• Тарих
• 26 Қаңтар, 2023

ҚАЗАҚТЫҢ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТАРИХЫ

Әртүрлі факторлардың, соның ішінде катаклизмдердің, табиғи апаттардың, құрғақшылықтың, су тасқынының, жер сілкінісінің, індеттің және т.б. ықпалынан адамның тарих жолы түзілді. Бұл апаттарда ғарыштан келген апатты соққылар басты рөлді атқарды, олардың көпшілігінің түпкі себебі бар. Адамзат өмірінің сан алуан салаларын зерттеудің жинақталған қорытындылары адамзаттың драмалық тарихын соңғы деректермен байытуға, оны нақтылауға және оқиғалардың барысын жақсырақ, жаңаша түсінуге мүмкіндік береді.

Адам геномын қайта құрудың ұсынылған кезеңдері 50-45, 26-24, 12-11, 7,5 мың жыл бұрынғы катаклизмдер кезеңдерімен байланысты. Ал бұл Сириус В-дағы жарылыстар Галлей кометасына рикошет соғылып, жер бетіне жетіп, жойқын зардаптарға әкелетін уақыт. 8 ұрпақта (8х25=200 жыл) геномның қайта құрылу уақытын анықтау қызық (Барбара МакКлинток, Де Фриз). Әрбір қазақ  өзінің алдыңғы 7 буынды, өз ұрпағымен 8 болып саналатын жеті атасын білуі керек (Б. Болсанбеков).

Қазақстан географиялық жағынан үлкендігіне қарамастан, ерте және кейінгі көші-қон ағындары елімізді айналып өте алмады. Қаратаудың көптеген үңгірлері жол бойында тамаша баспана болды. Академик Жәкен Таймағамбетов бастаған археологтар жүргізген соңғы қазба жұмыстары Қаратау үңгірлерінен кем дегенде 40 мың жылды құрайтын адамның ең көне қалдықтарын тапқан.

Американдық генетик Спенсер Уэллс Африкадан қоныс аударған барлық адамдар Y хромосомасында М168 деп аталатын генетикалық маркерді алып жүргенін атап өтіп, 40 000 жыл бұрын Иранның жазықтарында (парсы) немесе Орталық Азияның оңтүстігінде туған ер адамның келесі 30000 жыл ішінде Жердің көптеген бұрыштарында қоныс аударғанын, M89 сызығының митохондриялық гендерінің М9 маркеріне көшуін қадағалады. Ол M9 маркерін алып жүретін адамдарды еуразиялық қауымнан деп санайды. Солтүстікке, Орталық Азияға барғандардың еуразиялық желісінде қосымша мутациялар жүрді. Ол еуразиялық желіде M45 деп аталатын мутация пайда болды деп санайды. Абсолютті мерзімдеу әдістерін қолдана отырып, M45 мутациясы шамамен 35000 жыл бұрын Орталық Азияда пайда болды және бұл маркер тек Орталық Азия тұрғындарында кездеседі деген қорытындыға келді. Орталық Азиялық қауымды сипаттай отырып, ол «аймақтық Адам» M45 тек Орталық Азияда пайда болды деген қорытынды жасайды.

Неліктен орталық-азиялық қауымның кері көші-қоны болмады деген маңызды сұраққа С.Уэллс былай деп жауап береді: егер бірнеше мың жыл бұрын осы рудың ата-бабалары құрлықтың қақ ортасына бірінші болып қоныс аударған кезде, еңсерілмейтін кедергі болмаса, «ол бірінші көші-қоннан кейін пайда болған». Дала тас жолы құрлықтың түкпір-түкпіріне апаратын төте жолға айналып, олар қатал жағдайларға бейімделгеннен кейін оларға жаңа әлем ашылды.

Қазір жиналған ДНҚ құрамы туралы популяциялық генетика деректері Қазақстанда тұратындар арасында бірқатар гаплотоптардың тасымалдаушылары байқалатынын көрсетеді. Ең жоғары жиілік олардың жетеуін тасымалдаушыларда табылды: C (40%), G (15%), R (10%), O (8%), J (8%), N(5%), Q(2%). Қазіргі зерттеулер барысында бұл деректер нақтылануда, пропорциялар өзгеруде. Көптеген басқа халықтарға да тән мұндай алуан түрлілік біздің территориямыздағы «қазақ түйініне» тығыз байланған қарқынды байланыстарды, күрделі ассимиляциялық процестерді көрсетеді.

Популяция генетиктерінің болжамы бойынша «жағалау қауымы» деп аталатын Y-гаплотобының С тасымалдаушылары 48 мың жыл бұрын теңіз жағалауымен Оңтүстік Азия арқылы Оңтүстік-Шығыс Азия мен Австралияға, сондай-ақ солтүстікке қарай Азия жағалауы мен Америкаға Беринг көпірі арқылы Ұлы жағалау көші-қоны деп аталатын кезеңде қоныстанған.

Бұл гаплотоптың екі негізгі тармағы бар: C1 (F3393 / Z1426; бұрынғы CxC3, яғни ескі C1, ескі C2, ескі C4, ескі C5 және ескі C6) және C2 (M217) бұрынғы C3. C-M130 үлкен (Y-ДНҚ) гаплотобының ең көп тараған және жиі тараған тармағы C-M217 гаплотобы болып саналады. C2 гаплотобы (M217) бір кездері Орталық Азияда пайда болған деп есептеледі, сол жерден Солтүстік Азияға, Солтүстік және Оңтүстік Америкаға тараған. Басқа теория бойынша, ол Шығыс Азиядан шыққан.

Моңғолия қазбаларында 6 ежелгі ғұндарда С3*(хС3с) гаплотобы табылған. В.Н. Харьков С3* гаплотобының жасын Сібірде 15,6 ± 2,8 мың жыл, Орталық Азияда 7,5 ± 1,8 мың жыл деп анықтайды. С3c гаплотобы түркі халықтарына маньчжурлардан келген болса керек. В.Н. Харьков С3c гаплотобы тұнғыс-манчжур халықтарының қоныстануының белгісі болуы мүмкін деп санайды. Игорь Гаршин де осындай пікірде: «Түркі халықтарына С3c гаплотобы (яғни мутациялар (М48, М77, М86) тұнғыс-манчжурлардан шыққан болуы мүмкін». Генетиктерде «С3c гаплотобы тұнғыс-маньчжурлардан қазақтарға қалай жетті?» деген сұрақ туындайды.

Бұл көші-қондарда 2 қосалқы тармақты ерекше бөліп көрсетуге болады.

C3c (M217): моңғол және тұнғыс-маньчжур халықтары, Шығыс Сібірдің байырғы халқы, соның ішінде юкагирлер мен айндар, Сібір және Орта Азия түріктері.

C3d (M407): сахалар, қытайлар.

C3c-M48 (M48, M77, M86) гаплотобы солтүстік эвенктер, қазақтар, ойраттар, қалмақтар, МХР-дан шыққан моңғолдар, юкагирлер, нивхтер, коряктар және ительмендер арасында жиі кездеседі, орташа жиілікпен оңтүстік эвенктер, Ішкі Моңғолия тұрғындары, буряттар, тывалар, сахалар, қырғыздар, ұйғырлар, өзбектер, қарақалпақтар және тәжіктер арасында кездеседі.

С3c гаплотобының ішінде жасы 1,66±0,87 мың жыл болатын жеке «Шығыс» кластері қалыптасты. Оған эвенктердің, эвендердің, удегейлердің, сахалардың, буряттардың көпшілігінің және тывалардың бір бөлігінің гаплотиптері кіреді.

Екінші, ең үлкен гаплотиптік әртүрлілігімен ерекшеленетін «Батыс»  кластерінде буряттардың бір бөлігінің гаплотиптері, қалмақтардың, моңғолдардың, алтайлардың, қырғыздардың, қазақтардың, тывалардың барлық гаплотиптері байқалады. В. Н. Харьковтың пікірінше, «қазақтарда... батыс кластері шегінде жеке тармақты құрайтын C3c гаплотиптерінің абсолютті ерекшелігі байқалады. Белгілі бір қазақ тармағының модальды гаплотипінің жоғары жиілігі және барлық қазақ гаплотиптерінің бірегей және басқа популяцияларда кездеспейтіндігі осы этностағы С3c гаплотобы бойынша құрылтайшының күшті әсерін айқын көрсетеді» (81).

Атақты генетик Анатолий Клесов «С гаплотобы» ДНҚ жобасында орналастырылған гаплотиптерден ағаш тұрғызып, ағаштың оң жағындағы 42 гаплотиптен тұратын жалпақ бұтақтардың қатары негізінен Қазақстаннан келетін Орта Азия гаплотиптері екенін атап өтеді. Бүкіл тармақ тек қана қазақтардікі. 57 гаплотиптің екінші жалпақ тармағының жартысы қазақтан, қалғандары қырғыз, өзбек, ноғай, үнді және бір моңғолдан тұрады. 39 мутацияның үшінші тармағы жас, жасы 900+,-170 жас. А.Клесовтың есептеулері бойынша, екі тармақтың ортақ атасы, шамамен 5200 жыл бұрын өмір сүрген. Қазақ гаплотиптері бар суретте бірінші тармақтың C2b1b-M48 тармақшасына, екіншісі – C2b1c-F1918, олардың ортақ арғы тегі C2b1-F1699 тармақшасына жататыны көрсетілген.

С гаплотобы Қазақстанның барлық үш жүзінің өкілдері үшін ең негізгісі. Айырмашылық әртүрлі мутацияларда және ел аумағына қоныс аудару уақытында болған.

Қазақ гаплотоптарының ішінде G гаплотобының тасымалдаушылары ерекшеленіп тұрады. Y-хромосомалық мутация М201 маркерімен сипатталатын бұл тұқым қуалаушылық Таяу немесе Орта Шығыста жоғарғы палеолитте 48,5 мың жыл бұрын F макро тобынан пайда болған. Ұзақ құрғақшылық кезең 8-5,5 мың жылдан астам уақыт бұрын «Жасыл Сахараға», Араб түбегіне, Таяу және Орта Шығыста бірқатар гаплотоптар өкілдерінің жаппай қоныс аударуына әкелді, соның ішінде Кавказға, Еуропаға, Еуразияның далалық аймағына қарай G гаплотоптарының тасымалдаушылары да бар.

Еуропада G тобы Кантабрия, Тирольда, оңтүстік және орталық Италия, Сардинияда, орталықта Греция (Фессалия) және Критте халықтың 10% -нан асады.

А.Клесовтың айтуынша, G гаплотобының еуропалық ашкеназ еврейлерінің гаплотиптері мен субкладтары Батыс Азиядағы тарихи Бактрия территориясынан алынған гаплотиптер мен субкладтардың сөзбе-сөз көрінісі болып шықты.

Соңғы деректер субкладтардың азиялық және түркі тармақтарының Алтайдан оңтүстік-батысқа қарай R1a1a12b көші-қонын тудырғанын көрсетеді. Шын мәнінде, бастапқыда азиялық және түркі тармағының Алтай тайпалары R1a1a12b соңғы нүкте бойынша үнді-арий деп аталды. Бұл стереотип жалғасуда. Палеогенетиктер Z93-тің ерекше азиялық тармағы бар деген қорытындыға келді.

Генетикалық іздер бүкіл көші-қон қозғалысында кездеседі.  Азия, түркі тармағының гаплотобының, R1a1a2b субкладтарының өкілдері Орталық Азия арқылы Үндістанның солтүстік-батысындағы таулы аймағына жеткен. Деректер негізгі жолдардың бірі – Алтайдан Қырғыз Алатауының оңтүстік-шығысында, Ыстықкөл өңірінде, Талас бөктерінде, Қазақстанның оңтүстігінде, Ферғана алқабына және одан әрі Ауғанстан мен Пәкістан арқылы Үндістанның солтүстігіне, Иранның шығысына (Хорасан) өтетінін көрсетеді.

R1b гаплотобы: ДНҚ генеалогиялық есептеулері бойынша (гаплотиптердегі мутациялар бойынша) R1b1 гаплотобының ортақ арғы тегі Орталық Азияда 16 мың жыл бұрын өмір сүрген. R1b гаплотобының тасымалдаушылары мыңдаған жыл бойы Оңтүстік Сібірден батысқа қарама-қарсы бағытта қозғалған. R1b гаплотобының тасымалдаушыларының шығысқа қарай кері қозғалысы болмаған. Талдау нәтижесі бойынша Қазақстандағы R1b1a1a гаплотобы қыпшақтарда (47+5%), қаңлыларда (4+7%), жетіруда (4+4%) табылған. Башқұрттарда бұл гаплотоптың жиілігі 47% (бурзяндар 77%), ирландтарда 81%, ағылшындарда 67%, немістерде (баварларда) 48%, лезгиндерде 43%, армяндарда 26%, словендерде 21%, чехтерде 19% байқалады. Бұл гаплотоптың мұндай жиілігі қазақ қыпшақтарынан басталып, ішінара жетіру (Дешті Қыпшақ, Қостанай, Ақтөбе облысы) Башқұртстан (бурзян), Чехия, Словения, Бавария арқылы Ирландия мен Англиямен аяқталатын шығыстан батысқа қарай көші-қонның тар дәлізін көрсетеді.

Q гаплотобы б.з.д. 31,9 мың жыл бұрын пайда болды, кейбір Сібір халықтарында, сондай-ақ Американың байырғы халықтарында, ішінара бүкіл Азияда таралған. Палеогенетиктер Q-M242 гаплотобының субкладтарға дифференциациясы палеолиттен бастап Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірде болған деп болжайды. Q-M242 гаплотобының Q1-L472 және Q2-L275-ке бөлінуі 28 700 жыл бұрын болған, ал Q1a1-F746/NWT01гаплотобының Q1a1a-M120 (ISOGG 2018) және Q1a1b-B143 (ISOGG 2018) гаплотоптарына бөлінуі шамамен 15,25 мың жыл бұрын болған.  Q-M3 мутациясы шамамен 15 мың жыл бұрын палеоиндиандықтардың Америкаға алғашқы қоныс аудару кезеңінде болды.

Q1b-M346 кеты (95%) және селкупа сияқты сібір халықтарында(70%), сондай-ақ Q – M242 Алтай челкандықтарында (54,5%), тоджиндіктерде (тога, тоха) Тывада (52%), Хакасия қызылдарында (44,1%) табылды, Q1 қазақтың қаңлы 67,5% құлан-қыпшақ 46%, тарақты 28%, сондай-ақ жалайыр 5%, жетіру 5%, қожа 4%, керей 3% сияқты жеті руынан табылды. Қарақалпақтарда 8,4% (6,5+1,9%) бар.

Солтүстік және Оңтүстік Американың 38 байырғы халқында Q-M242 гаплотобының жиілігінің 75-тен 100% - ға дейін ең жоғары деңгейі байқалады. Q-M242 гаплотобының ең жоғары жиілігі чибчандарда 100% (Панама), микседе 100% (Мексика), гуараниде 100% (Бразилия), вараода 100%, юкпада 100% (Колумбия), науада 94% (Мексика) байқалады.

Үнді халықтары арасында осы гаплотоптың жоғары жиілігінің сақталуы, сондай-ақ олардың құрлыққа ену тереңдігі олардың қалған екеуінен айырмашылығы, көне хуннулардың ең алғашқы, таза, араласпаған өкілдер болғандығын көрсетеді. Бұл гаплотоптың жиілігі хундардың қонысының тарихи аумағын және олардың моңғол емес сипатын көрсетеді. Бұған моңғолдар арасындағы гаплотоптың төмен жиілігі QM346 (5,1%), QM25 (1,3%) дәлел.

Көшпенділердің көші-қонын зерттеуде хунну мен ғұндар ерекше орынды алады (лат. hunni, соғд. hwn, кит. 匈奴 сюнну, басқ. кит. естіл. **qʰoŋ — na). Палеогенетиктердің деректері бойынша хуннуда 60-80%-ға дейін Q1a1a-M120 ерлердің гаплотоптары табылған. Хунну алғашқы дала империясын – б.з. д. III ғасырдан б. з. д. I ғасырдың соңына дейін өмір сүрген Хунн патшалығын құрды. Ол солтүстігінде Байкал көлінен оңтүстігінде Гоби шөліне, шығысында Батыс Манчжуриядан, батысында Памирге дейін созылды. Батысқа қарай ғұн қозғалысының нақты іздерін археологтар Талас алқабынан, Орталық Тянь-Шаньнан, Ферғанадан, Ташкент оазисінен, Чаткал алқабынан, Чон-Аладан, Арал өңірінің «батпақты қалашықтарынан», Батыс Қазақстаннан тапты.

Соңғы зерттеулердің нәтижелері алғашқы адамдар Аляскада 22 мен 19 мың жыл бұрын пайда болғанын көрсетті. Берингиядан оңтүстікке қоныстану 16,6 мың жыл бұрын басталмаған. Ғалымдардың бағалауы бойынша, шамамен 11-10 мың жыл бұрын Азиядан Америкаға дейінгі құрлық жолы біржола жабылды.

Кейбір зерттеушілер барлық үнді халықтары Оңтүстік Сібір тұрғындарының «тұңғыш жол салушылардың» бір популяциясынан шыққан деген қорытындыға келді.

Q-M242 гаплотобын тасымалдаушы халықтардың Алтайдың тарихи ата қонысынан қоныс аударуы, көне хуннулардан бөлінуі Хун империясы пайда болғанға дейін көптеген мыңжылдықтар бұрын болғанын білдіреді. Талдау көрсеткендей, олар гаплотоптардың айырмашылығына, америка құрлығына қоныс аударудың уақытша үзілістеріне  қарамастан, біртұтас түркі тілін қолданған.

Осыған байланысты бірқатар Үнді және түркі тілдерін зерттеудің салыстырмалы талдауының нәтижелері назар аудартады. Сонымен, Францияның корольдік шығыс академиясының оқытушысы Отто Рериг сиу немесе дакота үстеуін Орал-Алтай тілдер отбасына жатқызуға болады деген қорытындыға келеді, Упсала университетінің швед шығыстанушысы Стиг Викавдердің қорытындысы бойынша майя тобының тілдерінің алтай тілдерімен, сондай-ақ уругвайлық профессор Б. Феррарионың тілдің ықтимал туыстық қатынасы туралы пікірі бойынша кечуаның түркі, алтай тілдерімен байланысы байқалады. Бұл он мыңжылдықтың ішінде 20 мен 11 мың жылдар аралығында түркі тілдерінің сөйлеушілері Алтайдан, Қытайдың солтүстігінен Берингия арқылы Американың 87 үнді халқына дейін (сиу, дакота, на-дене, кечуа, майя және т. б.) жетті деп айтуға негіз береді.

Бірқатар үнді сөздері «Авестадағы», парфия аңыздарындағы сөздерге ұқсас екенін айта кеткен жөн. Сонымен, шығыстанушы Амбарцумян «Ең жас» (йош – жас) деп аударған «Йоште» туралы әйгілі парфия аңызы  майя тілінде йаш жаңа, жасыл, жас, жасырақ сөздерімен үндеседі. Және осыған ұқсас үнді сөздігіне енген 2 мың сөздің ішінен 200-ден астам түркі сөздерін анықтауда Ю.В. Кнорозов, француз шығыстанушысы Георг Дюмезель, қазақ ғалымы Әділ Ахметов үлкен үлес қосты.

Хуннудың генетикалық тізбегі оңтүстік-батысқа түрікмендерге қарай созылады, Қарақалпақстандағы йомудтарда Q2a гаплотобының жиілігі 73% - ға, Иран түрікмендерінде (43%), Ауғанстан түрікмендерінде (34%), қарақалпақтарда 6,5% - ға жетеді. 

Q гаплотобы йомуд түрікмендерінде және эрсариндіктерде басым болуы мүмкін, ал йомут кун тайпасы хунн тайпаларының бірі ретінде аталған. Зерттеушілер тамга йомуд пен йомут кун арасындағы сәйкестікке назар аударады. Фазлаллах Рашид-ад-Дин өзінің «Шежірелер жинағы» атты еңбегінде (Джами ат-Таварих) ежелгі қаңлылар ежелгі оғыздардың (түрікмендер) бөлігі болғандығы туралы жазады. І ғасырда қаңлылар ғұндармен бірге үйсіндер мен қытайларға қарсы соғысқан.

Хунну империясы кезеңінде Y-гаплотоптарының әртүрлілігі өте жоғары болған және сонымен бірге Q1 үлесінің күрт төмендеуі байқалады, бұл басқа еркек жыныстарының белсенді түрде алға жылжуына байланысты болуы мүмкін.

Q2 гаплотобын (қаңлы, түрікмендер – йомудтар, эрсарлар) тасымалдаушы көне хуннулар хуннудан екі-үш ғасыр бұрын, мүмкін одан да ертеректе Сырдария бойымен қозғалып, Арал теңізінің оңтүстігіне жетіп, сонда қоныстанған. Олар хиониттер деп аталды. Палеогенетика деректеріне сүйене отырып, авесталық хиониттерді көне хунну деп айтуға болады.

J гаплотобы негізінен Таяу Шығыста, Солтүстік Африкада, Кавказда және Еуропаның оңтүстігінде таралған.  Оның құрамында екі ірі тармақ (кіші топтар) ерекшеленеді: J1 гаплотобы (Y-ДНҚ); J2 гаплотобы (Y-ДНҚ).  J2 (солтүстік) осман сұлтандарынан анықталды, Кайя тайпалық одағының билеушілерінің атасы Кайыа Алптың ұлы Сүлеймен Шах (1178 – 1236). Түріктердің барлығында  J2 (24,28%), J1 (8,99%), жалпы жиынтығы 33,27%.  Ал түрікмен кайларында (JМ-247) J2a1b – 12,37%, J2a1h – 4,12%, J2a1x J2a1b|h – 4,12%, J1 – 12,8% гаплотоптары және оның мутацияларының барлығы 29,06%. Түрікменстан мен Түркияда бірдей гаплотоптардың табылуы авеста кайларынан заманынан бастап тарихи жақындықты көрсетеді. Бір қызығы, қаңлыда J1 (4%), J2 (7%), J2a1b1 (7%), барлығы 18% анықталды. Бәлкім, бұл гаплотоп қаңлылар арасында хунн кезеңіне дейін түрікмен-йомудтары сияқты кайянидтермен белсенді байланыста болып, бірге хионит болған кезде пайда болуы мүмкін.

Бұл гаплотоп Әзірбайжанды қоса алғанда Орта Азиядан Анадолыға дейін көші-қонның бүкіл жолында кездеседі.

Бір қызығы, оғыздардың барлық өкілдері осы гаплотоптың тасымалдаушылары. Оғыздар түркімендердің, хорезмдік өзбектердің, әзірбайжандардың, түріктердің, гагауздардың және саларлардың тікелей ата-бабалары немесе этногенезіне қатысқан. Оғыздардың көпшілігі түрікмендердің өз атауына көшкен. Оғыз тілі түркі тілдерінің алты тобының бірі.

Осылайша, қазақ этносы әр түрлі гаплотоптардан өрілген,  онда барлық жүздер үшін С гаплотобы (маньчжур) өтпелі, оның мутациялары С3 және С2, ал G (таяу шығыс) аймақтық сипатта, R – скифтік (Алтай), О (Шығыс Азия) – шекаралық, Q – ең көне хундық.

Соңғы жылдары Қазақстанның және оған іргелес орналасқан аумақтардың генетикалық тарихын зерттеушілердің саны артып келеді. Қазіргі Қазақстан аумағындағы далалардан және Ресейдің Батыс Сібіріндегі орманды аймақтан алынған 209 үлгі Орталық және Оңтүстік Азияның 8400 жылдан 5900 жылға дейінгі ата-бабаларын модельдеу үшін маңызды дереккөз болды.

Зерттеушілер қола дәуірінің соңындағы (б.з.д. XI-VIII ғғ.) климаттың өзгеруі, қуаңшылық кесу мәдениетінің деградациясына және жойылуына әкелгенін атап өтеді. Климаттық жағдайлардың құрғақ және салқын ауа-райына ауысуы халықтың жалпы санымен бірге апатты зардаптарға әкелді. Халық саны күрт азайды, бұл археологиялық деректерге сәйкес елді мекендер санының азаюымен және олардың мәдени қайта құрылуымен байланысты.

Е.Е.Кузьмина археологтардың осы аумақтардан алған жәдігерлерін талдай отырып, шығыстан Арал теңізін айналып өтетін көші-қон толқындары Сырдария мен Әмудария (Хорезм және Соғды) аралықтарына келіп, Памирге жеткен деп есептейді.

Осылайша, скиф мәдениетімен генетикалық туыстас адамдардың оңтүстікке қарай жылжып, нәтижесінде біздің дәуірімізге дейінгі екінші мыңжылдықтың басында Орталық Азияға қоныстанғанын деректер құжаттайды.

Л.Жансүгірова, Е.Хұсайынова (Қазақстанның жалпы генетика және цитология институты) Қазақстан, Германия, Ресей ғалымдарымен бірлесіп, ел аумағында өмір сүрген ежелгі адамдардың 111 сүйек сынықтары мен тістерін зерттеу нәтижелері бойынша скифтердің негізгі генофондтары біздің дәуірімізге дейінгі 1500-1000 жылдары қалыптасқан деген қорытындыға келді. Геномдық модельдеуді қолдана отырып, олар орта және кейінгі қола дәуіріндегі дала ата-бабаларының шығу тегі батыс еуразиялық және шығыс еуразиялық құрамдастарға ие екенін анықтады.

Әртүрлі гаплотоптардың қосылуының қарқындылығы жоғары болуы байланыстардың кеңеюін, белсенді ассимиляцияны көрсетеді. Бұл процестерде әйелдер маңызды рөл атқарды. Қазба деректерін талдау әйел ДНҚ-ның маңыздылығын көрсетеді. Зерттеушілер «әйелдердің мтДНҚ гаплотоптарының әртүрлілігі хунн кезеңінде өсіп келеді, бірақ олардың негізгілері жаңа популяцияда да айқын үстемдігін жалғастыруда. Бұл дерек Q1 гаплотобында сөйлейтіндердің түркі тілі сақталып, кейін сол тілде сөйлеп, содан соң балаларына үйрететін әйелдер халқының едәуір үлесінің арқасында басым бола алатындығын көрсетуі мүмкін», – дейді.

Оразақ Смағұловтың пікірінше, Қазақстан аумағындағы нәсілдік-генетикалық процестердің дамуы «моңғолоидты элементтердің ежелгі еуропеоидтік қабатқа бірнеше қабаттасуы жағдайында» орын алған.

Всеволод Новопашин «қазақтардың тарихы мен этногенезі туралы» (Ру прозасы) мақаласында «зерттеу барысында қазақтардың мтДНҚ-ның 58% - ы моңғолоидты гаплотоптар (D, C, G, A, M., F) құрайтыны анықталды, еуропеоидтік гаплотоптар: (H, T, J, K, U2, I, U5, HV) қазақтарда 41,46% жиілікте кездеседі» деп жазады. Қазақтар мен қырғыздарда шығыс сібірлік аутосома компоненті 30-дан 65% - ға дейін құрайды.

Қазір қолда бар ақпаратты (Жабагин, Сәбитов, Балановская) саралай отырып, бірқатар қорытындылар жасауға болады. Жоғарыда атап өткеніміздей, Шығыс Азиядан, негізінен Маньчжуриядан келген С3 гаплотобын тасымалдаушылар Алтай арқылы Сырдария арнасы бойымен Арал теңізінің солтүстігіне жетіп, Каспий теңізінің жағалауына тоқтаған. Мұны алшындардың (байұлы, әлімұлы және адайлар) көші-қонынан байқауға болады. Тағы бір толқын, G1a2 гаплотобының (арғындар) тасымалдаушылары Таяу Шығыс аймақтарынан, ал оңтүстік Алтай аймақтарынан Q2a гаплотобының тасымалдаушылары, көне хуннулар (қаңлылар) батысқа кетіп, Әмудария мен Сырдарияны кесіп өтіп, Түркіменстанның солтүстігіне жетіп, сонда тұрақтап қалуы мүмкін (хиониттер). Немесе қарсылыққа тап болуы немесе құнарлы жер табуы мүмкін. Үшінші толқын азиялық R1a1a1b2 гаплотобымен байланысты. Зерттеушілер бұл субкладты Еуразия даласында пайда болған R1a1a гаплотобының азиялық тармағы деп санайды.

Осылайша, қазіргі Қазақстан аумағына  көне казақ тайпалары мен үш негізгі мекендеу аймағынан (Таяу Шығыс, Алтай, Маньчжурия, Шығыс Түркістан) алғашқы көші-қон ағындары 30 мың жыл бұрын жүзеге асырылды, бірақ олар 7,5 мың жыл бұрын барынша қарқынды түрде жүрді. Оларды 30 мың жыл бұрын Алтайда пайда болған түркі тілі біріктірді. Түркітанушы Питер Бенджамин Голден климат, жер бедері, флора, фауна, адамдардың тұрмыс-тіршілігі туралы көне түркілік лексикалық элементтерге сүйене отырып, Саян-Алтай аймағының оңтүстік, тайга даласының аймағындағы көне түріктердің ата қонысын анықтайды. Түркі тілдерінің 29 мың жылдан ерте пайда болғаны туралы Азиядан Берингия арқылы Америкаға қоныс аударған 87 үнді халқы негізгі түркі сөздерін (2000-нан 200 сөз үнді сөздерінің жалпы сөздігіне кіреді) сақтап, өздерімен бірге басқа құрлыққа алып кеткендігін айтады.

Көші-қон жайылымға лайықты Ұлы дала аумағында да жүргізілгені анық.

Рахман АЛШАНОВ