерлік бөлім меңгерушісі, белгілі журналист Жүніс Ыбыраев жақсы танитын. Олар келген сайын өздерінің бастан кешкен оқиғаларды да әңгімелейтін. Қолжазбалардың орыс­шасының редакциясын бөлім меңге­рушісінің орынбасары Николай ­Исаевич Кольточник деген журналист басқаратын. Ол Ұлы Отан соғысына қатысқан авиация подполковнигі болып зейнетке шыққанын айтатын. Оның ұлты еврей еді. Жасы егде тартқанына қарамастан, иврид тілін үйреніп отыратын. Бірде ірі қызметте болған бір автор келіп, Жүніс Ыбраевпен әңгімелесіп отырғанда Николай Исаевичтің еврейше сөйлеуді үйреніп отырғанына орай осы Есенәливтің өмір жолы туралы сол автордың айтқан әңгімесі есімде қалыпты. М.И.Есенәлиев бала кезінде жетім қалып, балалар үйінде тәрбиеленген екен. М.И.Калининнің есіміне орайлас­тырып, Есенәлиевтің есімін балалар үйінде Михаил Иванович деп жазған екен. Оның іскерлік қабілеті жасынан байқалса керек. Украинада Киев обком комсомолының басшылығына дейін көтеріліпті. Сол кезге дейін ол өзінің ұлтының кім екенін білмесе керек. Киевтегі балалар үйіне оның құжаты Қазан қаласынан келгенін анықтайды. Сөйтіп, өзін татармын деп ойлапты. Бірде демалыс алып, Қазан қаласына келіп, архивтен іздестіріп өзіне байланысты құжатты тауып алады. Сөйтсе ол мұнда Қазақстанның батысындағы бір ауданнан келгенін біледі. Іздестіре келіп, ақыры қай ауылда туғанын анықтап сонда әдейі келіпті. Ауылға келген соң, өзінің әкесі Есенәлі туралы сұрастырса, бірнеше қарттар оны бас сап, құшақтап көрісіп, жыласып «Қарағым сенен ойда жоқта айырылып қалғанымызды кешіргейсің» дегендей сөздерді айтады. Ауыл адамдары «Есенәлінің баласы табылды!» деп бір-бірінен сүйінші сұрасып, кішігірім той жасаған көрінеді. Өзінің туыстарын тауып, қазақ екенін білген соң, ол сол облысқа қызметке сұранады. Д.А.Қонаевтың қамқорлығының арқа­сында облыста жауапты қызмет атқарып, іскерлік көрсеткен соң Орта­лық Комитетке қызметке өсіріліпті. Осы кезеңде М.И.Есенәлиев жатпай-тұрмай қазақ тілін үйреніп алса керек. Ол кезде іс-қағаздары тек орысша жазылып, қызметтің бәрі орыс тілінде атқарылғанына қарамастан, Есенәлиев қазақ тілін айтарлықтай жақсы үйреніпті. Кейін оның жұрт алдында қазақша еркін сөйлегенін сан рет естідік. Тіпті өзімен тікелей қазақша әңгімелескен де едім. «Қазақ әдебиеті» газетінде қызмет еткен кезде оның мақалаларын газетке басуға да әзірлеген болатынмын. Сонда оның тек сөйлеуге ғана емес, қазақ тілінде жазуға да машық болғанына тәнті болған едік. Міне, өзінің ұлтын шынайы сүйе білген патриот адам есейген кезінде ана тілін қиынсынбай меңгеретініне және ана тілінде сөйлеуді мақтан ететініне осы кісінің өмірі арқылы көзім жеткендей болды. Екінші мысал. Қазақ мемлекеттік қыздар институты (қазір университет) жанындағы әйгілі «Айгүл» ансамблін ұйымдастырушы Марат Балтабаев та М.И.Есенәлиев секілді Украинада Киев балалар үйінде тәрбиеленіп, есейген соң Қазақстанға келген еді. 1980 жылдары «Өнерлі өрге жүзер» деген кітап жазған едім. Сол кітапта «Әлемді шарлаған ансамбль» деген бөлімде М.Балтабаев туралы былай деп баяндаппын: «Ержетіп, әскери міндетін өтеп жүрген кезінде Киев қаласындағы музыка училищесін бітіріп алған соң, Москваның мәдениет институтында оқу Маратқа сонша қиынға түскен жоқ. Алайда жас жігіт белгілі мақсат ұстана алмай киналатын-ды. Оқу бітірген соң Ленинградқа немесе Киевке кететін болармын деп ойлайтын. Өстіп жүрген жас жігіттің алдынан ойламаған жерден ару арманы бала қырандай биікке бір-ақ самғайды. Сөйтіп, тып-тыныш бұйығы өмір кешіп жүрген балаң жігіт аяқастынан күрт өзгереді. Москвада оқып жүрген қазақ жаста­ры ұйымдасып концерт қоймақшы бола­ды да, оның көркемдік жағына жетекші­лік етуге музыка маманы ретінде Маратты шақырады. Әуелінде жасқаншақтап бастартқан Марат, міне, тұла бойлары тұнып тұрған өнерге, жүректері жалынға толы құрбы-құрдастарының ортасында қазақ музыкасын үйреніп отыр. Оны айнала қоршап отырған жастар өздерін таныстырып, қазақ тілінде әлденені айтып, дуылдасып жатыр. Айналасы әсем әнге, сыңғыр-сыңғыр күлкіге, әзілге толып кеткендіктен бе, жоқ әлде, өзі бейхабар болып келген қазақ тілін естігендіктен бе, Мараттың өн бойын қуаныш билеп, жүрегі аузына тығылды. «Шіркін, ана тілін білген адамдар қандай бақытты» дегендей оймен әрбірінің жүзіне жаутаңдап қарай береді. – Марат, тіл білмеймін деп тартынба. Сен үшін қазақ музыкасына түсінік беріп жатудың керегі шамалы. Оның сырын бізден гөрі өзің де жақсы аңғарарсың әлі-ақ, – деп қояды концертті ұйымдастырып жүрген, өзге жастарға қарағанда ерекше байсалды келген, орта бойлы, шымыр денелі, кең маңдайлы, торсық шекелі, көзілдірікті қазақ жігіті. – Ұйымдастыру жағын өзіміз-ақ ыңғайлай береміз... Қазақ музыкасын түсінуді қойып, әуезді әндерді төгілтіп айтып жатқан құрбы-кұрдастарының дауысын, домбыраның күмбірлеген үнін естіген сәтте-ақ ыстық сезім Мараттың жан-жүрегін елжіретіп әкетті. Өмір бойы іздеп таба алмай жүрген белгісіз бір аңсар көңіл төрінде асыр салып, ­буын-буыны дірілдеп, Марат дереу нота қағазына үңіліп, баянмен қазақ әуенін құйқылжытып ойнап ала жөнелді. Ол өмірде тұңғыш рет өнердің киелі қасиетін сезінгендей күйде. Көкірегінде ләззат толқыны тербетіліп, әлдеқандай аңсар сезім тасқыны үйіріп әкетіп барады. Қазақ музыкасы оны сонау сәбилік шағына жетелеп ала жөнелгендей. Көңі­лінде сағыныш сазы сыңсыйды. Сарыар­қаның саумалды белестері, Көрікті Көкше, жәннат Жетісу, асыл Алтай, ару Алматы қол бұлғап шақыр­ғандай. Көз алдына ана жүзі елес бергендей. Енді бір сәт музыкант жігіттің жанарынан бір тамшы жас үйіріліп келіп, үзіліп түсті. Бұл – өз бетімен түлеген жас қыранның көптен аңсаған асқақ биіктерге алғаш рет самғап ұшар алдындағы дүр сілкінісі сияқты, терең құздардағы жақпар тастар арасында лықсып тұрған бала қайнардың бұрқ етіп көзін ашқаны іспетті шалғайда жалғыз өскен жас адамның туған еліне, туған жеріне деген, өз халқының өнеріне деген махаббатының лап етіп жанғаны болса керек. Сөйтіп, қазақ музыкасына деген ға­шықтық сезім оны өз халқының тарихына, өміріне, өнеріне, тіліне деген сүйіспеншілікке, ынтызарлыққа, ізде­ніске түсіріп, арман атты арғымақтың жалына қол создырды. Ол Москва кітапханаларынан қазақ елі, өнері жайлы әдебиеттерді қызыға, құныға оқыды. Казақ әуендері өрнектелген нота қағаздарын басына жастап ұйықтады. Таңертең ұйқыдан тұра сала, денешынықтырудан бұрын нота қағазына үңіліп, өзінің туған елінің сыр-сипатын шертетін әуендерді айтуды әдеттенді. Орысша-қазақша сөздікті ежіктеп оқып, ана тілін құштарлықпен үйрене бастады. Өзімен бір бөлмеде тұратын моңғол жігіті Дегур Сурен мен орыс жігіті Геннадий Барошковқа қазақ елінің ұлылығы, өнері жайлы мақтана айтатын болды. Өнерпаз достарымен бірге еліміздің көптеген қалаларын аралап, концерт қойып жүрген кезінде өзге халықтарға қазақ музыкасының қалай әсер ететінін жіті қадағалап, ұлттық өнердің болашағына қызыға көз тікті. Туған елінің өнеріне өз үлесін қосуды арман етті. Осы бір арман жетегі оны Алматыға, Қазақтың қыздар педагогикалық институтына алып келді. Институт коллективі Маратты сырттай жылы қарсы алғанымен де, оған ешқандай үміт арта қоймады. «Қазақ тілін шала-шарпы білетін жас жігіт студент қыздарға қандай үлгі-өнеге көрсете алмақ» дегендей пікір айтушылар да аз болмады. Мараттың да жұмыс орнына көңілі толмады. Оның негізгі ой-мақсаты қазақ жастарының вокалдық-аспаптық ансамблін құру еді. Қас қылғандай, тек қана қыздар оқитын институтқа тап болды. «Қыздармен қоса жігіттердің дауысынсыз ансамбль жасау мүмкін емес» деген оймен ыңғайы келсе, өзге мекемеге ауыспақ та болды. Өстіп селсоқ жүрген жас маманға институт басшылары көркемөнер үйірмесін басқаруды жүктеді. Мұның өзі де оған деген құрмет көрсету, үміт арту емес еді. Ырду-дырдуы мол мазасыз жұмыс деп байырғы беделді мамандар осы істен ат-тонын ала қашқан соң ғана көркемөнерпаздар жұмысы өзіне тиесілі болғанын Марат та сезінді. Алайда өзіне жүктелген міндеттен бастартуға да болмайды. Сөйтіп, ол іске селсоқ кірісті. Өнер сайы­сына студенттерді әзірлеп, өз білгенін қыздарға үйрете бастады. Күндер өте берді. Марат бірте-бірте осынау мазасыз істі қызыға атқаратын болды. Кара торы, қара көз, талдырмаш келген қазақ қыздарының ұяңдығы, биязылығы, барынша адал, ақкөңілділігі Маратты қайран қалдырды. Оны қазақ қыздарының сырттай байқала бермейтін ішкі сұлулығы, табиғи әсемдігі сүйсіндірді. Қарақат көз қыздардың білімге, өнерге деген ынтызарлығы оған ерекше әсер ететін болды. Білімді адамдарды, өнерлі жандарды қазақ қыздары ерекше құрметтейтінін Марат жиі байқайтын еді. Қазақтардың не себепті өнерлі халық болғанын енді өзінше топшылады. Тек ел таныған Күләш, Дина, Сара сынды ірі тұлғалар ғана емес, барша қазақ қыздары ән мен күйге бейім екен-ау дегендей ойға тірелді. Тіпті өзінің анасының да суырыпсалма ақын, әнші болғаны есіне жиі оралатын болды. Өзінің де өнер жолына түсуінің себебі ата-бабадан келе жатқан мирас болар деп болжады. Сөйтіп, өз халқына, қазақ қыздарына ерекше құрметпен қарады. Дарынды жастардың өнері қалың елге танылмай, күндердің күйбеңі жетегінде кете баратын жайларға да ой жіберетін болды. Не түрлі өнерлі қыздар институт сахнасынан әрі бармай, оқу бітіріп ауылға қайтатынын өз көзімен көріп те жүрді. Егер де өнер жолына бау­лыр болса, олардың ішінен ел таныр өрендер шығатынына да сенді. Осындай көптеген толғаныс жаңа ой, жаңа мақсат туғызды. Москвада жүргендегі студенттік қиялы қайта бас көтерді. «Тек қыздардан ансамбль ұйымдастырып көрсе... Қазақ қыздарының өнерін Одаққа, тіпті шетелдерге танытса...». Осы бір жалт ете қалған арман ұшқыны бар еркін билеп алып, терең толғандыра бастады. Сөйтіп, өзге мекемеге ауыссам деген ойды жайына қалдырды да, жаңа бір іске бекем бел буды. (Қуанбек Боқаев. «Өнерлі өрге жүзер» Алматы, «Қазақстан» баспасы 1980 ж. 36-38 беттер) *** Осы кітап жазылған кезде Мәскеуде Мұрат Әуезов, Советқазы Ақатай се­кілді жастар ұйымдастырған «Жас тұл­пар» ұйымы туралы жазуға тыйым салынған болатын. Марат ­Балтабаев «Жас тұлпардың» мүшесі болған еді. Осы шығармада суреттелген «Жас тұлпар­дың» басшысы Мұрат Әуезов еді. «Жас тұлпар» қуғындалғаннан соң Марат Балтабаев Алматыға келіп «Айгүл» вокалды-инструменталды ансамбль ұйымдастыруының ерекшелігін де айта кетелік. Қазақ әндері мен күйлерін шетелдік музыка аспаптары арқылы орындау қазақ өнерін заман ағымына, барша халықтардың талғамына орайластыра өңдеу тамаша нәтиже бергенін өмір көрсетті. Бұл ретте «Досмұқасан», «Айгүл» ансамбльдерінің музыка әлеміндегі ерекшелігі қазір үлгі-өнеге етуге лайық бастама деуге болады. Бұлай дейтініміз, бұл күндері шетелдің музыка аспаптарымен шетелдік сазгерлердің туындыларын орындауды жақсы жетістікке балап жүргендей көзқарас белең алып барады. Мұның қазаққа да, шет жұрттарға да берері, пайдасы шамалы десек жаңсақ айтқандық болмас. Өйткені шет жұрттар өздерінің музыкалық шығармаларын орындаған өздерінің өнерпаздарының өнерін қашан да жоғары бағалайтыны сөзсіз. Ал екіншіден, қазақ әншілері мен сазгерлерінің шет жұрттар әндері мен саздарын ғана орындауы қазақтың музыка өнері дамымаған, жұтаң дегендей ойға жетелейді. Ал қазақта мыңдаған ән-күйлер ғана емес М.Төлебеав пен Е.Брусиловскийден бастап, Ғ.Жұбановаға дейін әйгілі сазгерлер жазған Батыстың шығармаларынан кем емес классикалық шығармалар – симфониялар мен поэмалар, романс­тар, сиюталар қаншама десеңізші! Ал үшіншіден, қазақ ән-күйлерін, әсіресе қазақ халқының ән-күйлерін шетел аспаптарымен орындау шет жұрттарға қазақты танытудың, қазақ өнерін насихаттаудың ең тиімді тәсілі болмақ. Міне, осыны Марат Балтабаев терең ұғынған болса керек. «Айгүл» ансамблінің репертуарына сараптау жасасақ, мұнда тіпті тоқсан пайыздан астамы тек қана қазақтың халықтық ән-күйлері деуге болады. Әрине, қазіргі жұлдыз атанып жүргендер секілді музыка сазын өзі жазып, ансамбльге орындатып өзін әспеттеп, насихаттау ол үшін қиын болмас еді. Алайда Марат Балтабаев мұндай мақтансүйгіш қасиетті бойына дарытпаған. Өзінің халқының өнерін өзінен де, өзгелерден де жоғары ұстап қасиеттегені даусыз. Ол «Айгүл» ансамблінің орындалуына арнап «Тек қана қыздар» деген ән жазыпты. Бұл ән «Айгүл» ансамблінің ерекшелігін ұқтыратындай қажеттіліктен туындаса керек. Бұл әннің сапалық деңгейіне қарасақ, Мараттың кәсіби түрде ән-күйлер шығаруға қабілеті жететінін білеміз. Алайда ол мұндай жолды ұстануды ойына да алмаған секілді. Оның барлық ой-арманы қазақтың музыка өнерін қазіргі заман талғамына орайластырып насихаттау және шет жұрттарға өз халқының музыка өнерінің ғажайып табиғатын ұғындыру болғаны өз алдына бір төбе әңгіме. Бір сөзбен айтқанда, Марат Балтабаев өзінің халқын, қазақтың тілі мен өнерін шынайы беріле сүйіп, қасиеттеген нағыз ұлт патриоты бола білді десек асырып айтқандық болмас. Кейін Марат қазақша жатық сөйлейтін болды, профессор, ғылым докторы атанды. Қайтыс болар алдында ол ата-анасының Павлодар облысы Ертіс ауданында өмір кешкенін де зерттегенін, әкесі Хамит Балтабаев Риддерде Д.А.Қонаевпен бірге еңбек еткенін де әңгімелеп еді. Жалпы оның өмірі мен өнері үлгі-өнеге етуге лайық екені шүбәсіз. Сондықтан Алматыда бір көшеге есімін беру, өзі қызмет еткен оқу ордасында есте қалдыру шаралары, еңбектерін насихаттау жолдары қарастырылғаны да ләзім болар еді. Сондай-ақ М.И.Есенәлиевтің де өмір жолдарын, патриоттық ұстанымын насихаттау, осы секілді өнегелі адамдар жөнінде фильмдер жасаудың да маңызы зор болатыны түсінікті. *** Бұл күндері «жас кезімізде орысша оқыған едік, есейген соң қазақша үйрену мүмкін емес» дегендей сөздерді жиі естіп жүрміз. Мұндай сылтау өз ұлтын қадірлемеу, өзге ұлттарға қарағанда өз ұлтын кемшін санау көзқарасынан туын­дайтын болса керек. Міне, нақ осындай ұстаныммен жиындарда, телеарналарда, көпшілік алдында, әсіресе, балалар мен жасөспірімдер алдында қазақ тілін менсінбей, орысша сүйреңдеп сөйлеуді мақтан көретін қазақтардың қай-қайсысын болсын қазақтың патриот азаматы емес деуге болады. Жалпы, ана тілін білу, өз ұлтының патриоты болу сезімі бала кезінен отбасынан басталатыны жөнінде ойшылдар мен педагогтар аз айтқан жоқ. Шынында да солай. Егер баланың ата-анасы ұлтының шынайы патриоты болмаса, бала есейе келе өз ұлтын қасиеттемейтін, өзінің ана тілін меңгеруді мақтан етпейтін, тіпті ана тілін мүлде білгісі, үйренгісі келмейтін мәңгүрт азамат болып қалыптасатыны жөнінде де пікірлерді де естіп жүрміз. Егер баланы жастай өзінің ана тілін сүюге, өз ұлтын қасиеттеп мақтан тұтуға тәрбиелесе, өсе келе ол қандай бөгде тілде оқып, білім алса да өзінің ана тілінде сөйлеуден жаңыла қоймайды екен. Орыс мектептерінде оқып жүрген грузин, чешен, өзбек балалары өз тілінде еркін сөйлейтінін байқауға болады. Жалпы қазақ балалары арасында да осындай жайттарды ұшырастыруға болады. Осыған орай, өзімді таңдандырған бір оқиғаны да сөз реті келгенде баяндай кетейін. Мұнан біраз жыл бұрын генерал Абай Тасболатов Алматыдағы әскери академиясының бастығы болған кезде одан сұхбат алмақшы болған едім. Телефон шалып хабарласқанымда «Бүгін уақытым жоқ, ертең бізге Парламент депутаттары келеді. Солармен бірге оқу орнымызды аралап, кеңінен танысқаныңыз жөн болар. Сонан соң сұхбаттасайық» деді. Ертеңінде таңертең ертелетіп академияға келдім. Парламенттің бір топ депутаттарымен бірге оқу орнын араладым. Әскери академия дегеніңіз кішігірім қалашық дейтіндей бірқатар ғимараттары бар, іші ат шаптырымдай екен. Абай Тасболатов депутаттарды бастап, ғимараттардағы оқу орындарын, қару-жарақтарды, зертханаларды, сабақтың қалай жүретінін оларға кешке дейін таныстырды. Сонда бір байқағаным, әрбір зертханада, дәрісханада ұстаздар мен қызметшілер қазақ болса, генерал қазақша сәлемдесіп қалайда қазақша бір-екі ауыз тілдеседі де, ал орыс болса орысша сөйлеседі екен. Депутаттар кеткеннен кейін әскери академияның бастығы «қазір кеш болып кетті, ертең кеңінен сұхбаттасайық» деді. Ертеңінде кабинетіне келсем, қолында домбырасы бар, қазақ шапанын иығына жауып, ол мені қарсы алды. Академия туралы, еліміздің әскери күші туралы әңгімеден соң, оның өз өмірін сұрастыра бастадым. Ол Солтүстік Қазақстан облысын­дағы қазағы сирек, орысы басым бір ауылда туып, өсіпті. Ауылдағы орыс мектебін бітірген соң, Ташкенттегі әскери училищеге түскен. Әскери қызметтен кейін Мәскеуде әскери академияда оқып, өмір бойы әскери қызметте келеді екен. «Өмір бойы қазақ ортасында болған жоқпын» дейді сөз арасында. Ал өзі қазақшаға судай. Еркін сөйлейді. Менің таңданғаным сондай, ол тіпті қазақша домбырамен ән айтып, өлең-жырларды жатқа оқыды. Тіпті өзі қазақша өлең де шығарады екен. «Мәскеуде академияда оқып жүргенде көркемөнерпаздар байқауында қазақша киініп, домбырамен қазақша ән айтып, талай рет жүлде де алып жүрдім» деп онысын мақтана айтып қояды. Бұл күндері есімі халқымызға кеңінен таныс генерал Абай Тасболатов Парламент депутаты болып жүргені баршаға мәлім. Мені таңдандырғаны, өмір бойы қазақтың ортасында жүрмеген, қазақша оқымаған оның қазақ тілін ұмытпай, тіпті еркін меңгергені болды. Мұның өзі бала кезінде, отбасында өз ұлтына деген сүйіспеншілік сезімін, қазақтың салт-санасын, тілін, өзге де құндылықтарын зердесіне терең сіңіргеннен болса керек. Ал Қазақстанда тұрып, қазақ ортасында жүріп, қазақша сөйлей білмейтін қазақ балаларына, жалпы қазақ жастарына қынжылмасқа бола ма?! Сірә, мұның бәрі үй тәрбиесінен, ата-анасының бала­сына өз ұлтын қасиеттеуді санасына сіңі­рмеуден болса керек. Сондықтан мұндайлар есейген кезеңінде де қазақша білуге бейімделе қоймайтын көрінеді. Мұндайлардың кеуде қағып «еліміздің, ұлтымыздың, қазақтың патриот азаматымын» деген сөзіне өз басым илана қой­маймын. Шынында да солай емес пе?!