• Тарих
• 10 Наурыз, 2022

ТҰРАН ТОПАН СУЫ

Жердің климаттық тарихында ғарыштағы айрықша оқиғалар маңызды рөл атқарды. Олардың арасында Сириус қос жұлдызындағы (үштік) жарылыстардың орны ерекше.
Күші орасан зор жарылыстар ғарыш кеңістігіне сілкініс, қуаты күшті скалярлық толқын лақтырды, ол жер атмосферасын бұзып, Жерге отты ағындарды (отты айдаһарларды) түсірді, мезосферадан пайда болған озон саңылауынан минус 138 градус қатты аяздың мегатонналары жарып шықты. Тынық мұхитының отты шеңберінде оянған жанартаулардың күлімен бүркелген, содан кейін өліктері мәңгі аяз белдеуінде қатып қалған мамонттардың бөлшектенген денелері, Сібір өзендерінің сағаларындағы бірнеше метрлік мұз бөгеттері, маңызды су алаптарының пайда болуы – бірнеше рет болған ғарыштық катаклизмнің айқын куәгерлері. Ауқымы бойынша Сібір, Еуразия, Тұран тасқындары алып ­топан суға айналды. Бәлкім, осы топан сулардың бірін «Фороней тасқыны» деп атауға болатын шығар.

11640 жыл бұрын Солтүстік жарты шардағы климаттың апатты түрде тез өзгеруі, Гренландиядағы мұз қабаттарының қалыңдығының өзгеруімен анықталған даталар (Alley et al., 1993), ойпаттарға ағып жатқан үлкен су ағындарының пайда болуына әкелді. А.В.Денисовтың айтуынша, «жарылыстың ең қорқынышты салдарының бірі – биіктігі бірнеше ондаған метр болатын су дуалының пайда болуы. Теңіз дуалы мұхит аралдары, Солтүстік Мұзды мұхит жағалаулары, Сібірдің жазықтары және ойпаттарымен қозғалған кезде әртүрлі бағытта үлкен жылдамдықпен таралды». Сібірдің төменгі аумақтары – Батыс Сібір жазығы, Солтүстік Сібір ойпаты, Хатанга және Лена өзендерінің аңғарлары, сондай-ақ Шығыс Сібірдің солтүстік жағалауындағы ойпаттар су дуалымен көмкерілді.

Су дуалы қазіргі Лаптев теңізі арқылы өтіп, Мансий (Батыс Сібір) теңізіне, содан кейін Торғай ойысы (бұғазы) арқылы Арал теңізіне, Үзбой арқылы Каспийге және ­Маныч мойнағынан Қара теңізге өтті.

А.Л.Чепалыганың айтуынша, «Ұлы «топан су» оқиғаларының нәтижесінде» ішкі Еуразияда өзара байланысқан алаптар жүйесі қалыптасты. Олар Каспий теңізінен Мәрмәр теңізіне дейін созылып жатыр, бұл Арал-Сарықамыш алабы, Үзбой, Хвалынск теңізі, Маныч-Керчь бұғазы, Новоэвксинское теңізі, Босфор, ежелгі Мәрмәр теңізі кіретін Еуразиялық алаптардың Каскадын қайта құруға мүмкіндік береді. Әрі қарай, Дарданелл бұғазы арқылы бұл каскадтың суы Жерорта теңізіне құйылған». Оның пайымдауынша, Еуразиялық алаптар каскады ежелгі эпос пен мифология, «Авестада» – Ворукаша теңізі ретінде көрініс тапқан болуы мүмкін.

Манси теңізі мен Солтүстік Қазақстанды қоса алғанда, осы бағыт ­бойынша мамонттардың денелерінің табылуы су массасының асып-тасуының жанама дәлелі.

Тек Солтүстік Қазақстанның өзінде мамонттардың 24 қаңқасы табылды. Палеонтологиялық мұражайда 500-ден астам азу, омыртқалар, жақ сүйектері жинақталған, мамонттардың тістері, қабырғалары, жауырындары, шынтақ, сан, иық және жамбас сүйектері сақталған. 2016 жылы Тайынша ауданында мамонттың түтікшелі сүйектерінің, азуының және қабырғаларының қалдықтары табылды. Солтүстік Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану мұражайының қызметкерлері бұл олжаның жасы 20 мыңнан 10 мың жыл екенін анықтаған. Мамонттың азуы 2017 жылы тамызда Қостанай облысындағы «Құсмұрын» көмір кен орнынан да табылған. Әлбетте, бұл қалдықтар мамонттардың соққы толқынымен бөлшектеніп, кейіннен тасқын сулармен шайылған бөліктері. Б.С.Қожамқұлова мен Н.Н.Костенконың «Қазақстанның жойылып кеткен жануарлары» атты еңбегінде жоғарғы плейстоценнен шыққан мамонттардың қалдығы «Көбінесе Қазақстанның солтүстік жартысы: Ертіс маңы, Есіл маңында және Жайық өзенінің сағасында кездеседі» деп көрсетілген.

Болжам бойынша, Орал жотасының бойымен өтетін су дуалы екіге бөлінеді. Дуалдың бірінші бөлігі қазіргі Челябі облысының оңтүстігінде және қазіргі Қазақстанның солтүстік аймақтарында көптеген тұзды көлдерді қалдырып, оңтүстік бағытта қозғалуды жалғастырды.

Қостанай облысының аумағында бес мыңнан астам көл бар, олардың басым бөлігі тұзды. Солтүстік Қазақстан ­облысында қазіргі және жойылып кеткен тұзды және тұщы көлдердің 3400-ден астам шұңғымасы, Павлодар облысында – 1200 тұзды және тұщы көлдер орналасқан. Ақмола, Ақтөбе облыстарында жүздеген көлдер бар, олардың көпшілігі тұзды. ­Жалпы Қазақстанның солтүстігінде елімізде бар 48,2 мың көлдің 10 мыңнан астамы орналасқан, олардың көпшілігі тұзды, бұрынғы Сібір тасқынының айқын іздері. Қазақстанда сортаң – тұзды топырақтардың едәуір аумақтары бар, олар 68,65 млн гектарға жетеді. Сарапшылар Қазақстан даласын «сортаңдар патшалығы» деп атауға болатынын атап өтеді.

Зерттеулер Хвалынск (Каспий) теңізінің алабына, Арал-Сарықамыш алабына судың келуі Батыс Сібір жазығының аумағында орналасқан Батыс Сібір көлімен ­(Мансийск көлі) байланысты екенін дәлелдеді. А.В.Карнаухов, В.Н.Карнаухов осыдан 14670 жыл бұрынғы соңғы мұз басу кезіндегі Еуразия картасын ұсынды. Олар «басындағы мұз бөгеттерінің салдарынан Обь, Енисей және Лена өзендерінің ағындарымен бүкіл Батыс Сібір ойпаты су астында қалды» деп санайды, содан кейін Торғай ойпаты арқылы осы Сібір өзендерінің суы Арал теңізіне құйылып, Тұран ойпатын, содан кейін Каспий және Қара теңізді оларға іргелес Каспий маңы, Қара теңіз және Дунай маңы ойпаттарымен бірге су басқан.

И.А.Волков, С.П.Казьмин осы үлкен көл алабының ықтимал жиектерін белгілеген. Мансийск көлі шығыстан батысқа қарай 2250 шақырымға және солтүстіктен оңтүстікке қарай шамамен 1875 шақырым немесе жалпы ауданы 4,2 млн шақырымға созылды және осы масштабтар бойынша сөзсіз теңіз деп аталуға құқылы болды.

Қазіргі Қорған облысының аумағында ені 30-40 километр дәлізге дейін тарылатын 110 шақырымдық аймақ бар. Дәліз одан сайын тарылып, Қазақстан аумағына, Қостанай облысына өтіп, Арал теңізіне құяды. Қостанай облысының ортасында 100 шақырымдық аймақ бар. Осы дәліз ­Еуразия топан суын ағызу үшін қызмет еткен болуы керек. И.Волковтың, С.Казминнің қорытындысы бойынша, көлдердің ұзақ мерзімді қызметінің іздері 105-110 м биіктікте көрінеді.

 Зерттеушілердің айтуынша, Торғай ойысы ерте палеогенде Тетисті Тұран және Батыс Сібір ішкі теңізі арқылы Арктика алабымен байланыстыратын біртұтас коммуникациялық жүйенің негізгі түйіндерінің бірі болған. М.Ахметьевтің пайымдауынша, «ерте палеоген үшін бұл жүйенің өтпелі сипаты және байланыстардың қарама-қарсы бағыттағы векторлары бар үзік-үзік сипаты сенімді түрде және бірнеше рет негізделген».

Торғай ойпаты ұзындығы шамамен – 800 км, ені – 20-75-тен 300 км-ге дейін. Басым биіктігі – 125 және 200-300 м-ге дейін. Ал қазіргі уақытта бүкіл аумақта, үстірт деңгейінен бастап тұзды көлдер мен сорлардың байланысты өсімдік кешендері бар табақша тәрізді ойпаңдар кең таралған. Бұл тұзды көлдер Торғай ойысы арқылы құйылатын Солтүстік мұхит және теңіз суларының қалдықтары болуы мүмкін.

Ұзындығы шамамен 200 шақырым болатын жыраның осы өлі бөлігінің қазіргі түбі Солтүстік Арал маңы аймағының бетіне 120-150 метр тереңдікке орналасқан. Су тасқыны кезеңдерінде Тұран теңізі Торғай жырасы бойымен Батыс Сібір (Мансийск) теңізімен қосылған.

Торғай ойысы Шалқар-Теңіз соңғы сортаң ойпатының ағынсыз алабына жататын Улькаяк, Ырғыз және Торғай өзендерінің аңғарлары арқылы кесілген Оңтүстік Торғай төрткіл-сатылы жазығына өтеді. Бұл аудан оңтүстікте Торғай жырасындағы су қоймаларының меридиандық тізбегін аяқтайды: Науырзым көлдер тобы – Сыры-Қопа – Ырғыз-Торғай көлдер жүйесі. Халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқапқа кіретін, ауданы 348 мың гектар осы өзендер жүйесінің барлық дерлік көлдері тұщыдан ащы-тұздыға дейінгі су минералдану дәрежесі әртүрлі өзендердің қалдық иірімдерін құрайды. Бәлкім, Шалқар теңіз жазығының орнында қазіргі Жәкен қылыш көлі орналасқан жерде Ақсақал барба көлі болған шығар.

Ол бұрын қалдық теңіз алабы болған Шу-Сарысу ойпатына іргелес. Бұл ойпат кең байтақ тақыр жазық – дарьялық-тақыр жазығымен тікелей байланысты, мұнда ежелгі дәуірлерде, шамамен орта ғасырларда Сырдария (ағысының бір бөлігі), Сарысу және Шу өзендері құятын көл болған. Қызыл-Орда қаласының шығыс-солтүстік-шығысындағы атыраулы жазығының солтүстік-шығыс бөлігінде дариялық-тақыр орнында, б.з.д. бірінші мыңжылдықта Сырдария ағысының едәуір бөлігінен басқа, шығыстан Сарысу мен Шу өзендері (Вайнберг, Левина) құятын үлкен су айдыны болған. «Нузхат ал-муштак» Идриси (Агаджанов) айтқан «Тұщы су айдыны Арал теңізінікінен де үлкен» бұл су қоймасы, атақты Горгуз көліне сәйкес келеді деп болжауға болады.

Идрисидің айтуынша, «Аскаруздың солтүстік беткейлерінде пайда болған жиырмаға жуық бұлақтар Горгузға ағып жатыр. Мұзғара тауларынан елуге жуық өзен осы көлге құяды». Бұл Мугоджара (Мұғалжар) таулары болар.

Дәл осы көл ежелгі және ортағасырлық қытай карталарында белгіленген және ортағасырлық мұсылман саяхатшылары да осы көлді атап өткен деп болжануда. Осы аймақтың оңтүстігінде пайда болған Іңкәрдария мен ежелгі Жаңадария бұл көлге құймады, бірақ Шиелі аймағында айқын көрінетін оң жағалаудағы, археологиялық материалдар бойынша ерте темір дәуірі мен орта ғасырларға даталанған бірқатар ескі өзендер, сөзсіз, дариялық-тақырға «құйылды». Қызылордадан Сырдария ағысымен төмен қарай 25 км жерде оның оң жағалауында ұзындығы шамамен 180 км Қараөзек тармағы бөлінеді, ол ­Жосалы аймағында қайтадан негізгі арнаға қосылады. Мүмкін, ол Дарьялық-тақырдағы ежелгі көлмен байланысты болған; одан шығысқа қарай орналасқан жер батпақтар мен тұзды батпақтарға толы. Бұл көл араб саяхатшыларының карталарына Горгуз көлі ретінде енуі ықтимал Ақсақал барбы болуы мүмкін. Су тасқыны кезеңінде бұл екі көл мен Арал теңізі бір үлкен су алабына қосылған.

 Егер бірінші тасқын сулар тез жеткен болса, екіншісі, алты ай бойы қатты аяздың салдарынан Сібір өзендерінің сағаларында мұз бөгеттерінің пайда болу және одан кейін Мансийск теңізінің толып кету уақытын ескерсек, Торғай ойысының тар мойны арқылы су массаларының тасуы, мұхит және Сібір өзен суларының Тұран теңізіне құйылуы алғашында кем дегенде осы алты ай ішінде болды және ең көп дегенде, мұз қабаттары жарылғанға дейін 1760 жылға созылды. Бұл алапқа Памир суларының келгенін, сондай-ақ ерте кезеңде екі үлкен өзен су ресурстарының жиналғанын есте ұстаған жөн. Бұл кезең 9 айдан 6 айға дейінгі аралықта болған, негізінде 7 ай бойы болған топан су туралы аңыздарға сәйкес келеді.

Еуразия топан суы салдарынан келген су массасы Орталық Азияның екі ұлы өзені – Әмудария мен Сырдарияның аңғарына құйылған еріген Памир мұзды суынан да көп болғаны анық. Жалпы екі су массасы Арал, Каспий, Үстірт теңіздерінің, Сарықамыш алабының суларын біріктіретін, жалпы су айдыны 1,1 млн шаршы км-ден жоғары, жиналған су көлемі 130 мың текше км-ден асатын өзіндік ортаазиялық мұхит – Тұран теңізі түріндегі Дарияны құрады.

Арал теңізі су жинау алабының геологиялық дамуын талдау нәтижесі соңғы мұз басу кезінде (шамамен 18-23 мың жыл бұрын) Памир мен Тянь-Шань тау мұздықтарында мұздың үлкен массасы жиналғанын көрсетті. 18 мың жыл бұрын тағы бір жаһандық жылыну кезінде мұздар белсенді түрде ери бастаған, су Әмудария мен Сырдария арналарына ағып, қазіргі Арал теңізі пайда болған шұңқырды толтыра бастады.

XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында орыс геологтары постплеоцен дәуірінде Қарақұм шөлінің солтүстіктегі Үстірт шыңы мен оңтүстіктегі Теджен мен Мургаб сағалары және Батыстағы ­Копетдаг бөктері арасындағы бөлігін Үлкен Аралдың суы басып қалғанын растады. Олардың тұжырымы бойынша, біріккен Арал-Каспий теңізінің шығыс жартысы бұрынғы Қарақұм шығанағының шекарасы Унгуздардың жағалық сызығының шеті болған. Бұл біріккен теңіз Копетдагтың Батыс сілемдерінің бөктеріне дейін Каспий маңының кең жолағын алып жатты. Климатолог В.Клименко б.з. д. IV мыңжылдықтың басында Аралдың тағы бір «ортаазиялық суперкөл болғанын, өзінен басқа ең кең Сарықамыш алабын, сондай-ақ Хорезм қазаншұңқырын» қамтығанын айтады.

 Арал теңізі бірнеше рет трансгрессияларды басынан өткерді, ең күштісі биіктігі 72-73 м болатын террасалар. Бұл жоғары трансгрессиялардың пайда ­болуын зерттеушілер Сібір топан суларына да, Әмудария мен Сырдарияның тасқын суларына да жатқызады. Арал теңізінің тарихында зерттеушілер жеті кезеңді бөліп көрсетеді. Транглин сатысында жағалау сызығының абсолютті белгісі – 35,5-36,0 м, құланды кезеңінде – 40,0 – 41,0, шомышкөл кезеңінде – 43,0 – 44,5 м жетті. Осылайша, толтыру кезінде 130 метрге жеткен ­Мансийск теңізі Торғай ойысының 126 метр суайрығынан 4 метрге жоғары болды деп қорытынды жасауға болады. Бұл тасқын судың артық массасына жағалық сызығы теңіз деңгейінен 35,5 метрден 72 метрге дейінгі аралықты құрайтын табиғи шлюз арқылы Арал теңізі алқабына құйылуға мүмкіндік берді. Мұндай орта есеппен 80 метрлік су құламалары 4 метрлік су дуалының үлкен массасы төмендеген кезде, орташа ені 50 км болатын нағыз жойқын сарқыраманы құрады. Салыстыру үшін, Ниагара сарқырамасы ені 670 метр, тереңдігі шамамен үш метр және су 53 метр биіктіктен ағады. Арал теңізіне құйылған бұл үлкен су массасы оның тербелісін тудырды, ал оның деңгейінен асып кетуі артық, сыймаған массаның Сарықамыш көліне және одан әрі Узбойға құйылуына алып келді. А.Гроссвальдтың деректері бойынша, Сібір суы Аралға 16 мың жыл ішінде 28 мыңнан 11,6 мың жылға дейін құйылған, соңғы деректер бойынша бұл кезең 4 мың жыл бұрын аяқталған. Оқиғалардың толық көрінісі әлі жоқ. Мәселе ашық күйінде қалып отыр.

 Авесталық Воурукаш теңізі (авест. - vorukasэ, Варукаша, Ворукаша), үлкен шығанақтардың пайда болуымен бірнеше рет трансгрессиялар орын алған Арал теңізі ретінде сенімді түрде анықталған. «Авестада» Варукаша теңізі бірнеше рет шегініп, ілгерілегені айтылады. «Варукаш» ұғымының өзі жиі ауытқуды білдіретін «Қаш» мағынасын қамтиды.

Мүмкін Воуру каш Баурау қашқа ұқсайтын шығар. Баурау қазақ тілінде – тарту, жақындату, баурлау – жерде жорғалау. Арал теңізінің құйылулары мен ағындары құмды саяз жерлердегі таяз су ағындары болды. Балхаш – бал қаш, керісінше, бал сияқты баяу құйылды.

Айта кететін жайт, «Авестада» кем дегенде екі су тасқыны туралы айтылған. Біріншісі ұзақ жауған қар мен қатты аяздан кейінгі жылыну қыс бойы өсірілген 900 қойлардың барлығының қырылуына себеп болған су тасқынын тудырған. Бірінші кезең мамонттардың жаппай қырылуы, Мансийск теңізінің пайда болуы, Торғай жырасының жарылуы және Арал теңізінің толып кетуі, тасуы және Каспиймен қосылуы, алғашқы маңызды трансгрессиямен тікелей байланысты.

Екіншісі – толассыз жаңбыр, Дүниежүзілік топан су. Тынық мұхитынан бастап ғарыштық ағынның қатты температурасынан туындаған үлкен су буы Американы 13 ай бойы жауып, Атлант суларымен күшейіп, 40 күн мен түн ішінде Таяу, Орта Шығысқа түсті, Орта Азияға біршама әлсіреп жетіп, 10 тәулік бойы толассыз жаңбыр жауды. Месопатамиядағы су деңгейі 15 шынтаққа – шамамен 1,9 метрге, Сырдария мен Әмудария өзен аралықтарында – 1,7 метрге көтерілді. Негізінде, Авестада алғаш рет біздің аумақта болған ең ірі экологиялық апаттардың сипаттамасы келтірілген.

Торғай жырасы (ғарыштан түсірілім)

СУ ЖЫЛҚЫЛАРЫ

С.Қондыбайдың көптеген халықтар­дың аңыздарында сипатталған «су, теңіз жылқылары» туралы зерттеулері ерекше қызығушылық тудырады. Оның тұжырымына сәйкес, «Ақ боз ат», «Қара Юрга», «Заятулек – Хыухылу» башқұрт халық эпостарында судан шыққан жылқы табыны туралы барынша айқын айтылған. Теңіз жылқыларының тақырыбы қазақтың «Қарасай-Қазида», «Нәрік Шора», «Қобыланды» эпостарында қамтылған. Бұл ретте соңғы айтылған эпоста «суын бие» айдаһар-жылқы кейпінде бейнеленеді. Маңғыстаулық қазақтар теңіз жылқыларын «суын», «суын айғыр», «суын бие» деп атайды. Оның пікірінше, бұл зерттеулерде олардың судан қашан шыққанын анықтау маңызды. Аңыздарда «теңіз айғырларының» судан шығуы туралы айқындық жоқ, ал «теңіз биелерінің» судан шығу уақыты туралы анық айтылған. Бұл тамыз айында аспанда Сириус – Сумбле жұлдызының немесе Орион, қазақ тілінде Таразының пайда болған уақыты. Серікбол Қондыбайдың зерттеулері маңызды жағдайға сілтейді. Тұран топан суы кезінде аман қалу үшін адамдармен бірге өздігінен қашқан жылқылар құрлыққа жүзіп бара жатқанда, қазақтар «Көкше теңіз» деп атаған кең теңіздің астынан шыққан су, теңіз жылқыларына ұқсаған. Екінші маңызды жағдай, бұл уақыт Сириуспен байланысты. Қазақтар ертеде Арал теңізін де, Балқаш көлін де Көкше теңіз деп атаған.

Бұл Сириус В-ның үшінші, соңғы, әлсіреген жарылысының соққы, скаляр толқыны Тұранға жеткен кезеңде болған ­болуы мүмкін. Серікбол Қондыбай «Қарасай, Қази» поэмасынан үзінді келтіре отырып, онда айтылған «Суын бие» кәдімгі теңіз жылқысы деп есептейді. Оның ойынша, ол теңіз жылқысы кейпінде Тиштрияның көбіктеніп, күшейіп келе жатқан суы – Сириусты (Қарақұс) білдіреді. Жайылымды су басқан үшінші тасқын кезінде аман қалу үшін теңіз иірімінен жүзіп шыққан жылқыларға жергілікті тұрғындары «теңіз жылқылары» деген атау берген. Бұл әсіресе адайлардың аңыздарында сақталған.

 Ал башқұрт дастандарында «су аттары» туралы айтылады. Бұл аймақтардың географиялық ерекшелігіне байланысты болса керек. Адайлар өмір сүрген және қазір де өмір сүретін жерде тек теңіз бар, өзендер жоқ, ал Башқұртстанда тек өзендар бар, теңіз жоқ. Және топан су кезінде бір жағдайда аттар теңізден, ал екіншісінде тасып жатқан өзендердің су айдынынан жүзіп шыққан. С.Қондыбай бұл ретте жақсы төл алу үшін теңізден (көлден) теңіз айғырларының шығуын күткен көрнекті атбайлауыштар туралы қазақ ертегілерінен үзінді келтіреді. Өйткені тек күшті, төзімді айғырлар ғана судан жүзіп шыға алған және генетикалық тұрғыдан күшті құлындарды алу сөзсіз маңызды болды.

Сюань-Цзян Кучи қаласындағы ғибадатханалардың бірінің алдында «айдаһар көлі» болғанын айтады. Айдаһарлар «өзінің сыртқы түрін өзгертіп (яғни жылқыға айналады), биелермен қосылады. Олардың ұрпақтары — жабайы жылқылардың тұқымы — айдаһар-жылқылар. Бұл қолға үйрету қиын, айбарлы жылқылардың тұқымы. Алайда, бұл айдаһар-жылқылардың ұрпақтары мойынсұнғыш болады». Аңыз бойынша, Батыс теңізі (яғни Арал немесе Каспий) деп аталатын жағалауда өсірілген жылқы тұқымдарының бірі теңізде тұратын айдаһарлардың жергілікті биелермен қосылуынан шыққан. Махмұд Қашқари сөздігінде «аркун» сөзінің анықтамасы жабайы айғыр мен қолға үйретілген биеден туған жылқы деп түсіндіріледі. Бұл бәйгедегі ең жүйрік ат. Орта Азия халықтарының да, және жылқы шаруашылығын дамытқан басқа да халықтардың ауыз әдебиеті мен этнографиясында жылқының су айдынымен байланысы туралы түсінік кең таралған.

С.Қондыбайдың ойынша, теңіз су жылқылары және олардың Тиштрия жұлдызы – Қарақұспен байланысы туралы аңыздар «Авестаның» терең түркі тамырлары туралы ойға жетелейді. Су аттары туралы аңыздар Солтүстік Еуропа елдеріне және басқа халықтарға тән.

ТОПАН СУ

Еуразия топан суының картасында оның толқындары Қазығұрт тауының етегіне де, «Кеме қалған» жеріне де жетуі мүмкін екендігі көрінеді. Бұл Сібір топан суынан туындаған Тұран теңізінің жағасында пайда болған – «жайылған су», «топан су», «тасқын су» туралы қазақ аңыздарын шындыққа айналдырады. Бұл топан суға Сырдария мен Әмудария сулары қосылды. Айта кету керек, өзен атауларындағы «дария» қосымшасы түркі, қазақ тілдерінде мағынасы жағынан теңізге қарағанда «мұхит» дегенді білдіреді. Бұл кеңінен тасыған (жайылған су) су айдынына өзгеше сипаттама береді. Орта Азияның екі ұлы өзенінің суларымен толығуына байланысты суы тез кетпеген топан судың ауқымын неғұрлым дәл көрсетеді. Памир және Алатаудың еріген мұздықтарының күшті, сел тасқыны топан су ретінде, ал Сібір топан суы салдарынан көтерілген Тұран теңізінің суы – жайылған су ретінде қабылданған болуы әбден мүмкін.

Топан су адамдарды жылқылардың көмегімен де, салдарды пайдаланып та құтқарылуға мәжбүр етті. Сал – байлас­тырып судан өту үшін қолданылатын ағаш. Сырдарияның жағасында, Қарақалпақстанда соңғы кезге дейін байлаулы қамыс немесе жекеннен жасалған салдар өткелдер үшін пайдаланылған. Сырдария қазақтарының қамыстан немесе соған ұқсас жекеннен сал жасау дәстүрлері XIX ғасырда да сақталды. Арал теңізі мен Сырдария өзенінің солтүстік-шығыс жағалауындағы генерал-штабының капитаны Шульц 1846 жылы жинаған мәліметтерінде «тыныш ауа райында балықшы үш жақты пирамида түрінде төңкерілген қалы ңдіңді жекеннен байланған пароммен (сиалл) қашықтықты тексеруге барады» деп жазды. С.Болотов 1880 жылы «Сырдан» деген жазбасында Сырдария қазақтарының «...тамаша жүзушілер, Сыр бойынан өтіп, қамыс салмен жүзеді» деп атап көрсеткен.

И.Ф.Бларамберг (1852) өзінің естеліктерінде Сырдариядан өту үшін «Сонда өсіп тұрған аласа қамысты кесіп, одан бау байлау керек» деп атап көрсетеді. Содан соң оларды арқанмен біріктіріп, фашина тоқыған. Нәтижесінде қырғыздар «сал» деп атаған сал пайда болды; олар мұндай салдарды Сырдария арқылы қойларды және дүние-мүліктерді тасымалдау үшін пайдаланған. Бір сағат ішінде үш-төрт осындай үлкен сал жасап, бірден оларға отырып арнадан өткен. Өткелді жүк пен артиллериядан бастаған». Осындай салт-дәстүрлер Әмудария сағасын мекендеген қарақалпақтарда да болған.

Қорқыт Ата туралы аңызда, ол өмірінің соңғы жылдарын Сырдың толқынына төселген кілемде өткізгені туралы айтылады. Ол Арал шығанағының біріне, сал үстіне тігіліп, кілем төселген осындай күркеде аптап ыстықтан құтылу үшін қоныстанса керек. Аңыз бойынша, ол қамыс салда ұйықтап жатқанда, оны жүзіп келген улы жылан шағып алған. Қорқыт ауырып, көп ұзамай қайтыс болды. Бұл жылан суда жақсы жүзетін және жағадан 5 км қашықтыққа жүзіп кете алатын дала жыланы болуы мүмкін. Топан судан аман қалу үшін, жергілікті тұрғындар дәл осындай қамыс салдарға отырып қашқан болуы мүмкін. Олардың көбі қырат жерлерге, Қазығұрт тауына келіп тоқтаған.

БІЗДІ НЕ КҮТІП ТҰР?

Соңғы жылдары жаһандық жылыну салдары туралы болжамдар күшейді. 1961 жылдан 2016 жылға дейін ғаламшар 9 триллион тонна мұзды жоғалтты және ондағы су деңгейі жыл сайын бір миллиметрге көтеріледі. Мамандардың бағалауынша, бұл үрдіс жалғаса берсе, болашақта бірқатар ойпатты аумақтар су астында қалуы мүмкін.

Зерттеушілер қазір ғаламшар 50 жылдан кейін жаһандық салқындауға ауысатын температуралық максимумнан өтіп жатқанын айтады. Жаңа мұз дәуірі басталып, Сібірдің орталығында климаттық өзгерістер нәтижесінде үлкен теңіз пайда болады деп болжануда.

Ресейлік ғалым Валерий Чумаковтың зерттеулеріне сәйкес, суыту Ресейдің солтүстік жағалауы сызығының бойында табиғи мұз қабырғасының пайда болуына әкеледі. Осының нәтижесінде үлкен Сібір өзендері: Енисей, Лена, Обьтің сағасында үлкен мұз бөгеттері пайда болады. Мұз бөгеті ағынды толығымен тоқтатады, Сібір өзендерінің сулары оларды қоршап тұрған ойпаттарды басып қалады. Бірнеше онжылдық ішінде Сібірде үлкен теңіз пайда болады. Жаңа нысанның су деңгейі 130 метрге дейін көтеріліп, Жайықтың шығысындағы Торғай жырасы арқылы континенттің еуропалық бөлігіне енеді. Тұран ойпаты су астында қалады. Арал мен Каспий теңіздері қосылып, тереңдігі 80 метрге жетеді. Бүкіл процесс 50-ден 70 жылға дейін созылады (Русская Семерка russian7.ru).

Бұл болжамды карталарда Орта Азияның бұрынғы апаттар кезеңінде су басқан аумақтары қайтадан су астында қалуы мүмкін екені көрсетілген. Мұны елемей, ескермей қоюға болмайды.

Рахман АЛШАНОВ,

профессор, Тұран

университетінің ректоры