• Ақпарат
• 02 Қараша, 2023

Тілді тіл өлтірмейді, сөйлеуші өлтіреді

Жаһандану үдерісінің қарқыны тілдердің де бір-біріне ықпалын жеделдетті. Бұрын ғасырлар бойғы келетін өзгерістер қазір бір оқиға іспетті көз алдымызда өтетін болды. Мәселен, осыдан 15 жыл бұрын қазақ тілінде «Мен ойлаймын» деп сөз бастайтын адам болмаған, ал қазір бұл тіркесті қолданбайтын адам табу қиын. Бұл тек қазақ тілінің тарихындағы жағдай емес, әлемдегі барлық тілде қарқынды жүріп жатқан құбылыс. Соған орай, қазір дүниежүзінде лингвистикалық протекционизм, тілді қорғау саясаты деген мәселе алға қойылған. Бұл саясат дамыған мемлекеттерде де қолға алынған. Мысалы, француздар компьютер терминдерін ағылшын нұсқасында ала бермейді. Жапондар ағылшын сөздерін шамадан тыс қолданып қойған БАҚ құралдарына айыппұл салады. 
 

Зерттеулерге сүйенсек, кей деректер қазіргі алты мыңнан аса тілдің алты жүзіне төніп тұрған қауіп жоқ деп көрсетсе, кей деректер әрбір екі аптада бір тілдің жойылып кетіп жатқанын көрсетеді де, осы қарқынмен кете берсе, шамамен бір ғасырға жуық уақыт ішінде тіл саны 200-ге дейін азаяды деген қауіп бар. Бұл тілдердің соғысынан аман шығатындар – ағылшын, француз, португал, испан сияқты отаршыл державалардың тілдері, Жапон, Қытай тәрізді ірі өнеркәсіптік державалардың тілдері, миллиондаған жергілікті сөйлеушісі бар араб, хинди, бенгал сияқты тілдер және аймақтық лингва франка (қарым-қатынас құралы) қызметін атқаратын тілдер деген болжам бар. 
Мұндай дабыл қағу әрекеттері ­
ХХ ғ. аяғынан басталып, бүгінгі күнге дейін толассыз жалғасып жатыр. Зерттеулерде жойылып кететін тілдердің алғашқы белгісі «тіл өкілдері өз тілінде бола тұра, сөз арасына үстем тілдердің сөздері мен сөз тіркестерін қосып сөйлейді» делінсе, соңғы белгісі «тілде сөйлейтін ұрпақ өз қоғамында өз тілінде сөйлеуге ұялатын, намыстанатын халге жетеді» деп көрсетіледі. Біздің қоғамда қазір бұл белгілердің біріншісі «асқынған» күйде тұрса, соңғысының да арагідік белең беретінін жоққа шығара алмаймыз. Бұл екі белгіден де бөлек, соңғы 10-15 жыл көлемінде орыс және ағылшын тілдерінің ықпалынан қазақ тілінің әдеби нормасына едәуір салмақты залал келгені тіл жанашырларын алаңдатып отыр. 
Тілдік норманы бұзып-жарып белсенді қолданысқа шығатын, узус деп аталатын тілдік бірліктер болады. Академик Р.Сыздық оларды уәжді, уәжсіз деп бөледі. Уәждісі өз контексінде қабылдауға болатын ауытқу болса, уәжсізін «ақтап алуға» келмейтін ауытқу деп түсіндірейік. Біздің сөз еткелі отырғанымыз осы уәжсіз ауытқулар. Оларды өз қазақи қалпына келтіруге талпыныс жасап көрсек деген үмітпен тілде белсенді қолданыста жүрген ауытқуларды бірнеше топтамаға бөле қарастырдық. Талдауларға зер салайық. 

1. Қате екені анық байқалатын ауытқулар

Бірінші кезекте көзге көрініп, құлаққа түрпідей тиіп тұрған нормадан (уәжсіз) ауытқулардың мысалын береміз, қазір мұны тілдік қолданыстан алып тастамасақ, қазақ тілінің төл болмысын ығыстырып, сіңісіп кету қаупі бар (1-кесте).

Мысал ресми дереккөздерден: құжаттардан, мінберлерден, ZOOM форматында өткен жиындардан, телеарналардан жазылып алынды. 
Мұндай қателерді болдырмаудың бірден-бір жолы – сұрақ қою, сұрақ қою арқылы сөзқолданыстың дұрыс-бұрыстығын тексеруге болады, бірақ сұрақты да дұрыс қоя білу керек. Мектеп және жоғарғы мектепте (тек қана қазақ тілі мен әдебиеті пәндері сабақтарында емес) мәселеге атүсті қарамай, тілдің грамматикасына осы кестеде көрсетілгендей басқа тіл­дер­ден келіп тұрған «залалды» көрсетіп, «дұрысы мынау» деп, оны жат­ты­ғулармен, тест сұрақтарымен бекіту қажет.

2. Қате екені байқалмай қалған ауытқулар

Бұрмаланған нұсқасында сіңісіп, (жаңсақтықпен) әдеби норма ретінде танылып жүрген тілдік бірліктерді (қиын да болса) кері қалпына қайтару жөн болар еді. Олардың мысалы (2-кесте): 

Бұл топтамадағы мысалды «Бұр­маланған нұсқасында сіңісіп кеткен сөздер мен сөз тіркестері» деп атап отырған себебіміз, бұлар сөйлеу тіліндегі қолданысты айтпағанның өзінде ресми қолданыста да жиі кезігетін, тіпті әдебиет көздерінен, қазақ тілінің оқулықтарынан да орын алып үлгерген узустар болып отыр. Кері қарай дұрыс қалпына қайтару оңайға соқпайтыны белгілі. Алайда, қажетті амал-тәсілдер арқылы бұл қолданыстағы қателерді де түзетуге болады. 
3. Морфологиялық құрамында қате бар екені соңғы кезде анықталған ауытқулар

Осы күнге әдеби нормаға сай болып саналып келген, оның нормаға сай екеніне тіпті ешқандай күмән болмаған кейбір сөздеріміздің морфологиялық құрылымын қайта қарауымызға тура келеді (3-кесте).

Ал бұл талдаудан кейін қазақ тілінің өз табиғи сөзжасамы жолымен түбір сөзге тікелей -лық, -лік, -тық, -тік, -дық, -дік жұрнақтарының сәйкесін жалғасақ, сөздің дұрысы: 
италиандық емес, италиялық
американдық емес, америкалық
африкандық емес, африкалық 
азиат емес, азиялық, (тиісінше) азиаттар емес, азиялықтар
екеніне көз жеткіземіз.
Бұл топтамада келтірілген уәждер қазіргі уақытта терминжасам үдерісінде де «абсолютті ме, абсолюттік пе?», «нормативті ме? нормативтік пе?» деген сияқты екіұшты сұрақтың да шешімін біріздендіре абсолют, норматив нұсқаларында орнықтыруға көмектеседі. 
Мысалға алынған нормадан ауытқу­лардың қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың себеп-салдарында орыс және ағылшын тілдерінің ықпалы барын анық көреміз. Бұл топтамалардың 1 және 3-іншісін өз атымен грамматикалық қателер деуіміз керек. 2-топтаманы узустар деп қарастырсақ, Р.Сыздық: «Тегінде, норма мен узусты айырып таныған жөн,...узустың бір айырым белгісі – оның тілдік жүйеге қайшы келетіндігі деп танимыз» деп көрсеткен болатын [Тілдік норма және оның қалыптануы (кодификациясы). Алматы: «Ел-шежіре», 2014]. Демек, 2-топтаманы да «узус қой» деп, қабылдап ала беруге болмайды, бұл тілдік жүйені бұзады деген сөз. 
Алайда, бұл ауытқулардың қай-қайсысын да тілдің өз нормасына қайтару оңай тимейді. Арнайы бір әзірленген стратегия іске қосылмаса, жағдайдың одан әрі қарай ушыға беретіні белгілі. Әсіресе тілдің ауызша сөйлеу формасы бой бермей кетуі мүмкін, өйткені оны әрбір сөйлеушінің аузынан қадағалау мүмкін болмайды. 
Бір қызығы, жоғарыдағы кестелерде берілген қателердің түзетіліп жатуы – өте сирек жағдай. Түзетілмеу себептерінің ішінде немкеттілік, немқұрайлық, нақ сол сәтінде мүмкіндіктің болмауы деген сияқты факторлармен қатар, мамандардың өзінің нормадан жаңылуы, ең қиыны – ненің норма, ненің ауытқу екенін ажырата алмай бара жатқанымыз. 
Мектеп, театр, теле-радио атаулы осы қателерді қайталап, ертелі кеш «екпіндеп» тұр, бұған варваризмдерді (енді ағылшын тілінің сөздерін аралас­тырып сөйлеуді), шала-жансар аударманы, өз бетімен кеткен әлеуметтік желіні... қосыңыз... Не болмақ? 
Тіл тілді фонетикасынан да, лексикасынан да, грамматикасынан да алатыны белгілі. Осының ішінде «ең қауіптісі – грамматиканың қозғалуы» деп көрсетеді Батыс ғалымдары. Ең өкініштісі, біздің қазір бастан кешіп отырғанымыз – нақ осы грамматиканың қозғалуы. Мысалы, жоғарыдағы келтірілген мысалдың 1-топтамасына берілген талдаудан көретініміз, қазақ тіліндегі бірқатар үйрену, қолдану, пайдалану сияқты т.б. сабақты етістіктер салт етістікке айналған. Олар бұрын «кімді, нені?» деген табыс септігінің сұрағын талап ететін болса, енді «жаңа» қолданыстарында «неге, немен?» деген сұраққа жауап беретін болған. Өзгерістің дені «кіммен, немен?» деген сұрақпен келетін көмектес септігіне қарай ойысады: «Мына күшіктермен не болған?», «Директормен бекітілген құжат», «Шындықпен жанаспайды», «Оқушылармен сауалнама алынды», т.б. Мұның бәрі – әрине, грамматиканың қозғалуы.
 Мәселенің тағы бір алаңдататын тұсы бар. Батыс зерттеушілерінің ішінде ерекше орын алатын уэльстік Давид Кристал мынадай тұжырым жасайды: «Грамматикаға келетін өзгерістің бүкіл қоғамға таралуы үшін біраз уақыт қажет. Өзгерісті алдымен бірнеше ғана адам бастайды, содан кейін тағы бірнеше адам қосылады, одан кейін бұл «жаңалық» бірте-бірте сөйлеу мен жазудың жаңа үлгісіне айналады. Бірақ кез келген жаңалыққа әртүрлі көзқарас болатыны сияқты, оны жұрттың бәрі бірдей ұната бермейді. Ескі сөйлеу әдісіне үйренген адамдар жаңа қолданысты жақтырмай, қынжылып, қарсылық көрсетеді. Оны қолданбауға шақырады; газеттерге мақала жазып, радио-теледидардан жаңа қолданыстарды естіген сайын хабар тарату компаниясына шағымданады. Бірақ, өкінішке қарай, оның бәрі бекер әурешілік, шағымданушылардың уақыты зая кетеді. Себебі жаңа қолданыс қоғамдағы адамдардың көпшілігі солай қолдануды қалап, шешім қабылдап қойған кезде пайда болады. Телеарнаға шағым хат жазу (түпнұсқада BBC-ге деп беріледі – Н.Р.) өзіңізге жағымды әсер қалдыруы мүмкін, бірақ бұл болып жатқан өзгерісті тоқтата алмайды» (ағылшын тілінен аударған – автор). 
Д. Кристал – тілдің пайда болуынан бастап, жойылып кетуіне дейінгі аралықты қамтитын жүзден аса кітап жазған, ағылшындардың өздері «аңыз адам» деп танитын белгілі ғалым. «Тіл өлімі» (‘Language Death’ 2000), «Ағылшын жаһандық тіл ретінде» (‘English as a global language’ 2003, 2012, 2017) т.б. еңбектері көпке таныс. 
Жалпы осы тақырыпқа зерттеу жасаған ғалымдардың көбі осылай «бір тіл бір тілді жейді» деген қорытындыға келеді. Ал Чикаго университетінің профессоры Саликоко Муфвене: «Ағылшын, француз сияқты «алпауыт» тілдерді өлтіруші тілдер деп қарау қате түсінік, тілдерді тілдер өлтірмейді, сөйлеушілер өлтіреді. Тіл қоғамда үздіксіз қолданылу арқылы өмір сүреді. Сөйлеушілер одан бас тартқан кезде тіл өледі. Бұл тұрғындары ұрпақ беруден бас тартқан қоғам іспетті», – деген. Ал біздің бүгінгі тіліміз өзге тілдер толассыз түйреп жатқан найзалардан шала-жансар күйге түсіп, күйзеліп тұрса, өз сөйлеушілері тарапынан да жанашырлық көре алмай отыр. 
А. Байтұрсынұлының «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл», «Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады!» деген көп қазақ білетін ескертпелерін тағы бір еске сала кетейік. Дінімізде де «Ескертіңдер, ескертуде пайда бар» дейді екен. Кім біледі, пайдасы болар...

Нұрсәуле Рсалиева,
А.Байтұрсынұлы атындағы 
Тіл білімі институтының 
жетекші ғылыми қызметкері