• Қоғам
• 24 Қаңтар, 2013

Дұрысы қайсы, бұрысы қайсы?

Соңғы кездерде бұқаралық ақпарат құралдарында сөздердің жазылуы мен айтылуына байланысты әрқилылық етек алып барады. Ауылшаруашылығы деген сөзді бірге жазған дұрыс па, бөлек жазған жөн бе? Шекара ма әлде шегара ма? Қырқүйек пе, қыргүйек пе? Сөздіктердің өзінде бірізділік жоқ. Кейінгі кездері «Лингвистикалық сөздіктер мен анықтағыштар жоқ», жазу-сызуды реформалау «керек», емле ескірді, т.б. уәждер мен сыныққа сылтаулар көп айтылады. Қазақстан Респуб­ликасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің тапсырысы бойынша Тіл білімі институты әзірлеп, 2005 жылы «Тілтаным» сериясымен «Арыс» баспасынан шыққан «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі» бұл саланы бірқыдыру ретке келтіргендей болатын. Онда талас сөздер шегара, қыргүйек түрінде көрсетіліп, дау-дамайға біршама нүкте қойылғандай еді. Алайда кейінгі шыққан сөздіктерде тағы да әрқилылық байқалып қалып жүр. Осының себебі неде? Сөздердің жазылуына байланысты әрқилылық, шынында да, көп түсініксіздік тудырды. Тегінде, қазақ тіл білімінде Ахмет Байтұрсынұлының ұстанымы бойынша басшылыққа алынған «сөз тұлғасына қарап жазылады» дейтін қағидат бар. Біздің қазақ тілінде жазба сөздің өз коды бар да, ауызша сөздің өз коды бар. Қазақ тіліндегі үндестік заңына байланысты сөз белгілі бір үндесіммен, үйлесіммен айтылады. Бұл – ауызша сөз жүйесінде аса маңызды. Ауызша жүйе бойынша, сөз тұрпаты бойынша шегара, қыргүйек болып айтылады. Ал жазба жүйеде сөз­дің тұрпаты емес, тұлғасы ескеріліп, «шекара», «қыркүйек» деп жазылып келді. Мәселен, 2005 жылы шыққан сөздікте оның алдындағы, 2001 жылғы сөздікте де қыркүйек, шекара, көкөніс сөздерінің дыбыстық жақтан кіріккендігі ескеріліп, шегара, қыргүйек, көгет, көгөніс деп жазу ұсынылған болатын. Алайда заңнамалық құжаттарда, рес­публика Президентінің Жарлығымен бекітілген заңдарда, Мемтерминком бекіткен терминологиялық сөздіктерде шекара, қыркүйек деген нұсқасы бойынша берілгендіктен, Мемтерминкомның 2006 жылғы шешімімен мақұлданған 2007 жылғы «Орфографиялық сөздікте» осылай берілді. Оқырмандарға, басқа қызметкерлеріне айтарымыз: мүмкіндігінше, соңғы шыққан сөздікте берілген нұсқаны қолдану қажет. Ал ауыл шаруашылығы тіркесін қалай таңбалаған дұрыс? Айталық, ауылшаруашылық техникасы дегенде екі сөз бірге жазылады. Ал ауыл шаруашылығымен айналысу десек, бөлек тұлғаланады. Кейінгі жылдарда БАҚ салауатты өмір салты деген сөзді жиі пайдаланатын болды. Бұл әсіресе салауатты өмір салты деген тіркес арқылы тарап бара жатыр. Бірақ салауатты сөзі «здоровый» сөзінің баламасы емес. Қазақта өткенге салауат айтылады. Ал амандық сұрасқанда саламатсың(-сыз) ба? деп сәлем береді. Сондықтан салауатты өмір салты сөз тіркесінің орнына саламатты өмір салты деген дұрыс. Сондай-ақ ғарыш айлағы деген тіркесті ғарышайлақ деп тұлғаландырған жөн. Сөз арасында конт­рабанда сөзінің қазақша баламасы «аткешшілік», контрабандист – аткешші екенін де еске сала кетейік. Қорыта айтқанда, жоғарыдағыдай таласты жайттарда ұлттық ұғымға сыйымды, тіліміздің заңдылығына сәйкес келетін нұсқаны таңдаған дұрыс.