• Тарих
• 28 Шілде, 2022

ТҰРАН МЕН ИРАН: АҢЫЗДЫҢ ТАРИХЫ

Птолемей картасы

Тұран мен Иранның тарихи қақтығысы туралы стереотип ұзақ уақыт бойы сақталып келеді. Мұндай көзқарастың қалыптасуына шайыр Фирдоуси шығармасы қатты әсер етті, ол өзінің «Шахнама» эпикалық шығармасында мұны көркем сипаттаған.

Фирдоуси өзінің «Шахнамасында» өз тұтынушыларының сасанидтерді көздей отырып, парсы шахтарының көңілінен шығу үшін жырды тұрандықтарға қарсы риторикамен көркемдегенін айта кеткен жөн. Сонымен қатар Авестаның өзінде тұрандықтар туралы көп айтылған, ал Иран туралы іс жүзінде ештеңе айтылмаған. Осындай шешімге келетіндей нақты негіз болды ма? «Авес­тада» тұрандықтар мен кайянидтердің қайшылықты қарым-қатынастары: қақтығыстары, соғыстары туралы, кейіннен бірігуі туралы айтылады. «Авеста» кезінде сол кездегі Орталық Азияның тарихи көкжиегінде алғаш рет пайда болған арийлер туралы қысқаша ғана сөз болады. Палеогенетиктердің қорытындысы бойынша Орта және Алдыңғы Азияның басқа да қазіргі заманғы тұрғындарының ежелгі арийлік гаплотиптері б.з.б. III–II мыңжылдықта осы аумақтар бойынша арийлік көші-қонның мұрасы болып табылады (А.Клесов).  Олардың барлығы, оның есептеулері бойынша, осыдан 3900 ± 500 жыл бұрын қалыптасқан.

Осы аймақтың солтүстік шығысынан доғалар бойынша қоныс аударып, шайқастарды бұзып келе жатқан арийлер Авестада екі жерде, біреуі Ворукаш теңізі (Арал теңізі) аймағында, Чайчаста көлінің жанында (Шайшасты, Шайылды, Сарықамыш көлі), оларды Кай Хосров біріктірген және Памир өңірінде арийлердің өтініші бойынша кайянид патшасы ­Митра оларды сыртқы қауіптен қорғауға алған кезде аталған. Кейянидтер, Кайанидтер кейінгі «Авестада», пехлевийліктерде және мұсылман дерек көздерінде Кавий патшалары әулеті ретінде көрсетілген (Kai – кесар, кайзер, цезарь, патша). Кейянидтер жеті каршварда (көрші жеті ел) Арэдви сура Анахита (Джейхун, Окса, Амудария) жағасында орналасқан, солтүстігінде тұрандықтармен, батысында дахтармен шектеседі.

Кавилер (кайлар) іс жүзінде үздіксіз өзара іс-қимыл жасайды, турлармен, тұрандықтармен қақтығысады. Бұл – көне оғыздар мен көне сақтар. Тікелей, Тұран патшалығы Арал теңізінен жоғары, Еділ өзенінің шығысында, Сарыарқа аумағын алып, Балқаш көліне дейінгі кең дала аймағында орналасқан.

Фирдоуси «Шахнамада» негізінен далалық сақтарды да, оғыз халқын да түркілерге біріктірген жаңа Тұранның бүкіл өзен аралықтарына, Соғдианаға, Джейхуннан (Амудария) жоғары, кайяндықтардың көшіп-қонуынан авестадан кейінгі кезең сипатталған. Оңтүстік шығысында, Дахистанның оңтүстігінде және арийлер оңтүстікке қоныс аударып, өздерінің Ария мемлекетін (астанасы Ираншехр, Ариана) құрды. Бұл ретте сақтардың бір бөлігі туған жерінен бөлініп, оңтүстікке қарай арийлерге қатар жылжып, Гилменд өзенінің төменгі ағысын, Балхтан Забулға дейінгі жолақты бойлап, Сақастан (Систан, Сеис­тан) мемлекетін құрады. Сақастан атауы біртіндеп Дрангианға созылады Сақтар бұл аймақта ертерек пайда болған болуы мүмкін. Осылайша олар Ахеменидтер дәуірінде, яғни VI ғасырда, көрсетілген мерзімнен төрт ғасыр бұрын болған. Сақтардың оңтүстікке қоныс аударуы Александр Македонскийдің қайтыс болғаннан кейінгі әлсіреу кезеңінде, билікке келген Селевкидтер негізінен Батыста, Вавилонияда шоғырланған кезде болды.

Фирдоуси «Шахнамада» сақтардың (скифтердің) Систандық (Сақстан) жерінен шыққан батыры ­Ростем туралы ерлік жырында экономикалық және саяси себептерге байланысты сақтардың Тұраннан қоныс аударуын көрсетеді. Бұл қайшылық түркі халықтарының жырында Рүстемнің Иранға қарсы күресте өзінің тарихи Отаны  Тұранның қорғаушысы ретінде әрекет етуінен де көрініс тапты.

Тарихшылар Заратуштра өмірінің ең ықтимал уақытын біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырдың соңы – VI ғасырдың басы деп санауға болады деп санайды. Көп буынды «Авеста» туындысы. Көптеген ғасырлар бойы қалыптасқан (Заратуштрадан 11-12 ғасыр бұрын) ол су тасқыны, Тиштрия (Сириус), Вертранг метеориті, кометалық құлау, жер сілкінісі туралы аңызға айналған оқиғаларды біріктірді. Кейіннен Заратуштра өмір сүрген кезде оған кейянидтер билеушілерінің өмірбаяндары, тұрандықтармен қақтығыстар және т.б. кірді және бұл кезең Ахеменидтердің тарихи аренасына кірер алдында болды. Мәтіндерді талдау кейбір сөйлемдердің мағынасы «Авестада» жоғалған мәліметтің бар екенін болжауға мүмкіндік береді. Мұны келесі жолдар дәлелдейді.

«Болашақ және өткен

Арий елдерінің патшалары» (Авеста, 181 б.).

«Арий жауынгерлері үшін

Жүзді қырдық» («Авеста», 184-бет).

«Мен патша нимба (хварно) жету үшін,

Ворукаш теңізінің ортасында орналасқан,

Арий елдеріне қазіргі және алдағы

Ал Артудағы сенуші Заратуштраға жататын» («Авеста», 207-бет).

«Менің осындай үлкен жеңіске жетуім үшін,

Басқа қандай арийлермен бірігіп жеңе аламын» («Авеста», 233-бет).

«Авестада» тек «бұрынғы, қазіргі және болашақ» арийлік елдердің кім екенін, арийлердің қандай ұлы біртұтас жеңісі туралы айтып жатқанын ашып айтпайды, жай ғана атап өтеді. Заратуштра арийлердің тарихы туралы бір нәрсе білетіні анық, бірақ қандай да бір себептермен ол «Авестаға» қосылмаған немесе бұл туралы мәлімет Александр Македонскийдің кезінде жойылған немесе мүлдем жоғалып кеткен.

Ахеменидтердің атыраптық өлкелеріндегі арийлер Авестада көрсетілгеннен гөрі оңтүстік аймақтардың тұрғындарын тәуелсіз етіп көрсетеді. Мүмкін қандай да бір себептерге байланысты (экологиялық, саяси, экономикалық) Арал теңізінің оңтүстік жағалауынан қоныс аударған арийлер оңтүстікке қарай, парсыларға жақын, ал Памир тау бөктерінен басқа арийлер Ауғанстан, Белуджистан, Үндістанның солтүстігіне қарай жылжыған. Бұған гаплогруппалардың ерекшеліктері дәлел бола алады. Бұл жылдардағы нәтиже әдетте, экологиялық себептерге байланысты болған. Жаңадан келгендердің жайылымға, құнарлы жерлерге таласып, соған байланысты бітпейтін күреске түскені анық. Бұл көші-қонның шынайы себебін түсіндіруі мүмкін. Осы кезеңде орын алған Арий мен Тұран (далалық Тұран, Соғды) арасындағы қақтығыстар жоғалған мәтіндер мәліметтерінен алынған Фирдоусидің «Шахнамасында» көрініс тапқан болуы керек.

Фирдоусиде билеушілердің қайраткерлері басым: Кей Кобад, Кей – Хамус, Кей Хосров, Гиштасп (Кай Виштасп), Сиявуш. Бұл оның авесталық кайянидтерді ирандықтар ретінде Сасанидтер шахтарына байланыстыруға деген ұмтылысын ашады. Сонымен бірге Фирдоусидің «Шахнамасында» Авестада аталғандардан өзгеше, Тұран жауынгерлерінің тізімі келтірілген. Оларды Авестадан кейінгі Тұранның батырлары деп айта аламыз.

«Және Тұран әскерін басқарғанның барлығы

Жауынгер болды: Барман, Герсивоз,

Жалынды арыстан Голбад, Агрирестің дана күйеуі,

Сойылдары ауыр дауылды Висе,–

Пешенегтің әскерінің құдіретті басшысы,

Және патша мұрагері жауынгер Афрасяб» (280, 281 б.). «Афрасъяб (Фрасиак – Пір Сақ) (426 б.). Батырлар, ержүрек жауынгерлер: Пулад (Болат), Авлад (Абылай), Висе руынан Пилсом (Піл соңды, пілдей табан), Пиранның туған ағасы Алькус (Алькос), ­Хезерв (Хазарван) және Шемасас (Шама – күш, қайрат).

Заратуштра заманы (б.з.д. VII ғасыр) Ахеменидтердің пайда болу уақытымен қатар келеді. Осы уақыт ішінде арийлер, арий елдері «ұлы біріккен жеңістің» нәтижесінде өз патшалары басқарған жарты миллионға жуық халқы бар дербес мемлекеттік құрылым ретінде көзге түсе алды.

Біздің дәуірімізге дейінгі VIII ғасырдың соңында тайпалық одақ құрылды, оның жетекшісі Ахемен патшасы (Ахеменидтер мемлекетінің негізін қалаушы) болды. Бұл жерлер Ассирияның иелігінде болып,  б.з.д VII ғасырда Мидияға өтті. Біздің дәуірімізге дейінгі VI-IV ғасырларда болған Ахеменидтер империясында 23 сатрапия құрылды. Олар туралы ақпарат көздерінің бірі – Бехистун жазбасы (шамамен б.з.д. 520 ж.). Онда «Патша Дарий былай дейді: міне, маған бағынатын елдер және Ахура мазданың рақымымен мен олардың патшасы болдым: Персия, Элам, Вавилония, Ассирия, Арабия, Египет, теңіз маңындағы елдер, Лидия, гректер, Мидия, Армения, Кападокия, Парфия, Дрангиана, Ария, Хоразмия, Бактрия, Соғдия, Гандара, Скифия, Саттагидия, Арахоз және Мака; барлығы жиырма үш жер». 

Каспий теңізінің жағалауында өмір сүрген көшпелі тайпалар Геродот бойынша XI сатрапияның құрамына кірді және жыл сайын 200 вавилондық күміс талант салық төледі. Бактрия XII сатрапияны құрады және 360 талант төледі. Сақтар XV сатрапияға кіріп, 250 талант төледі.

Бехистун жазбаларында XIII-ші Парфия, XV-ші Арий, XVI-шы Хорасмия, XVIII-ші Соғдиана сатрапиялары көрсетілген. Геродот жыл сайын 300 талант күміс салық төлеген XIII, XV, XVI, XVIII сатрапияларды қамтитын біріктірілген XVI сатрапияны атап өтеді. Күміс мөлшері вавилондық таланттарда берілген (1 вавилондық талант = шамамен 30,3 кг). 300 х 30,3 = 9090 кг немесе 9,09 тонна. Әр тұрғынға 5 грамм күміс салық төлеу керек болған. Сатрапия үшін салық мөлшері өңделген жердің дәл өлшенген ауданына, оның құнарлылығына, егіс көлеміне және тұрғындардың санына байланысты тағайындалды. Ал егер XVI-ші сатрапияның төрт округінің тұрғындарының санын ғана есептейтін болсақ, онда ол шамамен 1,8 миллион адам ­немесе әрқайсысында шамамен 454 мың адам болуы мүмкін.

Осылайша, Ария (Арейя) астанасы Артакоанамен (Артакана) тәуелсіз шаруашылық субъектісі ретінде ерекшеленді және Ахеменидтер империясында белгіленген салық төледі деп болжауға болады.

Ахеменидтер империясы құлағаннан кейін ­Ариана Парфия сияқты Александр Македонскийдің сатрапиясына кірді. Шығыс сатрапиялардағы алғашқы астаналардың бірі біздің заманымызға дейінгі 330 жылы Александр Македонский қазіргі Ауғанстанның солтүстік батысында орналасқан Ария/Арейя (Αρία/Αρεία) парсы сатрапиясына басып кірген кезде құрылған Александрия Ариана болды. Қала Ария астанасы – Артакоана (Артакана) қаласының жанында орналасқан. Қазіргі уақытта Арианадағы Александрия қазіргі Герат қаласы болып табылады. Егер географиялық тұрғыдан ежелгі Ария Хорасан провинциясымен сәйкес келсе, онда Герат бұрын оның астанасы болған болуы мүмкін.

Фирдоусидің «Шахнамасын» зерттеуші А.А.Стариков өзінің түсініктемелерінде: «Шахнамадағы Иран деген не, әйтпесе Ираншехр – «Иран мемлекет-қала». Деректер жиынтығы Иран – шехр – Александрия Ариана қаласы, оны парфиялықтар Селевкийлер империясының осы бөлігін жаулап алғаннан кейін атауын өзгертіп, пехлави тіліне Aryānšaθr / Aryānšahr – арийлер қаласы немесе Иран шаһар деп аударған деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Шаһар – қазақ тілінде Фирдоуси «Шахнамада» ежелгі Иранның екі астанасын атап өтеді: Исфахан және Истарх.

«Тезірек Исфаханға жүр!

Ұлы және даңқты патшалардың астанасына,

...Иранның қожасы Хосров Земге келді» (2-т., 335-бет).

«Истархта қамал болды, Гошвад-алып

Иран оны мақтан тұтқан, Сол қамал салынды. Бәлкім, бітпейтін қақтығыстардың, әскери қақтығыстардың салдарынан арийлердің астанасы шекаралық аудандардан, ішкі аймақтардан алшақтатылған болуы мүмкін. Исфахан, одан Истархқа дейін Парс та айтылады. «Ол жасақпен Парсқа барыңыз». «Кей-Кавус патша болған Парсқа бардық».

Біз қиын кезеңде өмір сүріп жатырмыз ...

Афрасияб Кондозды тастап кетуге асықпады» (359-бет)

«Тұран мырзасы Аму шөліне әскер жіберді» (363-бет).

Арийлердің Тұраннан басқа да қарсыластары болды: «Шабуылдаған соң Дехестанды шайқаста тапта». «Мазендеранға шабуыл жасауды жоспарлады», «Мазендеранмен жермен-жексен етемін» (1-том, 358-бет). Иран көрші елдердің әскерін Тұранмен соғысуға жұмылдырып: «Балхқа шабандозды жіберемін», «Мерв алысы мен Балх, Нишапур мен Герат».

«Олар көшпелі Белуджға, Парсқа, Соруджға және Гиланға көмектесуге жіберді» (2-том, 137-бет).

«Забулда, Кабулда, Үндістан аймағында

 ханзада өз қатарын толықтырды».

Соғдианадан әрі солтүстікке қарай Тұранның дала шекаралары, негізгі патшалықтар орналасты. Тұран сонда «100 мың ержүрек жауынгерді» (429-бет), кей жағдайда «12 мың озық жауынгерді» (20-бет) жинай алатын. «Тұранның кең-байтақ жері жатыр,

Жер көрінбейтін шатырлар көп жерде.

Тұран даласының шекарасына жақын» (98 б.).

Есептер бойынша Тұран халқының саны Ираннан үш есе көп болды, олар қауіп төнген жағдайда көршілері көшпелі Белудждан, Парс, Сорудж, Гилан әскерінен, Систан (Забул), Кабул, алыстағы Мервтен, Балхтан, Нишапурдан және Гераттан көмек сұрауға мәжбүр болды.

Сонымен бірге арийлер елді басқаруға кайянидтер өкілдерін шақырды. Каянидтерді шексіз мақтай отырып, елді, аумақтарды кез келген адам билей алмайды, тек ерекше тұқым қуалаушылық, генетикалық қасиеттерге (хварно, фарра) ие болғандар ғана билей алады деп түсіндіріп, содан кейін берік пікір қалыптастыру керек болды. Бағынышты халықтардың тарихи санасында каянидтерге тікелей қатысы бар адамдар ғана билік етуге құқылы екенін бекіту маңызды болды. Бұл Фирдоусидің «Шахнамасында» көрініс тапты.

«Ал қазір бізге жасақ басшысы керек

Кеевтерден билеуші жұмысқа дайын.

Мобед маған патшалардың патшасын көрсетті,

Құдіреті мен ақыл-ойымен танылған нағыз Кей, –

  «Ол (Ростем): «Уа, патшалардың ұлы әміршісі!

Жауынгерлік батырлардың тірегі!

Иран тағын сыйға ал!» (б.331)

«Бүкіл әлемді нұрландыратын, ақшыл және қызыл,

Әскердің үстінде Кавеянның туы жанып тұрды» (336-бет)

...Олар жарықтандырылған сарайға кірді.

Хосровты таққа отырғызып, олар шақырды

Иран жерінің жоғарғы билеушісі» (2-том, 341-бет).

Солтүстік-шығыстан Орталық Азия аумағына қоныс аударған арийлердің одан арғы тарихы парфиялықтармен байланысты. Географиялық тұрғыдан бұл аймақта дахтар (дай, адай) басым болды. Дахистан іс жүзінде Каспий теңізінің бүкіл шығыс жағалауын, Арал теңізінің батысында (Вурукаш теңізі), Парфияның солтүстігіндегі Копетдаг тауының етегіне дейін алып жатты. Ахеменидтер империясында олар жеке сатрапияда кездеседі.

Бір қызығы, сақтар үшін 250 талант немесе 7575 келі, яғни 83,3% Біріккен XVI-шы сатрапиядан (Парфия, Соғдиана, Арейя) салық салынды. Ахеменидтік салық қызметкерлерінің есептеуі бойынша сақтардың халқы шамамен 1,5 млн адамды құрады. Сақтар кең далада өмір сүрсе, Тұран-оғыздар қалалар тұрғызды. «Қала сыртында Тұранда қала тұрғызылды» (230 б.), «Гүлденген кангадан сап шығарды» (2 т., 234 б.). «Чач, Соғды, Самарқант, Бұхара, Сепиджаб, «Міне, Тұранның астанасы көрінді» (220 б.).

7.5. Даханың негізгі сатрапиясы (= Сака парадрая)/ Дахе.

7.6. Сақ тиграхаудтарының/массагеттерінің басты сатрапиясы.

7.7. Сақтардың негізгі сатрапиясы хаумаварга /амирги.

Б.з.д. III ғасырда дах-сақ тайпаларының бірі — парындар, олардың көсемі Аршактың қол астында қалған тайпалардан жоғары көтерілді. Б.з.д. 250 ж.д Дахестанның оңтүстігінде сатрапия Парфия – Парфия аймағына басып кіріп, парфиялықтар ретінде тарихқа енді. Ежелгі Рим тарихшысы Юстина Парфия патшалығын скифтер(сақтар) құрғанын көрсетеді. Парфия терминінің өзі – ежелгі парсы топонимінің айтылуының грек тіліндегі нұсқасы Aphartik-Apartic. Дах тілінде бұл топоним Pahlava(nig) сияқты естіледі.

Дахестаннан келген парын-дахтар Александр Македонский (б.з.д. 323 ж.) қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай скиф (сақ) парфиясына кірді. Селевкидтермен көршілес болды. Парфия Аршакидтер әулеті (Ашканидтер, Асканидтер, Пехлевидтер) (б.з.д. 250 ж. – б.з.д. 224 ж.) Вавилонияны грек-македон Селевкидтер әулетінен б.з.д. 64 жылы босатқан, аты аңызға айналған патшалармен – Авеста кейіпкерлерімен байланысын жариялайды – бұл олардың құдай бабасы Кави Аршан (б.з.д. 250 ж.) (Кай Аршан) екенін куәландырады. Парфия патшасы Митридат I б.з.д. 170-138/137 ж.ж. Селевкидтерден шығыс сатрапия­ны – Персияны, Месопотамияның көп бөлігін тартып алды және Гиндукушқа дейінгі Грек-Бактрия мемлекетінің бір бөлігін жаулап алды. Митридат II (б.з.д. 123-88/87 ж.ж.) Дрангиананы, Арейяны және Маргианды, сондай-ақ Солтүстік Месопотамияны жаулап алды.

Парфия патшаларының есімі Митридат I және Митридат II аты аңызға айналған Авеста билеушісі Митраның құрметіне берілген болуы мүмкін. Парфиялықтар өздерін Ахеменидтердің мұрагерлері деп жариялады. Билікке деген талаптарда, басып алушы болып көрінбеу үшін тарихи және діни тұрғыдан дәлелдеу қажет. Бұл үшін зороастризм жақсы көмек болды. Және бұл үшін олардың нақты себептері болды. Географиялық тұрғыдан алғанда, дах – парны мен Кай Хосроу арийлерді біріктірген жерлердің ауқымы бірдей, іс жүзінде дәлме-дәл сол аймақ.

Парфия патшалығы пехлеви тілінде де Aryānšaθr / Aryānšahr – арийлер елі деп аталды және ­Парфияны жаулап алған парын-дахтар бұған дейін Хосров арийлерді біріктірген кайянидтердің аумақтарын да қамтығанын білдірсе керек.

Бұрынғы Парфия мемлекетінің аумағында оғыздардың түркі тайпаларының одағына кірген дахтар өздерінің этникалық құрылымына және кайе-кайянидтерге еніп қана қоймай, сонымен бірге өз аумағына Aryānšaθr/Aryānšahr, арийлер қаласы, Ариана шаһары, Ираншехр немесе кең түсінікте Ариана аумағы, Арианшехрмен байланысты – осы елді бейнелеген қалаларды қосып алды.

Осылайша, Арейя (Ария) Парфия патшасы ­Митридат II жаулап алғаннан кейін тәуелсіз өмір сүруді тоқтатты деп айта аламыз. Бұған дейін ­Ахеменидтер империясында Александр ­Македонский бөлек сатрапия болған және алым-салық төлеген. Бұл кезең шамамен 400 жылды қамтиды, VI ғасырдан II ғасырға дейін. Яғни б.з.д. XVIII – XVII ғасырларда Орталық Азия аумағында пайда болған арийлер, Клесовтың есептеуі бойынша 3900+500 жыл бұрын, 12 ғасырлар бойы кайянидтер жерінде өмір сүрді, содан кейін оңтүстікке қоныс аударып, бір ғасырға созылған астанасы Артақан Ария мемлекетін құрды. Ар тақан мүмкін Ар тақан, Ар тақ  ан. «Тақ» түркі, қазақ тіліндегі тақ, сол кездегі Артақан – тақ, арийлер тағының орналасқан жері. Осылайша, Арийлердің Тұранмен тәуелсіз қарым-қатынасының тарихы: Соғдиана, Хорезм, Бактрия тек біздің дәуірімізге дейінгі VII және VI ғасырлар арасындағы кезеңді қамтуы мүмкін. Бұл кезең «Авестадан» кейінгі кезең. Мүмкін, «Авеста» мәтінінің бұл бөліктері Александр Македонскийдің кезінде жойылуы немесе жоғалуы мүмкін. Айта кету керек, қарым-қатынас тілі пехлеви тілі болды. Фирдоуси: «Ол кезде пехлеви тілі болған» деп атап көрсетеді.

Географиялық тұрғыдан Иран Фирдоуси Балх, Кундуз және Гераттың оңтүстік батысын, Мазендеранның оңтүстігін, Парстың солтүстік шығысын, Систанның батысын (Сақастан, Забулистан), Кабулистанның солтүстік батысын алып жатыр. Бұл өңірді Ария, Парфия Иран, астанасы Ираншехр деп атауға болады.  Птолемейдің (б.з.д. 150 ж.) ежелгі карталарында біз Дрангиананың солтүстігінде, Парфияның оңтүстігінде, Бактрия мен Соғдианада, Парсының шығысында, Хиркания мен Маргиана, Паропонисадтың батысында, Арахозияда Aria-ны көреміз. Парфиялықтардағы Ираншехр, Фирдоусидегі Иран және Птолемейдегі Ариана сатрапиялары іс жүзінде сәйкес келеді. 1475 жылы Тосканели карталарында бұл аумақ шамамен 10 ғасырдан кейін Птолемей картасын қайталайды.  Ария картада 100 және 120 меридиандар, 20 және 30 параллельдер немесе шамамен 24,2 мың шаршы шақырым, Хорасан ауданы 28,4 мың шаршы шақырым, қазіргі Иран –1,648 млн шаршы шақырым. Ария қазіргі Иран аумағының шамамен 1,5%-ын иеленді. Салыстыру үшін, Қазақстанның Жамбыл облысы Мойынқұм ауданының ­ауданы 50,4 мың шаршы шақырым ­немесе Фирдоуси бойынша Иранның Хорасан ­немесе ежелгі Ария провинциясының аумағынан екі есе көп аумағын мысалға келтірсек болады. Ал Ария халқын Солтүстік Қазақстан облысының ­немесе Қарағанды қаласының қазіргі тұрғындарымен салыстыруға болады.

«Шахнаманың» идеялық тұжырымдамасы ерекше мақсаттарды көздеді. Ахеменидтер, Селевкидтер дәуірін тастап, аршакидтер әулетіне қатысты салыс­тырмалы түрде парфиялықтардың бес жүз жылдық тарихын көлеңкеде қалдырып, Фирдоуси шахтар қойған тапсырманы орындауға, сасанидтердің тарихын аңызға айналған кайянидтермен тікелей байланыстыруға тырысты.

Жаңа Парфия – Парно-Парфия, парын-дахтар басып алып, кайянидтер, арийлер орналасқан аумақты біріктірді. Осыған ұқсас жағдай Парфияның жаулап алған Персияны біріктірген бөлігінде болған, онда Ахеменидтердің тарихы бір уақытта біріктірілген. Бұл нақты шатасу кейін комментаторлар, тарихшылар үшін шатасуды тудырды, жаңсақ түсініктерге, негізсіз қарама-қайшылықтарға әкелді. Бұл кейінгі түсіндіру, талдау жасау күресінде көрінеді.

Парсылар мен парфиялар арасындағы соғыс кейінірек тарихқа еніп, шежірені қайта жазып, жетілдірді. Парсы діни қызметкерлері аршакидтердің жалған  генеалогиямен бәсекелесу үшін патша Сасанидтер отбасының жалған  генеалогиясын жасады. Жаңа Сасанидтік генеалогия, Кави-Виштаспаға парсы патшаларының отбасын құрып, оларды зороастрлықтардың толыққанды билеушілері етті. Пероз, Сасанның ұрпағы Парфия, Гурган аумағында орналасқан Кейянидтерге шежіре жіптерін созуға ­тырысты. Том Холланд: «Сасанидтер монархиясы мен каянидтердің ертегідегі отаны арасында байланыс орнату тек Пероздың тұсында болды. Кейянидтерді қамтитын Сасанидтердің қайта жазылған шежіресі тәуелсіз парфиялықтармен жақындасу әрекеті болды. Соның салдарынан «бес жүз жылға созылған тұтас бір дәуір шын мәнінде зороастризм тарихынан ­жойылды» (166, 149 б.).  Ал Фирдоуси бұл идеологиялық күресте маңызды қызмет атқарды. Ол өзінің «Шахнама» поэмасында шах сарайының бұйрығын орындай отырып, бұл ақындығын өлеңімен жеткізді. Осы басты міндетті негіздеу үшін поэмаға Иран мен Тұранның күресін қосты.

А.А.Стариков Фирдоусидің «Шахнамасының» екінші басылымына берген түсініктемесінде А.Фирдоусидің бұрынғы аңыздарды өңдеуінің күрделі үдерісін және төлемге қабілетсіз болып шыққан тұтынушылармен қарым-қатынастың одан кем емес күрделілігін атап өтеді. Тарихи оқиғалардың қалаған тұсаукесерін, қалаған мифологияны көргісі келген тұтынушылардың ерік-жігерінің арқасында тұрақты Тұранға қарсы бағытты атап көрсетеді.

Аңыздар жалғасын табуда. 1935 жылы Персия сол кездегі геосаяси бағыттардың әсерінен арийлік тақырыпты жаңартып, елдің атауын Иранға өзгертті, 13 ғасырдан кейін Ариан, Эранға оралды, ирандықтардың генетикалық тамырларында арийлердің қаны ағады деп сенді. Бұл жерде біраз шындық бар, бірақ жартылай ғана. Арийлік деп аталатын R1a1 М417 гаплогруппасы ирандықтарда 8%, семиттік J 48% гаплогруппасы және G18% гаплогруппасы (Iranian DNA Project – DNA Freguency). Бұл R1a1 гаплотобының таралуы негізінен шығыс Иранда Арияның (Арейяның) орналасуына сәйкес келеді.

Осылайша, б.з.д VII және VI ғасырларда сахабалар кезеңінде Фирдоусидің «Шахнама» аудармашылары Иран деп белгілеген арийлер елі (Арейя) болған деп абайлап қорытынды жасауға болады. Ол шамамен 24 мың шаршы шақырымды алып жатқан, қазіргі ­Хорасан провинциясының аумағында орналасқан, астанасы Артақан (тақ орналасқан қала, арийлер тағы). Ахеменидтер империясына, ­Александр ­Македонсккий тәуелсіз сатрапия Ария (Арейя) ретінде кірді. Астанасы Македония кезінде Ариана Александрия қаласы, парфиялықтар кезінде Ариана Шаһары деп аталды, Ираншехр деп аударылды. Парфиялықтар кезінде Ария (Арейя) автономиядан айрылып, Сасанидтер кезінде Хорасан құрамына кірді. Иран мен Тұран бір ғасырда екі көрші мемлекет ретінде қақтығысып, татуласып, тіпті бірікті. Фирдоусидің түсіндіруіндегі қарым-қатынасты субъективті бағалау тапсырыс берушілердің ертегілерді поэтикалық өңдеуге деген қысымына байланысты болды.  Бұл тақырып зерттеушілердің ­назарында. Неғұрлым толық деректер достық пен тату көршіліктің жаңа парақтарын бекіту үстіндегі біздің елдеріміздің өзара іс-қимылының күрделі тарихын жағдаяттық бағалаудан алшақтауға мүмкіндік береді.

Рахман АЛШАНОВ,

Тұран университетінің ректоры,

профессор